Γιατί η σεξουαλική αγωγή δεν διδάσκεται σοβαρά στα σχολεία;

Στην Ελλάδα, για να είμαστε ακριβείς, δεν διδάσκεται σοβαρά η σεξουαλική αγωγή, πλην εξαιρέσεων. Διότι σε άλλες, πιο «προχωρημένες» χώρες, όπως η Φινλανδία, όπου βρίσκεται η συνομιλήτριά μου για το θέμα, Μαργαρίτα Γερούκη, τα πράγματα είναι πολύ διαφορετικά.

«Η Φινλανδία, πέρα από ένα παγκόσμια αναγνωρισμένο εκπαιδευτικό σύστημα, έχει εντάξει τη σεξουαλική αγωγή σε αυτό, ήδη από τη δεκαετία του 70!», μου λέει η κ. Γερούκη, πρώην Σχολική Σύμβουλος, συγγραφέας εκπαιδευτικού υλικού για τη Σεξουαλική Αγωγή και κάτοχος βραβείου Αριστείας και Καινοτομίας στη Σεξουαλική Αγωγή (2019), από τον Παγκόσμιο Οργανισμό για τη Σεξουαλική Υγεία, για την ανάπτυξη εκπαιδευτικού υλικού.

Πίσω στη χώρα μας, με τις τόσες περιπτώσεις σεξουαλικής κακοποίησης ανηλίκων, πολλές από τις οποίες θα μπορούσαν να είχαν αποφευχθεί αν, μεταξύ άλλων, τα ίδια τα παιδιά γνώριζαν τους τρόπους να προστατευθούν κι αν η κοινωνία μιλούσε περισσότερο για αυτά τα ζητήματα, δίνονται ακόμη μάχες για τα αυτονόητα.

Θυμίζουμε, για παράδειγμα, πως πριν από λίγους μήνες πήρε αναβολή για το καλοκαίρι του 2020 η εκδίκαση της υπόθεσης όπου γονέας κατηγορεί νηπιαγωγούς στα Χανιά, ότι κατά τη διάρκεια εφαρμογής του – βραβευμένου πλέον – και εγκεκριμένου από το Υπουργείο Παιδείας προγράμματος της κ. Γερούκη και της ομάδας της, με τίτλο «Παίζω με το Φρίξο και μαθαίνω για το σώμα μου και τις διαπροσωπικές σχέσεις», το παιδί του τραυματίστηκε ψυχολογικά από την αναφορά των δασκάλων στις επιστημονικές ονομασίες των γεννητικών μας οργάνων.

Μαργαρίτα Γερούκη: “Ο στόχος της σεξουαλικής αγωγής είναι η υγεία. Τα παιδιά μας πρέπει να ενημερώνονται με επιστημονικότητα για να μπορούν να αντιληφθούν και να διαπραγματευτούν τα ζητήματα αυτά.”

Με αυτή την αφορμή, αναζήτησα την κ. Γερούκη, η οποία έζησε 12 χρόνια στη Φινλανδία, έχει διδακτορικό από το Πανεπιστήμιο του Ελσίνκι με θέμα τα προγράμματα σεξουαλικής αγωγής κι από το 2011 έως το 2018 δούλεψε στην Ελλάδα σαν Σχολική Σύμβουλος πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης. Με βάση αυτή την εμπειρία της και στις δυο χώρες ως εκπαιδευτικός και ακαδημαϊκός, η πρώτη ερώτησή μου δεν θα μπορούσε παρά να είναι πόσο διαφορετικά αντιμετωπίζουμε στην Ελλάδα, σε σχέση με τη Φινλανδία, τα θέματα σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης. «Η διαφορά είναι μια, αλλά είναι πάρα πολύ βασική. Στη Φινλανδία η σεξουαλική αγωγή αντιμετωπίζεται ως υποχρέωση της πολιτείας και στηρίζεται στην επιστημονική έρευνα. Στην Ελλάδα το κρύβουμε κάτω από το χαλί και περιμένουμε τα πράγματα να γίνουν μόνα τους.»

Ξέρετε, όταν επέστρεψα στην Ελλάδα, έκανα πολλά σεμινάρια σε εκπαιδευτικούς για αυτό το θέμα. Στη Φινλανδία όλα τα θέματα που αφορούν στη σεξουαλική αγωγή, υπάρχουν μέσα στα σχολικά βιβλία, σε αντίθεση με την Ελλάδα. Για παράδειγμα, στο ελληνικό βιβλίο της α’ δημοτικού (του 2006), για το μάθημα Μελέτη Περιβάλλοντος, υπάρχει το κεφάλαιο «Γνωρίζω το σώμα μου», όπου το σκίτσο απεικονίζει ένα αγοράκι κι ένα κοριτσάκι ντυμένα με μαγιό και μάλιστα το κοριτσάκι με ολόσωμο μαγιό! Τι μήνυμα περνάμε λοιπόν στον εκπαιδευτικό;

Η ντροπή μας είναι τελείως ψεύτικη. Βάζουμε ντυμένα παιδάκια στα βιβλία μας και «ξεγυμνώνουμε» τους πάντες παντού γύρω μας!

Κατά τη γνώμη μου η κοινωνία μας οφείλει να εξετάσει σοβαρά τους λόγους της «συστολής» γύρω από το ανθρώπινο σώμα. Φυσικά είναι θέμα παιδείας και αυτό. Έτσι μόνο θα καταφέρουμε να ξεπεράσουμε ψεύτικες ντροπές. Η ντροπή μας είναι τελείως ψεύτικη. Βάζουμε ντυμένα παιδάκια στα βιβλία μας και «ξεγυμνώνουμε» τους πάντες παντού γύρω μας!

Σύμφωνα με έρευνες, η συντριπτική πλειοψηφία των γονιών στην Ελλάδα θεωρούν ότι είναι καθήκον τους να ενημερώσουν τα παιδιά για τα θέματα που αφορούν το σώμα τους και τις ανθρώπινες σχέσεις. Ταυτόχρονα όμως, ούτε οι μισοί δεν έχουν σπίτι τους ένα βιβλίο με βάση το οποίο θα μπορούσαν να συζητήσουν όλα αυτά τα θέματα. Γι’ αυτό είναι τόσο σημαντικό να μιλάμε για αυτά στο σχολείο, όπου απευθυνόμαστε σε όλα τα παιδιά. Φυσικά να μη μιλήσουμε ούτε για τα στατιστικά φιλαναγνωσίας στη Φινλανδία, ούτε για τις επιδόσεις των μαθητών της.
Ο στόχος της σεξουαλικής αγωγής είναι η υγεία. Τα παιδιά μας πρέπει να ενημερώνονται με επιστημονικότητα για να μπορούν να αντιληφθούν και να διαπραγματευτούν τα ζητήματα αυτά.

Το 2003 η Αγωγή Υγείας έγινε κομμάτι του εκπαιδευτικού μας προγράμματος, τότε μάλιστα υπήρχαν και υπεύθυνοι Αγωγής Υγείας, οι οποίοι προωθούσαν θέματα Αγωγής Υγείας, τα οποία μπορούσαν οι εκπαιδευτικοί να υλοποιήσουν ως πρότζεκτ στην τάξη, στο πλαίσιο της ευέλικτης ζώνης. Μια από τις προτεινόμενες από το Υπουργείο Παιδείας ενότητες της Αγωγής Υγείας, ήταν και η σεξουαλική αγωγή, για την εκπαίδευση στο δημοτικό. Ταυτόχρονα, στην έκτη τάξη, το 13ο κεφάλαιο του μαθήματος της Φυσικής αφορά στο αναπαραγωγικό σύστημα, όπου παρουσιάζονται θέματα που αφορούν τα γεννητικά όργανα και την αναπαραγωγή, στο πλαίσιο πάντα της Αγωγής Υγείας της ευέλικτης ζώνης. Το 2011 εντάσσεται η σεξουαλική αγωγή στον νέο οδηγό για το νηπιαγωγείο, σαν ένα από τα ευαίσθητα θέματα. Ο οδηγός αναφέρει ότι επειδή τα θέματα αυτά ενδιαφέρουν τα παιδιά από μικρά, οι εκπαιδευτικοί θα πρέπει να είναι προετοιμασμένοι να τα συζητήσουν.

Ο μέσος εκπαιδευτικός προτιμά να μην ασχοληθεί με τη σεξουαλική αγωγή για να μην μπλέξει, για να το πούμε απλά.

Οι εκπαιδευτικοί, ενώ νιώθουν ότι η σεξουαλική αγωγή είναι ένα μάθημα που χρειάζεται και θα βοηθήσει πολύ τα παιδιά, επικαλούνται ένα έλλειμα ουσιαστικής επιμόρφωσης, ενώ υπάρχει και μια ανασφάλεια ως προς το αν η Πολιτεία θα τους στηρίξει, κατά πόσο ουσιαστικά νομιμοποιούνται δηλαδή. Η πρόσφατη μάλιστα εξέλιξη με τη μήνυση του γονέα κατά εκπαιδευτικών στα Χανιά, δείχνει πως έχουν βάση οι αγωνίες τους. Ο μέσος εκπαιδευτικός λοιπόν, προτιμά να μην ασχοληθεί, ώστε να μην μπλέξει, για να το πούμε απλά.

Ο Φρίξος, το σκατζοχοιράκι από το πρόγραμμα “Παίζω με το Φρίξο και μαθαίνω για το σώμα μου και τις διαπροσωπικές σχέσεις”

Όταν το 2011, μετά από 12 χρόνια έρευνας και διδασκαλίας στη Φινλανδία επέστρεψα στην Κρήτη, όπου ανέλαβα καθήκοντα Σχολικής Συμβούλου στα Χανιά, το Ρέθυμνο συγκλονίστηκε συθέμελα από την υπόθεση παιδεραστίας του εκπαιδευτικού Σειραγάκη, που καταδικάστηκε για την κακοποίηση δεκάδων ανηλίκων. Εκείνοι οι μήνες ήταν τρομακτικοί για τους κατοίκους. Ο Δήμος προσπάθησε να στηρίξει την κοινότητα με ψυχολόγους, με γραμμή βοήθειας, αλλά όταν δεν έχει μιλήσει ποτέ κανείς για τη σεξουαλική κακοποίηση, είναι πολύ δύσκολο ένας γονιός ή ένα παιδί να πάρει τηλέφωνο και να καταγγείλει αυτό που του συμβαίνει.

Δυο χρόνια αργότερα, με προσέγγισε ο Δήμαρχος Ρεθύμνου και πρότεινε να δημιουργηθεί ένα πρόγραμμα σεξουαλικής αγωγής για τα σχολεία. Έτσι στήθηκε η ομάδα μας, που αποτελείται από τις Έλενα Βιταλάκη – αναπτυξιακή Ψυχολόγο, Αθηνά Τριαματάκη – εμψυχώτρια θεατρικού παιχνιδιού, Δέσποινα Μαυράκη – εκπαιδευτικό με μεγάλη εμπειρία και την εικονογράφο Πέγκυ Φούρκα.

Όλη η δουλειά που έγινε ήταν εθελοντική, χωρίς καμία αμοιβή.

Θέλαμε το πρόγραμμα να απευθύνεται στην ηλικιακή ομάδα 5 – 8 χρονών, που είναι η πιο ευάλωτη. Για έναν ολόκληρο χρόνο δουλεύαμε τα βράδια, αργά, ανταλλάσσαμε ιδέες. Σκεφτήκαμε ο ήρωας του προγράμματος να είναι ένα ζωάκι, εφόσον απευθυνόμαστε στις συγκεκριμένες ηλικίες κι αποφασίσαμε ότι το σκατζοχοιράκι έχει τη σημειολογία που μας ταιριάζει, καθώς έχει αγκάθια, χαρακτηριστικό που από την αρχή αναφέρεται στο πρόγραμμα, διότι λέει ο Φρίξος: «εγώ έχω αγκάθια για να προστατεύω το σώμα μου, αλλά η μαμά μου μού είπε πως εσείς έχετε ρούχα». Κι έτσι εξηγούμε στα παιδιά για ποιο λόγο φοράμε εσώρουχα.
Το όνομα του ήρωα θέλαμε να είναι ένα μικρό, ελληνικό, όχι πολύ χρησιμοποιημένο. Το όνομα Φρίξος, πέρα από το ότι προέρχεται από το φρίττω, ξέρετε πολλές φορές έχουμε «φρίξει» ως εκπαιδευτικοί με την παραπληροφόρηση που έχουν τα παιδιά μας σε αυτά τα θέματα, έχει κι έναν ακόμη συμβολισμό, καθώς σύμφωνα με τη μυθολογία, ο Φρίξος προσπάθησε να ξεφύγει από έναν κακοποιητικό θετό γονέα.

Ένα από τα καινοτόμα στοιχεία, που μας χάρισαν το βραβείο πιστεύω, είναι η παιδαγωγική σχέση και η επικοινωνία που αναπτύσσεται ανάμεσα στα παιδιά και τον ήρωα. Ο Φρίξος μπαίνει στη ζωή των παιδιών καθώς μοιράζεται τις ιστορίες του μαζί τους και παράλληλα με τα παιχνίδια που τους στέλνει, τα παιδιά μαθαίνουν όλα τα σημαντικά για το σώμα και τις σχέσεις που πρέπει να ξέρουν. Η μάθηση αποκτά έτσι ένα νόημα.

Ο Φρίξος και η ομάδα που δούλεψε εθελοντικά για τη δημιουργία του προγράμματος, με το βραβείο του Παγκόσμιου Οργανισμού για τη Σεξουαλική Υγεία

Έχουμε τυπώσει 100 βιβλία για το Ρέθυμνο με χρηματοδότηση της Αντιπεριφέρειας και του Δήμου Ρεθύμνου και αυτό πριν μάθουμε για το βραβείο. Σύντομα λοιπόν θα κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις ΠΑΤΑΚΗ.

Επίσης, να προσθέσω πως όλο το πρόγραμμα βασίζεται σε παιχνίδια που γίνονται μέσα στην τάξη. Επειδή όμως πολλοί γονείς θέλουν να κάνουν κάτι αντίστοιχο και στο σπίτι, φτιάχνουμε ένα τετράδιο δραστηριοτήτων με εικονογράφηση, όπου τα παιδιά που έχουν κάνει στο σχολείο το πρόγραμμα, μπορούν να το συνεχίσουν στο σπίτι. Ένα από τα πιο βασικά ευρήματα που αφορούν τη σεξουαλική αγωγή και το είδαμε και στην πιλοτική εφαρμογή του Φρίξου στο Ρέθυμνο, είναι ότι όταν γίνονται τέτοια προγράμματα στο σχολείο ενθαρρύνεται η επικοινωνία για τα θέματα αυτά και στο σπίτι και αυτό είναι πολύ σημαντικό.

Η ιστορία έχει ως εξής. Είχα βρεθεί η ίδια στο συγκεκριμένο σχολείο στα Χανιά, μετά από πρόσκληση των νηπιαγωγών, για να παρουσιάσω στους γονείς το συγκεκριμένο πρόγραμμα. Τους μίλησα αναλυτικά για όσα κάνουμε, για τα θέματα που αγγίζουμε και με ποιο τρόπο. Ο συγκεκριμένος γονέας είχε εξαρχής τις αντιρρήσεις του. Προσπάθησα να του εξηγήσω πως ό,τι κάνουμε είναι απολύτως επιστημονικό, ανέλυσα τον τρόπο με τον οποίο είναι δομημένο το πρόγραμμα. Ο ίδιος ήταν αμετακίνητος.

Υπάρχουν κάποιοι μεμονωμένοι άνθρωποι που έχουν τις απόψεις τους. Γιατί όμως αυτές οι μεμονωμένες και ατεκμηρίωτες απόψεις πρέπει να επικρατήσουν, όταν χιλιάδες γονείς αγαπούν αυτό το πρόγραμμα; Τώρα λοιπόν, σέρνονται τέσσερις εκπαιδευτικοί σε δικαστήριο και το μήνυμα που παίρνουν οι υπόλοιποι εκπαιδευτικοί είναι αυτό που λέγαμε στην αρχή. Ου μπλέξεις.

Το πρώτο που θα έλεγα, είναι ότι πρέπει πάντοτε να απαντάμε στις ερωτήσεις των παιδιών. Ακόμη κι αν δεν ξέρουμε πώς να απαντήσουμε, καλύτερα να πούμε ότι χρειαζόμαστε χρόνο, να βρούμε την απάντηση και να τους τη δώσουμε αργότερα.

Δεύτερον, δεν λέμε ποτέ ψέματα στα παιδιά, για να μη χάσουν την εμπιστοσύνη τους σε εμάς.
Επίσης, καλό είναι να ξέρει το παιδί ότι αυτά που τους μεταφέρουμε κατά τις συζητήσεις μας είναι τα δικά μας πιστεύω, οι προσωπικές μας αξίες και οικογενειακές εμπειρίες, αλλά δεν είναι απαραιτήτως οι απόψεις όλου του κόσμου.

Οι έρευνες των τελευταίων τριών χρόνων δείχνουν ότι οι περιπτώσεις σεξουαλικής κακοποίησης ανηλίκων στην Ελλάδα ανέρχονται στο 14% του ανήλικου πληθυσμού. Δεν μιλάμε αρκετά ωστόσο για αυτά τα θέματα, οπότε δεν μπορούμε να γνωρίζουμε τα ακριβή νούμερα. Αυτό που φαίνεται να επηρεάζει πολύ την όποια αυξητική τάση αυτών των περιστατικών, είναι το διαδίκτυο και οι σχέσεις που χτίζονται μέσω ίντερνετ. Γι’ αυτό στο «Παίζω με τον Φρίξο», υπάρχει κεφάλαιο που αφορά στον ιδιωτικό και δημόσιο χώρο, εξηγώντας στα παιδιά τι κανόνες ορίζουν τον κάθε χώρο, διερευνώντας και πόσο ιδιωτικός ή δημόσιος χώρος είναι το διαδίκτυο.

Μεγαλώνουμε σε μια κοινωνία που λέει ότι τα μυστικά πρέπει να τα κρατάμε, όμως τα παιδιά μας πρέπει να μάθουν ότι υπάρχουν και μυστικά που μας κάνουν να αισθανόμαστε άσχημα.

Εκεί αναφερόμαστε στο καλό και το κακό μυστικό. Διότι ουσιαστικά, μεγαλώνουμε σε μια κοινωνία που λέει ότι τα μυστικά πρέπει να τα κρατάμε, όμως τα παιδιά μας πρέπει να μάθουν ότι υπάρχουν και μυστικά που μας κάνουν να αισθανόμαστε άσχημα. «Το καλό το μυστικό στην καρδιά μου το κρατώ, το κακό το μυστικό κάπου πρέπει να το πω», λέει το τραγουδάκι που τους μαθαίνουμε, ώστε να ενδυναμωθεί το παιδί και αν με κάτι αισθάνεται άσχημα, να νιώθει πως έχει κάθε δικαίωμα να το εκμυστηρευτεί σε κάποιον που εμπιστεύεται ή σε κάποια τηλεφωνική γραμμή. Αν δεν τους τα πούμε όμως όλα αυτά, πώς θα τα μάθουν τα παιδιά μας και πώς θα προστατευτούν;

Ο προσωπικός μου στόχος, αλλά και ο στόχος όλης της ομάδας του Φρίξου, είναι να ενταχθεί συστηματικά και οργανωμένα η σεξουαλική αγωγή σε όλες τις εκπαιδευτικές βαθμίδες. Θεωρώ ότι τα παιδιά μας το έχουν ανάγκη. Μεγαλώνουν σε μια κοινωνία όπου δέχονται πληθώρα πληροφοριών και ερεθισμάτων, τα οποία αν δεν τα βοηθήσουμε να τα ξεδιαλύνουν, πιθανότατα να μην πάρουν σωστές αποφάσεις.
Στο Ρέθυμνο, ήδη δουλεύουμε εδώ και τέσσερα χρόνια στο Πειραματικό Γυμνάσιο ένα πρόγραμμα σεξουαλικής αγωγής, με επίσης πολύ καλά αποτελέσματα. Συνεπώς μπορούμε να προσφέρουμε στην πολιτεία όλα τα δεδομένα σχετικά με τον τρόπο εισαγωγής της σεξουαλικής αγωγής σε κάθε βαθμίδα εκπαίδευσης.

Η σεξουαλική αγωγή πρέπει να γίνει μια φυσιολογική εκπαιδευτική δραστηριότητα, όπως τόσες άλλες.