Ο Ιωάννης Δεσποτόπουλος από το Bauhaus στο Ωδείο Αθηνών

Το Ωδείο Αθηνών αποτελεί την επιτομή του αθηναϊκού αρχιτεκτονικού μοντερνισμού. Είναι το κτίριο στο οποίο αποτυπώνονται με τον πιο καθαρό τρόπο τόσο οι θεωρητικές αντιλήψεις όσο και οι πρακτικές εφαρμογές της διδασκαλίας της Σχολής του Bauhaus και του ιδρυτή της Βάλτερ Γκρόπιους.

Σχεδιασμένο από τον αρχιτέκτονα Ιωάννη Δεσποτόπουλο, τον έλληνα που βρέθηκε πιο κοντά από οποιονδήποτε άλλο στη σχολή και στις θεωρητικές της επεξεργασίες, αποτέλεσε μέρος ενός ευρύτερου σχεδίου, για τη δημιουργία του Πνευματικού Κέντρου Αθηνών, ενός συγκροτήματος κτιρίων που θα συγκέντρωνε όλες τις μορφές της τέχνης και της κουλτούρας, ένα όραμα του Δεσποτόπουλου που παρέμεινε ανολοκλήρωτο –όπως, άλλωστε και το ίδιο το κτίριο του Ωδείου.

Με την ευκαιρία της συμπλήρωσης, φέτος, εκατό χρόνων από την ίδρυση της Σχολής του Bauhaus στη Βαϊμάρη, μια έκθεση του Ινστιτούτου Γκαίτε και του Αρχείου Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής του Μουσείου Μπενάκη έρχεται να συνενώσει αυτά τα νήματα, τιμώντας τόσο την επέτειο όσο και τον πρωτοπόρο έλληνα αρχιτέκτονα και το υποδειγματικό έργο του, το κτίριο του Ωδείου.

Ιωάννης Δεσποτόπουλος

Η έκθεση «Από το κτίριο στην κοινότητα: Ο Ιωάννης Δεσποτόπουλος και το Bauhaus» φιλοξενείται στον υπόγειο Πολυχώρο Ω2, στην αίθουσα εκείνη που, στα αρχικά σχέδια του Δεσποτόπουλου προβλεπόταν να λειτουργήσει ως παρεκκλήσι και, ταυτόχρονα, ως αίθουσα διδασκαλίας βυζαντινής μουσικής.

Ο επιμελητής της έκθεσης, Λουκάς Μπαρτατίλας, επέλεξε, όπως μας είπε, να κατανείμει τις ενότητες της έκθεσης με τρόπο ώστε να ακολουθούν τη διάταξη του ναού. Έτσι, στον διάδρομο της εισόδου, στον «πρόναο», ο επισκέπτης μπορεί να παρακολουθήσει μια γενική εισαγωγή σχετικά με το Bauhaus και την εκατονταετηρίδα του, καθώς και την απήχηση της σχολής στην Ελλάδα.

Ο χώρος του «κυρίως ναού» είναι αφιερωμένος στον Ιωάννη Δεσποτόπουλο και το έργο του, το Ωδείο Αθηνών: Σε μια προθήκη σχέδια ναών και άλλων θρησκευτικών μοτίβων, από τα νεανικά του χρόνια, καταδεικνύουν το ενδιαφέρον του για το θέμα, αλλά και την αναζήτηση της πνευματικότητας μέσα από τη μοντέρνα αρχιτεκτονική.

Παράλληλα, ο επισκέπτης μπορεί να ακούσει αποσπάσματα από μια διάλεξη προς τους φοιτητές του Πολυτεχνείου για το θέατρο και την εξέλιξή του, από την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες μας. Μια προθήκη με τα βιβλία του Δεσποτόπουλου, καθώς και άλλες εκδόσεις για το Bauhaus, κυριαρχεί στο κέντρο της αίθουσας, ενώ γύρω της εκτίθενται σχέδια για το Ωδείο, αλλά και ένα παγκάκι, σχεδιασμένο από τον ίδιο τον Δεσποτόπουλο, όπως, άλλωστε, το παραμικρό μέσα στο κτίριο, ακόμα και τα πόμολα!

Η κύρια όψη του Ωδείου Αθηνών από τον περιβάλλοντα χώρο προς τη λεωφ. Βασ. Κωνσταντίνου (φωτογραφία γύρω στο 1975).

Ο χώρος του «ιερού βήματος» είναι αφιερωμένος στο «άυλο»: στα σχέδια του Δεσποτόπουλου για τη δημιουργία στο χώρο που περικλείεται από τις οδούς Ρηγίλλης, Βασιλίσσης Σοφίας και Βασιλέως Κωνσταντίνου ενός Πνευματικού Κέντρου, ενός «πνεύμονα πολιτισμού», που θα συγκέντρωνε το Ωδείο, τη Λυρική, την Πινακοθήκη, το Βυζαντινό Μουσείο, ερευνητικά ιδρύματα, υπαίθριο θέατρο κ.ά. Πρόκειται για ένα σχέδιο που ξεσήκωσε θύελλα αντιδράσεων τη δεκαετία του 1960, κυρίως διότι προέβλεπε τη μεταφορά του Βυζαντινού Μουσείου. Στο αρχείο του ο αρχιτέκτονας διατηρούσε έναν ογκώδη φάκελο με αρνητικά δημοσιεύματα, ορισμένα από τα οποία παρουσιάζονται στην έκθεση, καθώς και έναν, κατά πολύ μικρότερο, με θετικά.

Στα σχέδια του Δεσποτόπουλου για το συγκρότημα του Πνευματικού Κέντρου κυρίαρχη είναι η ιδέα της «αγοράς», με την αρχαιοελληνική της έννοια, δηλαδή ενός κοινού χώρου συνάντησης και δημοκρατικού διαλόγου. Αυτόν τον ρόλο καλούνταν να παίξει ο μεγάλος κενός (αλλά, στην πραγματικότητα, κοινός) χώρος ανάμεσα στα κτίρια, όπου θα υπήρχε ένα κυκλικό ανοιχτό θέατρο, κατεξοχήν στοιχείο της δημοκρατίας. Ο Δεσποτόπουλος συνέχιζε μέχρι το 1985 να σχεδιάζει και να επανασχεδιάζει το όραμά του για το Πνευματικό Κέντρο, όμως το μόνο που υλοποιήθηκε από αυτό ήταν το Ωδείο Αθηνών…

Ο Ιωάννης Δεσποτόπουλος μπροστά από το υπό κατασκευή σχολικό κτίριο στην περιοχή της Ακαδημίας Πλάτωνος, Αθήνα (1932)

Το όραμά του για μια πολιτεία της κουλτούρας δεν έμελλε να πραγματοποιηθεί ποτέ. Σήμερα, χάρη στα λεπτομερή σχέδια που άφησε, αλλά και χάρη στις νέες τεχνολογίες, ο επισκέπτης της έκθεσης μπορεί να πραγματοποιήσει έναν εικονικό περίπατο γύρω από τα κτίρια που δεν χτίστηκαν ποτέ, την Λυρική, το Υπαίθριο Θέατρο, τη Βιβλιοθήκη, την Πινακοθήκη…

Μέσω της εικονικής διαδραστικής περιήγησης, μπορεί να περιπλανηθεί στην Πλατεία, κεντρικό στοιχείο στο σχεδιασμό του Δεσποτόπουλου, και να βαδίσει ανάμεσα στα κτίρια που δεν υλοποιήθηκαν, παρατηρώντας την κλίμακα και τη σχέση του συγκροτήματος με την πόλη.

Παράλληλα, μέσα από την ίδια εφαρμογή virtual reality, μπορεί να επισκεφθεί τις αίθουσες διδασκαλίας του Ωδείου Αθηνών και με τις κατάλληλες επιλογές να έρθει σε επαφή με τη σύνθετη σκέψη που κρύβεται πίσω από την απλή κατασκευή, τις σχεδιαστικές αρχές, τις κατασκευαστικές λεπτομέρειες και τις επιρροές του αρχιτέκτονα στο έργο του Ωδείου.

Η εφαρμογή υλοποιήθηκε από τους Sane Industries σε συνεργασία με τους Cadu Architects και θα είναι διαθέσιμη στο κοινό (απαραίτητη η δήλωση συμμετοχής) στις 12-13, 20/10 (11.00-14.00), 18, 23/10 (18.00-20.00), 19/10, 7/11 (15.00-18.00).

Ο Ιωάννης Δεσποτόπουλος κατέχει ξεχωριστή θέση στην αρχιτεκτονική της Ελλάδας του 20ού αιώνα, καθώς υπήρξε ένας από τους πρωτοπόρους του αρχιτεκτονικού μοντερνισμού στη χώρα μας, με διεθνή παρουσία και πλούσιο θεωρητικό, διδακτικό, αλλά και κτισμένο έργο.

Γεννημένος στη Σμύρνη το 1903, μεγάλωσε στη Χίο, απ’ όπου έφυγε λίγο πριν την Καταστροφή. Εγκαταστάθηκε στη Βαϊμάρη, όπου ήρθε σε επαφή με τις ιδέες και τα έργα της σχολής του Bauhaus και γενικότερα του μεσοπολεμικού γερμανικού μοντερνισμού. Σπούδασε Αρχιτεκτονική στο Αννόβερο και εργάστηκε στο Βερολίνο, για να επιστρέψει στην Ελλάδα το 1930, μετά από πρόσκληση της κυβέρνησης Βενιζέλου, προκειμένου να εργαστεί στο πρόγραμμα ανέγερσης σχολικών κτιρίων. Έργο του εκείνης της περιόδου, όπου εφαρμόζει τις αρχές της «νέας αρχιτεκτονικής», είναι το Σχολικό Συγκρότημα της Ακαδημίας Πλάτωνος. Έργα του της ίδιας εποχής είναι επίσης το Νοσοκομείο Σωτηρία, το Σανατόριο της Τρίπολης και του Ασβεστοχωρίου κ.ά. Το 1933 συμμετέχει στο 4ο Διεθνές Συνέδριο Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής (CIAM), που πραγματοποιήθηκε εν πλω από τη Μασσαλία προς τον Πειραιά, ενώ δημοσιεύει και τα πρώτα του θεωρητικά κείμενα.

Κατά τη διάρκεια της Κατοχής εκλέχθηκε καθηγητής Αρχιτεκτονικής στο ΕΜΠ, απ’ όπου απολύθηκε το 1946, λόγω των προοδευτικών του πεποιθήσεων. Τον επόμενο χρόνο θα καταφύγει στη Σουηδία, όπου θα εργαστεί μέχρι το 1961, οπότε θα επιστρέψει στην Ελλάδα, έχοντας κερδίσει τον διαγωνισμό για το Πνευματικό Κέντρο της Αθήνας (1959), και θα αποκατασταθεί στη θέση του καθηγητή στο ΕΜΠ, όπου θα παραμείνει μέχρι το 1968. Από το σχέδιο για το Πνευματικό Κέντρο θα υλοποιηθεί μόνο το κτίριο του Ωδείου Αθηνών, που και αυτό θα μείνει ανολοκλήρωτο. Ο Ιωάννης Δεσποτόπουλος πέθανε στην Αθήνα το 1992.

Ωδείο Αθηνών

• Ξεναγήσεις από τον επιμελητή της έκθεσης Λουκά Μπαρτατίλα θα πραγματοποιηθούν στις 18/10 (17.00, ελληνικά), 19/10 (16.00 στα ελληνικά) και 20/10 (11.00 στα γερμανικά).
• Συζήτηση «Με έναυσμα το Ωδείο: Η σημασία των έργων μοντέρνας αρχιτεκτονικής για την Αθήνα» (Σάββατο 19 Οκτωβρίου, 17.00), οι προβολές και συζήτηση «Kitchen Debates: Η κουζίνα, ο οικιακός χώρος και οι αναπαραστάσεις τη θηλυκότητας στον απόηχο του Bauhaus» (Πέμπτη 24 Οκτωβρίου, 20.00), η συναυλία του Συνόλου Φεστιβάλ Ιονίου με μουσική της εποχής του Bauhaus (Τρίτη 5 Νοεμβρίου, 20.00) και η συζήτηση με θέμα «Το Bauhaus σήμερα: Καλλιεργώντας την άυλη κληρονομιά του μέσα από εκπαιδευτικές δραστηριότητες» (Πέμπτη 7 Νοεμβρίου, 20.00).