Ο σκηνοθέτης Αλέξανδρος Κοέν μιλά για την παράσταση «Ψίθυροι»

Το θέμα του. Η δύναμη που μπορεί να έχει ένα ψέμα. Η ευκολία με την οποία όλοι οι άνθρωποι μπορούμε να πιστέψουμε ένα αρνητικό σχόλιο. Στο βάθος της η ανθρώπινη φύση θέλγεται από το Κακό, αρέσκεται ν’ ακούει για τη δυστυχία του άλλου. Είναι σαν τα τροχαία στην εθνική οδό: στρέφουμε όλοι το κεφάλι μας για να δούμε το αίμα· δεν μπορώ να πιστέψω πως το κάνουμε από φιλευσπλαχνία. Φαίνεται πως το Κακό εκπέμπει πολύ φως.

Κατ’ αρχάς με τη χρονική μεταφορά του έργου. Η παράσταση δε διαδραματίζεται στην Αμερική του 1935, όπως το έγραψε η Χέλλμαν. Διανύουμε ένα χρονικό άλμα εκατόν είκοσι πέντε χρόνων, κι επιστρέφουμε στην πουριτανική Σκωτία του 1810, οπότε και έγινε το πραγματικό περιστατικό. Το κλίμα ενός σχολείου θηλέων που αγωνίζεται να υιοθετήσει μοντέρνες μεθόδους διδασκαλίας, αλλά αποτυγχάνει επειδή το Κακό έχει περισσότερη δύναμη. Το θέμα ισχύει ακόμη και σήμερα· δε μας έλειψε δα ο συντηρητισμός, δε στεκόμαστε με περισσότερο κριτική σκέψη απέναντι στην πληροφορία που μάς δίνεται. Ωστόσο, όταν σου διηγούνται μια ιστορία παλαιάς εποχής, αφήνεσαι ευκολότερα –χωρίς έντονες αντιστάσεις– ν’ ακούσεις τι συνέβη. Αυτή η χρονική απόσταση είναι εφησυχαστική για τον θεατή: νιώθει πως κανείς δεν του ασκεί κριτική· «άλλες εποχές», σκέφτεται μέσα του. Αυτό τον καθησυχάζει, κι έτσι η σκέψη της παράστασης εισβάλλει πολύ πιο ύπουλα και δραστικά μέσα του.

Μιλάμε για το εν δυνάμει προοδευτικό πλαίσιο ενός σχολείου θηλέων, που ίδρυσαν δύο δασκάλες – φίλες στο παρελθόν και τώρα συνεργάτιδες. Το σχολείο φαίνεται να έχει ευρεία αποδοχή και όλα πηγαίνουν καλά. Ώσπου μια ατίθαση μαθήτρια σπέρνει μια κακόβουλη φήμη: πως οι δασκάλες της έχουν αναπτύξει ερωτική σχέση μεταξύ τους. Οι επιπτώσεις αυτού του… ψιθύρου έχει ολέθριες επιπτώσεις – τόσο στην προσωπική ζωή των δασκάλων όσο και στη λειτουργία του σχολείου, το οποίο καταρρέει. Ενδιαφέρον έχει τι προκάλεσε αυτή τη φήμη στο μυαλό της μαθήτριας: οι εφηβικές της ανησυχίες, η άρνησή της να ενταχτεί στο δεδομένο πλαίσιο, η φύση της, κάτι που διαισθάνεται, τα κρυφά κοριτσίστικα διαβάσματά της; Όλα αυτά μαζί. Γεγονός παραμένει πως όλοι –με απίστευτη ευκολία και χωρίς δεύτερη σκέψη– πείθονται.

Δεν ανακάλυψα κάτι καινούργιο. Εμβάθυνα ωστόσο στο μοτίβο πως όλες οι σχέσεις αποτελούν ένα παιχνίδι εξουσίας. Αυτό που μας ενώνει με τους ανθρώπους είναι η επιβίωση, η επικράτηση. Σκοτεινή η φύση του ανθρώπου, πάντα με αγχωμένο βλέμμα προς το αναπόφευκτο τέλος.

Μαρίνα Ψάλτη & Μαρίνα Ασλάνογλου πρωταγωνιστούν στην παράσταση «Ψίθυροι» σε σκηνοθεσία Αλέξανδρου Κοέν.

Επειδή θα παρακολουθήσει την ιστορία ενός αληθινού σκανδάλου που δεν καταγράφηκε ποτέ επισήμως εκείνη την εποχή· προσπάθησαν να το αποσιωπήσουν για να μην αμαυρωθεί η φήμη του Εδιμβούργου. Επειδή την επόμενη φορά που – για χάρη αστεϊσμού ή δημοφιλίας – θα πάει να διασπείρει ένα ανύπαρκτο, κακόβουλο σχόλιο… ίσως να το ξανασκεφτεί. Επειδή το έργο κάνει έναν υπέροχο διάλογο ανάμεσα στους δύο κόσμους που δημιουργεί: μεταξύ των ενηλίκων (που εδώ παίρνουν τη θέση του θύματος) και των ανηλίκων (που εδώ δεν είναι και τόσο αθώοι).

Νομίζω πως οι τρεις λέξεις που το χαρακτηρίζουν είναι το σασπένς, η κλειδαρότρυπα και τα μυστικά. Άλλωστε η κορυφαία φράση του έργου για μένα είναι μια ατάκα διπλής ανάγνωσης που λέει η γιαγιά της μαθήτριας: «Δεν είναι κακό να έχουν μυστικά οι άνθρωποι». Εννοώντας πως κακό είναι να τα δημοσιοποιούν. Κάνε ό,τι θέλεις στη ζωή σου φτάνει να μην το μάθει ο διπλανός σου και χαλάσει η εικόνα σου. Πόσο πουριτανικό και πόσο σημερινό! Πόσο μας βυθίζει στο σκοτάδι της εσωστρέφειας και της διπλής ζωής! Με τα χρόνια κατάλαβα πως τα μυστικά ούτε βραδυφλεγή γοητεία έχουν ούτε σε προστατεύουν. Σου δηλητηριάζουν απλώς το χαρακτήρα και την καθημερινότητα. Νομίζω πως τα μυστικά –όπως και άλλα πολλά καταστρεπτικά στοιχεία της ανθρώπινης φύσης– τα δημιουργεί το στοιχείο της συντήρησης, που τόσο έντονα αναπτύσσεται μέσα σε κάθε ενήλικα.

«Τώρα οι λέξεις απέκτησαν άλλο νόημα. Δεν έχουν πια ασφάλεια οι λέξεις». Αυτή η φράση της Κάρεν (της μιας απ’ τις δυο δασκάλες) με γοητεύει, ύστερα με απελπίζει και τελικά με απενοχοποιεί. Συνειδητοποιώ αυτό που ήδη γνωρίζω: πως ούτε το αίσθημα ούτε η πληροφορία μεταφέρονται κατά βάση με τις λέξεις. Η ενέργεια, το βλέμμα, το ηχόχρωμα της φωνής: αυτά κάνουν τη δουλειά. Οι λέξεις καμιά φορά εύκολα σε αποπροσανατολίζουν. Το βλέπω αυτό και στη ζωή αλλά και στο θέατρο.