Τα φώτα άλλαξαν. Το έλλειμμα κουλτούρας στο δημόσιο χώρο παραμένει

Στις αρχές των 50’s, μετά την επίσκεψη του στην Ελλάδα, ο Βρετανός γλύπτης Χένρι Μουρ, είχε δηλώσει πως «το ελληνικό φως είναι κάτι που δεν μπορείς να φανταστείς, προτού το βιώσεις». Εντόπιζε, έτσι, την σχέση των Ελλήνων με το φυσικό φως ως βίωμα· κάτι που, εν πολλοίς, ορίζει και τη σχέση μας με τη ζωή: Εξωστρεφής και εκρηκτική. «Το φως είναι μια δημοκρατική αξία, ένα κοινόχρηστο υλικό: Ανήκει και διατίθεται στους πάντες, πόσω μάλλον, όταν μιλούμε για την αθηναϊκή τοπογραφία που καθορίζεται από τον ήλιο. Είναι τέτοια η μεταφυσική του φωτός για τον ‘Ελληνα που αυτή η νοοτροπία “μολύνει” και τον τρόπο που συνδιαλλέγεται με το τεχνητό φως» παρατηρεί ο Γιώργος Τζιρτζιλάκης, επίκουρος καθηγητής στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας.

Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, που σειρά πολιτισμικών συγκρούσεων, από την δεκαετία του ’30 μέχρι και στις μέρες μας, ξέσπασαν με θρυαλλίδα την διαχείριση του φωτός στη δημόσια σφαίρα. Στο χώρο αυτής της, τρόπον τινά, “εθνικής παράδοσης” θα μπορούσε να ενταχθεί και η πρόσκαιρη αλλά μαζική υστερία για την γιορτινή φωτιστική εγκατάσταση της Βασιλίσσης Σοφίας, όπως την επιμελήθηκε το ‘Ιδρυμα Ωνάση.

Ο, διεθνώς διακεκριμένος, φωτιστής Γιώργος Τέλλος παρέδωσε (ολοκληρωμένο μόλις χθες) ένα «έργο λιτό στο σχεδιασμό του, που ταυτόχρονα έχει τη δυνατότητα να δημιουργεί μια σύνθετη εικόνα στο σύνολό του» όπως το περιγράφει ο ίδιος. «Τα χρώματα στις οριζόντιες γραμμές “τρέχουν” αλλάζουν, εξελίσσονται, κάνοντας την προοπτική του δρόμου να μετατρέπεται συνεχώς. Σε μια διαδρομή από το Σύνταγμα μέχρι το Χίλτον μπορεί κάποιος να δει μπροστά του να αναπτύσσεται ένα εναλλασσόμενο πολύχρωμο τοπίο».

Πλάνο με ορίζοντα από την φωτισμένη Βασιλίσσης Σοφίας.

Η, εν εξελίξει, φωτιστική εγκατάσταση ήρθε ύστερα από το αίτημα του Ιδρύματος Ωνάση – που με τη σειρά του ανταποκρίθηκε στο κάλεσμα του Δήμου Αθηναίων ώστε μεγάλοι οργανισμοί να “υιοθετήσουν” τον στολισμό αθηναϊκών λεωφόρων – «για μια φωτιστική εγκατάσταση με αφορμή τις γιορτές των Χριστουγέννων, η οποία θα ακολουθεί μια minimal αισθητική και θα μπορεί να προσαρμόζεται σε χρονικές περιόδους και γεγονότα. Πρώτο ρόλο στον σχεδιασμό είχε η ασφάλεια των διερχομένων καθώς και η ελάχιστη ενεργειακή επιβάρυνση του περιβάλλοντος» εξηγεί ο κ. Τέλλος.

Γιώργος Τζιρτζιλάκης: Υπάρχει σοβαρό έλλειμα διαλόγου και μηδενική επεξεργασμένη αντίληψη για το τι είναι και τι συνιστά ο δημόσιος χώρος

Ωστόσο, οι (γνωστές) αντιδράσεις ισοπέδωσαν τις προθέσεις σ’ ένα ιλλιγγιώδες ξέσπασμα κατά συρροή αποκαθηλωτικών απόψεων τόσο στα media όσο και στα social media. Ο Γιώργος Τζιρτζιλάκης ερμηνεύει αυτή την υστερική έκφραση ως «απόδειξη της διαταραγμένης σχέσης που έχουμε ως κοινωνία με το δημόσιο. Υπάρχει σοβαρό έλλειμα διαλόγου και μηδενική επεξεργασμένη αντίληψη για το τι είναι και τι συνιστά ο δημόσιος χώρος. Αυτή, συνεπώς, η ασθενής, ασαφής μας αντίληψη οδηγεί σε μια χυδαία διαχείριση επιχειρημάτων ή στην ανάγκη να ανατρέξουμε στο μοναδικό κοινό συλλογικό φαντασιακό, σε εικόνες του παρελθόντος, εικόνες της παιδικής μας ηλικίας. Και, επί της ουσίας, συζητάμε για την αισθητική του δημόσιου χώρου σαν να πρόκειται για το καθιστικό μας».

Η πλατεία Συντάγματος στο φετινό χριστουγεννιάτικο ντεκόρ της.

Ως αποτέλεσμα αυτής της αντίληψης και των συγγενών επικρίσεων που προέκυψαν για την φωτιστική εγκατάσταση της Βασιλίσσης Σοφίας αναγεννάται η παρεξήγηση γύρω από το μοντέρνο. Ο Γιώργος Τέλλος διευκρινίζει, παρόλα αυτά, πως το μοντέρνο μπορεί να έχει ευρεία απήχηση – με την έννοια της διαστρωμάτωσης. «Το μοντέρνο», λέει, «είναι κάτι καινούργιο στην εποχή που εμφανίζεται και μπορεί να προκαλέσει συζητήσεις. ‘Ομως, σε βάθος χρόνου μπορεί να μετατραπεί σε κλασικό ή και το αντίστροφο».

Για το εγχείρημα του στολισμού της λεωφόρου (σε σύλληψη, σχεδιασμό και υλοποίηση από την Yard, διεύθυνση φωτογραφίας από την Lighting Art, κατασκευή και προγραμματισμό των 612 φωτιστικών σωμάτων από την Electron) ξεκαθαρίζουν πως έλαβαν υπόψη και το αρχιτεκτονικό της περιβάλλον «όπου υπάρχουν κτήρια νεοκλασικά όπως και μοντέρνα. Η πρώτη ύλη και το βασικό συνθετικό στοιχείο κάθε αρχιτεκτονικού σχεδίου είναι η γραμμή. Έτσι, ένα γραμμικό σχέδιο, μπορεί να συνομιλεί τόσο με τη σύγχρονη όσο και με την κλασική αρχιτεκτονική των κτηρίων» εξηγούν, απαντώντας και στην κριτική που ασκήθηκε αναφορικά με την συνάφεια φώτων και κτηριακού πλαισίου.

Γιώργος Τέλλος: Τα τελευταία χρόνια υπάρχει η τάση να δημιουργούνται νέα αστικά τοπία μέσω του φωτισμού

Σε κάθε περίπτωση, η εγκατάσταση της Yard μετακινήθηκε από τα αισθητικά στερεότυπα των Χριστουγέννων, καταθέτοντας μια νέα αντιμετώπιση. Ο Γιώργος Τέλλος – με την εμπειρία του lighting designer με διευρυμένη δράση σε έργα καλλιτεχνικού και αρχιτεκτονικού φωτισμού, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό – σημειώνει πως «τα τελευταία χρόνια υπάρχει η τάση να δημιουργούνται νέα αστικά τοπία μέσω του φωτισμού. Είναι τέτοια η εξέλιξη της τεχνολογίας που το κάνει πολύ πιο εύκολο απ΄ ότι παλιά. Μεγάλα διεθνή φεστιβάλ, όπως η fete de Lumiere στη Λυών ή η Luminale στη Φρανκφούρτη επιδρούν τεχνολογικά και αισθητικά στις δημόσιες φωτιστικές εγκαταστάσεις. Αυτές οι τάσεις επηρεάζουν κατ’ επέκταση και τους εορταστικούς φωτισμούς. Ασφαλώς, δεν σημαίνει ότι επειδή μια ευρωπαϊκή πρωτεύουσα επιλέγει ένα συγκεκριμένο ύφος στολισμού, θα πρέπει οπωσδήποτε να είναι ο “σωστός” και για τη δική μας πόλη. Κάθε πόλη, βρίσκει τον δικό τη τρόπο να επικοινωνήσει και να εκφραστεί. ‘Ομως, στην Αθήνα, φέτος, πάρθηκε μια γενναία πρωτοβουλία από τη Στέγη Ιδρύματος Ωνάση και τον Δήμο Αθηναίων να δούμε τον Χριστουγεννιάτικο στολισμό της Βασιλίσσης Σοφίας με μια διαφορετική ματιά».

Βραβευμένη φωτιστική εγκαστάση δια χειρός Τέλλου στο Dubai Light Festival.

Ο Γιώργος Τζιρτζιλάκης συμφωνεί με το εγχείρημα του Ιδρύματος Ωνάση ν’ απλοποιήσει τις μορφές φωτός και να ξεφύγει, όπως χαρακτηριστικά την ονομάζει, «από τα μοτίβα της εναέριας φάτνης» κάτι που επιχειρείται και σε άλλες ευρωπαϊκές πόλεις. «Η πρόταση του Ιδρύματος Ωνάση μπορεί να αρέσει· μπορεί και όχι. Ωστόσο, αυτό που οφείλουμε να δούμε είναι πως επιχειρήθηκε η αλλαγή ενός παραδείγματος. Ας το δοκιμάσουμε· ας δούμε αυτή την πρόταση ως πλατφόρμα ευκαιρίας για τροποποίηση ενός γνώριμου πλαισίου».

Γιώργος Τζιρτζιλάκης: Οφείλουμε να δούμε πως επιχειρήθηκε η αλλαγή ενός παραδείγματος

Μετά την φωτιστική εγκατάσταση της Βασιλίσσης Σοφίας, παραδόθηκε και ο στολισμός στην όμορη λεωφόρο Πανεπιστημίου, χορηγία της πολυεθνικής Coca Cola. Τόσο η αισθητική επιλογή όσο και η ατυχής συνομιλία με την λιτή εκδοχή της κάθετης λεωφόρου, αναζωπύρωσε την, έτσι κι αλλιώς, έκρυθμη συζήτηση· αναδεικνύοντας, όπως παρατηρεί ο καθηγητής Τζιρτζιλάκης, ένα μείζον θέμα: Τον ρόλο του Δήμου Αθηναίων. «Σε αυτή την ιστορία πρέπει να εγκαλέσουμε το δήμο. Αναθέτει έργα στολισμού του δημόσιου χώρου σε ιδιώτες, χωρίς όρους, χωρίς προϋποθέσεις και κυρίως χωρίς καμία αισθητική συνοχή. Αν ήθελε αυτή η προσπάθεια να είναι πειστική όφειλε να κάνει ένα στοιχειώδη διάλογο με τους πολίτες, να εξασφαλίσει ένα συντονισμό μεταξύ των χορηγών κι ένα διάλογο μεταξύ των αισθητικών γλωσσών που εκτίθενται στον δημόσιο χώρο. Μην ξεχνάμε ότι το ‘Ιδρυμα Ωνάση είναι ένας πολιτιστικός οργανισμός. Τι γίνεται, όμως, όταν στην ανάθεση συμμετέχουν κερδοσκοπικοί οργανισμοί;» τονίζει.

Φωτιστική εγκατάσταση του Γιώργου Τέλλου στην Φρανκφούρτη για την εταιρία ηλεκτρισμού Mainova με τίτλο «Reflections breakups».

Στην συζήτηση για την καλλιέργεια μιας κουλτούρας στο δημόσιο χώρο «χωρίς να έχει χαρακτηριστικά προέκτασης του σπιτιού μας αλλά μιας άλλης ποιότητας χώρου» ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας εκτιμά πως τα πολιτιστικά ιδρύματα της πόλης οφείλουν να διαδραματίσουν εξέχοντα ρόλο.

Πόσω μάλλον, στις μέρες μας όπου τα social media μονοπωλούν και δη με τακτικές λιθοβολισμού την, όποια, δημόσια συζήτηση. «Το διάλογο κινούν ζηλωτές. Από μια αφελείς υποστηρικτές μιας θέσης κι από την άλλη υστερικοί πολέμιοι της. Η πρόσφατη έκρηξη με αφορμή τον στολισμό της Βασιλίσσης Σοφίας, όμως, είχε χαρακτηριστικά «μιας συλλογικής ψυχοθεραπείας· ένα, σχεδόν, ιατρικό σύμπτωμα, επικίνδυνο και απολίτικο. Ακολουθήσαμε την ίδια αντίληψη που έχουμε για τη δημόσια σφαίρα. ‘Οπως κάνουμε προβολή της ιδιωτικής αισθητικής στο δημόσιο χώρο, έτσι και διατυπώνουμε δημόσιες απόψεις με όρους ιδιωτικού σαλονιού».