«Powder Her Face»: Μια όπερα… πολύ αγγλική στην Εναλλακτική Σκηνή της ΕΛΣ

Διαφημίστηκε ως «τολμηρή», «προκλητική», ως «όπερα-σκάνδαλο» η νέα παραγωγή της Εναλλακτικής Σκηνής της ΕΛΣ. Αναμφίβολα, το Powder Her Face του βρετανού Τόμας Άντες, που σκηνοθετεί ο Αλέξανδρος Ευκλείδης, αποτελεί την πρώτη όπερα που αναπαριστά, δραματουργικά αλλά και μουσικά, μια σκηνή πεολειχίας –με την περίφημη «blowjob aria»– όμως αυτό είναι «σκάνδαλο» μόνο για όσους θα την δουν αποφασισμένοι να σκανδαλιστούν.

Το πραγματικό σκάνδαλο, που βρίσκεται πίσω από την όπερα που συνέθεσε το 1995 ο εικοσιτετράχρονος, τότε, Άντες, ξέσπασε το 1963 και ήταν μεγαλύτερο απ’ όσο μπορούσαν να χωρέσουν οι σελίδες των βρετανικών ταμπλόιντ. Ήταν ένα σκάνδαλο που είχε απ’ όλα: διεφθαρμένους αριστοκράτες, σεξ, απιστίες, ύποπτους για ερωτικές ατασθαλίες κυβερνητικούς αξιωματούχους…

Πρωταγωνίστριά του, όπως και στην όπερα, ήταν η δούκισσα του Άργκαϊλ, κατά κόσμον Έθελ Μάργκαρετ Κάμπελ, σύζυγος, σε δεύτερο γάμο, του 11ου δούκα του Άργκαϊλ, μια κοσμική κυρία της αγγλικής αριστοκρατίας, που η αποκάλυψη της σεξουαλικής της ζωής στάθηκε αφορμή για ένα θυελλώδες διαζύγιο, το οποίο οδήγησε σταδιακά στην κοινωνική της έκπτωση και της χάρισε τον τίτλο της «βρώμικης δούκισσας». Η Μάργκαρετ Κάμπελ πέθανε πάμφτωχη το 1993, σε ηλικία 81 ετών.

Στην όπερα δωματίου που συνέθεσε δύο χρόνια μετά τον θάνατό της, ο Τόμας Άντες παρακολουθεί, μέσα από οκτώ σκηνές που καλύπτουν μια εξηκονταετία, την άνοδο και την πτώση αυτής της φιγούρας της αγγλικής αριστοκρατίας, που χρησιμοποίησε τη λαγνεία και το σεξ για να ανέλθει κοινωνικά, αργότερα για να διασκεδάσει τη μοναξιά και την κενότητα που συνεπαγόταν αυτή της η άνοδος, χρήση που στο τέλος οδήγησε στην καταστροφή της: «Οι μόνοι που ήταν καλοί μαζί μου ήταν εκείνοι που πληρώνονταν γι’ αυτό», αποφαίνεται στο τέλος του έργου η πρωταγωνίστριά του.

Μολονότι ο Άντες συνέθεσε μια όπερα κωμική, με πινελιές μαύρου χιούμορ, ιδιαίτερα στο πρώτο της μέρος, αντιμετώπισε την πρωταγωνίστριά του ως μια μορφή τραγική. «Ακόμα και απαίσιοι άνθρωποι είναι τραγικοί», λέει ο ίδιος. Πράγματι, ο συνθέτης στέκεται διαρκώς με συμπάθεια απέναντι στην ηρωίδα του, ακόμη και στις στιγμές που η κενότητα κάτω από τη λαμπερή επιφάνεια της ζωής της γίνεται κραυγαλέα. Αντίθετα, υπογραμμίζει την υποκρισία που χαρακτηρίζει τις ανδρικές μορφές που θα αποφασίσουν για την τύχη της: ο δούκας ανακαλύπτει την απιστία της ενώ βρίσκεται στο κρεβάτι με την ερωμένη του, ο δικαστής βγάζει την ετυμηγορία του με τα βρακιά κατεβασμένα πίσω από την έδρα… Το σεξ, μοιάζει να λέει ο Άντες, είναι εργαλείο εξουσίας, αλλά αυτή η εξουσία είναι έμφυλη και είναι ανδρική.

O Αλέξανδρος Ευκλείδης τόνισε τα γκροτέσκα χαρακτηριστικά του έργου: η περίφημη σκηνή της πεολειχίας είναι μάλλον κωμική, και ταυτόχρονα τραγική, καθώς αναδεικνύει την απελπισμένη μοναξιά της πρωταγωνίστριας.

Το ίδιο δεν συμβαίνει με τις κατώτερες τάξεις, το υπηρετικό προσωπικό που λειτουργεί σαν χορός τραγωδίας, σχολιάζοντας διαρκώς τη δούκισσα και το κοινωνικό της status: «δεν φαίνεται ευτυχισμένη, φαίνεται πλούσια», παρατηρεί μια υπηρέτρια. Όσο κι αν παρουσιάζονται μικροπρεπείς, κουτσομπόληδες, εκδικητικοί και άπληστοι, ενσωματωμένοι στο ιδεολογικό πλαίσιο που συγκρότησε ο θατσερισμός (ολόκληρο το λιμπρέτο αποτελεί μια διαρκή υπόμνηση των ανατροπών που επέφερε στη βρετανική κοινωνία) αποτελούν συμπαθητικές μορφές και σε αυτούς ανήκει η τελευταία λέξη της όπερας: «Φτάνει! Και πολύ κράτησε!»

Η σκηνοθεσία του Αλέξανδρου Ευκλείδη για την ελληνική πρώτη της όπερας Powder Her Face θέλησε να αποφύγει επιμελώς κάθε τι που θα απομάκρυνε το βλέμμα του θεατή από την τραγική τροχιά που διατρέχει η πρωταγωνίστρια του Τόμας Άντες. Επέλεξε να μην ακολουθήσει μια γραμμή αισθησιακής αναπαράστασης –μολονότι έχουν υπάρξει ανάλογες προσεγγίσεις, όπως αυτή του Τζέι Σάιμπ, στη σκηνοθεσία του για τη New York City Opera το 2013, που γέμισε την τέταρτη σκηνή με 25 γυμνούς άνδρες. Αντίθετα, τόνισε περισσότερο τα γκροτέσκα χαρακτηριστικά της: η περίφημη σκηνή της πεολειχίας είναι μάλλον κωμική, και ταυτόχρονα τραγική, καθώς αναδεικνύει την απελπισμένη μοναξιά της πρωταγωνίστριας. Ο Ευκλείδης έδωσε βάρος στον κοινωνικό ρόλο του σεξ, στις ταξικές και έμφυλες σχέσεις που συγκροτούν τις χρήσεις του, παρά στο σεξ αυτό καθαυτό, μολονότι στη σκηνή, ένα δωμάτιο πολυτελούς ξενοδοχείου, αυτό που δεσπόζει είναι ένα ολοστρόγγυλο κρεβάτι, πίσω από το οποίο είναι τοποθετημένη η ορχήστρα.

Στην παράσταση της Εναλλακτικής Σκηνής τον ρόλο της δούκισσας του Άργκαϊλ κρατά η αυστραλοβρετανή υψίφωνος Τζαστίν Βιάνι, η οποία είχε τον ίδιο ρόλο, ως cover artist, στην παραγωγή της New York City Opera το 2013. Στο πλευρό της, εναλλασσόμενοι σε πολλούς διαφορετικούς ρόλους, η υψίφωνος Χρύσα Μαλιαμάνη, ο τενόρος Χρήστος Κεχρής και ο βαρύτονος Γιάννης Γιαννίσης, που ανταποκρίνονται στις φωνητικές και υποκριτικές απαιτήσεις του έργου.

Τον δυσκολότερο ρόλο στην παράσταση ανέλαβε το μουσικό σύνολο Ergon Ensemble και ο μαέστρος Νίκος Βασιλείου, ερμηνεύοντας μια εξαιρετικά απαιτητική παρτιτούρα, που αποτελείται από κατακερματισμένες μουσικές φράσεις και σπάνια μουσικά μέτρα, αποτελώντας, ουσιαστικά, ένα μωσαϊκό στο οποίο αναγνωρίζονται ψηφίδες από συνθέσεις του Κόουλ Πόρτερ, σουίνγκ της δεκαετίας του 1930 και τάνγκο, μοτίβα από έργα του Στραβίνσκι και του Άλμπαν Μπεργκ (άλλωστε η υπόθεση πατά συχνά στο δραματουργικό μοτίβο της Λούλου), οπερέτες του Ρίχαρντ Στράους κ.ά.

Όπως σημείωνε ο μουσικοκριτικός των New York Times Μπέρναρντ Χόλαντ, η μουσική του Άντες είναι σαν «σαν γυαλί σπασμένο σε πολλά κομμάτια, που όμως παραμένουν αρκετά κοντά το ένα στο άλλο ώστε να καταλαβαίνουμε ποια είναι η αρχική τους θέση». Ο ίδιος ο τίτλος του έργου, άλλωστε, δεν είναι παρά μια αναφορά στο δημοφιλές τραγούδι της δεκαετίας του 1940 «Powder your face with sunshine», που τραγούδησαν ο Ντην Μάρτιν και η Ντόρις Νταίη, μεταξύ άλλων. Μόνο που στο πλαίσιο του έργου του Άντες ακούγεται τραγικά ειρωνικό…