Η Νυχτερίδα, του Γιόχαν Στράους του νεότερου στην Εθνική Λυρική Σκηνή

«H Νυχτερίδα» του Γιόχαν Στράους του νεότερου είναι το έργο με το οποίο θα εορταστεί η επέτειος των 80 χρόνων λειτουργίας της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, καθώς η διάσημη οπερέτα είναι το πρώτο έργο με το οποίο ξεκίνησε τις δραστηριότητές του το μοναδικό ελληνικό λυρικό θέατρο στις 5 Μαρτίου 1940. Από τις 7 Φεβρουαρίου και για οκτώ παραστάσεις έως την 5η Μαρτίου 2020 –ημέρα συμπλήρωσης των 80 ετών της ΕΛΣ– στην Αίθουσα Σταύρος Νιάρχος της Εθνικής Λυρικής Σκηνής στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, σε μουσική διεύθυνση Γιώργου Ζιάβρα και σκηνοθεσία Αλέξανδρου Ευκλείδη.

Στην εορταστική παράσταση της 5ης Μαρτίου 2020, ημέρα συμπλήρωσης των 80 ετών της ΕΛΣ, οι προσκεκλημένοι στο πάρτι του πρίγκιπα Ορλόφσκι θα αποτελέσουν ξεχωριστή έκπληξη.

Κωμική οπερέτα –komische Operette– σε τρεις πράξεις η «Νυχτερίδα» βασίζεται στο βοντβίλ «Το ρεβεγιόν» των Ανρί Μεγιάκ και Λυντοβίκ Αλεβύ. Το ποιητικό κείμενο είναι των Καρλ Χάφνερ και Ρίχαρντ Ζενέ. Παρά το γεγονός ότι η «Νυχτερίδα» θεωρείται η αντιπροσωπευτικότερη και διασημότερη βιεννέζικη οπερέτα, υπερβαίνει τα στερεότυπα του είδους, δηλαδή δεν αποτελεί ακόμα μια συρραφή από βαλς, μαζούρκες και πόλκες –τις οποίες μάλιστα ο Στράους έγραφε με χαρακτηριστική άνεση–, αλλά κατόρθωσε να αναπτύξει δομές ικανές να στηρίξουν μια κωμική όπερα.

Υπέροχα μουσικά θέματα επανέρχονται σε κομβικά σημεία του έργου δίνοντας ενότητα στο σύνολο, όπως άλλωστε και η διάθεση καρναβαλιού η οποία διατρέχει την Α΄ Πράξη, κορυφώνεται στον χορό του Ορλόφσκι στη Β΄ Πράξη και εξακολουθεί στη φυλακή της Γ΄ Πράξης. Στη Νυχτερίδα τα βαλς ορόσημα του Στράους δεν χρησιμοποιούνται αδιάφορα, αλλά γίνονται φορείς συναισθημάτων, ανάλογα με την περίσταση, ενώ η εντυπωσιακή εισαγωγή δεν αποδίδει απλώς τις διαθέσεις, αλλά προαναγγέλλει τη θεατρική δράση.

Στο έργο όλα ξεκινούν από φάρσα που είχε γίνει στο παρελθόν: μετά από αποκριάτικο χορό ο Δρ Φάλκε βρέθηκε να τριγυρνά στους δρόμους, μέρα μεσημέρι, μασκαρεμένος με κοστούμι νυχτερίδας. Υπεύθυνος ήταν ο Γκάμπριελ φον Άιζενσταϊν, στον οποίο ο Φάλκε αποφασίζει να ανταποδώσει τα ίσα κατά τη διάρκεια χορού που παραθέτει ο Ρώσος πρίγκιπας Ορλόφσκι. Άφθονη σαμπάνια και μάσκες φροντίζουν για κέφι, παρασύροντας τους πρωταγωνιστές σε σειρά παρεξηγήσεων. Για διαφορετικούς λόγους όλοι καταλήγουν στη φυλακή, όπου τελικά αποκαλύπτεται η πραγματικότητα.

Η ιδιαιτέρως επιτυχημένη παραγωγή σε σκηνοθεσία του Αλέξανδρου Ευκλείδη –η οποία πρωτοπαρουσιάστηκε το 2014 στο Ολύμπια– μεταφέρει τη δράση του έργου στα αστικά σαλόνια της Αθήνας και στις καμπάνες του Αστέρα Βουλιαγμένης, κατά τη δεκαετία του ’60. Έχοντας ξαναδουλέψει τη σκηνοθεσία, ο Αλέξανδρος Ευκλείδης μεταφέρει το πάρτι του Σοβιετικού πρέσβη Ορλόφσκι το βράδυ της 20ής Απριλίου 1967, παραμονή του στρατιωτικού πραξικοπήματος. Στην τρίτη πράξη, το ξημέρωμα της επομένης βρίσκει τους ήρωες του έργου στα κρατητήρια.

Η μεταφορά στα «καθ’ ημάς» είναι μια διαδικασία απολύτως συνυφασμένη με το ελαφρό μουσικό θέατρο παγκοσμίως. Πριν θεωρηθεί ένα από τα αριστουργήματα της σοβαρής μουσικής, η «Νυχτερίδα» υπήρξε ένα λαϊκότατο έργο, που γνώρισε τοπικές διασκευές στις διαφορετικές χώρες που παίχτηκε. Η σκηνοθετική πρόταση προκύπτει από τη λογική αυτή και επιχειρεί να ισορροπήσει ανάμεσα στον απαιτούμενο σε ένα τέτοιο έργο σεβασμό και στην εξίσου θεμιτή στο είδος της οπερέτας ασέβεια. Η επαναπλαισίωση της «Νυχτερίδας» που υπογράφει ο Αλέξανδρος Ευκλείδης δεν είναι τίποτε άλλο από μια αλλαγή κάδρου του ίδιου πίνακα.

O Γιόχαν Στράους o νεότερος, «βασιλιάς του βαλς», γεννήθηκε το 1825 στη Βιέννη. O πατέρας του, Γιόχαν Στράους ο πρεσβύτερος, παρότι συνθέτης ιδιαίτερα αγαπητός, δεν επιθυμούσε να ακολουθήσει ο γιος του την ίδια σταδιοδρομία. Ωστόσο, ο νεαρός Γιόχαν επέμεινε και σύντομα οι Βιεννέζοι τού έδειξαν την αγάπη τους. Γεμάτος αυτοπεποίθηση περιόδευσε σε πολλές χώρες και στα μέσα της δεκαετίας του 1860 ήταν ήδη διασημότερος από τον πατέρα του. Την εποχή εκείνη την Ευρώπη σάρωναν οι οπερέτες του Ζακ Όφενμπαχ. Επηρεασμένος, ο Στράους δοκίμασε τις δικές του δυνάμεις πρώτα με τις «Εύθυμες κυράδες της Βιέννης» που δεν παρουσιάστηκαν ποτέ, και στη συνέχεια με την οπερέτα «Ο Ίντιγκο και οι 40 κλέφτες», η οποία δόθηκε με τεράστια επιτυχία το 1871. Στην παρισινή εκδοχή του ίδιου έργου ο Στράους ενέταξε το βαλς «Στον ωραίο γαλάζιο Δούναβη».

Ακολούθησαν πολλές οπερέτες, μεταξύ των οποίων το «Ρωμαϊκό καρναβάλι» (1873), «η Νυχτερίδα (1874)», το δημοφιλέστατο στις ΗΠΑ «Δαντελένιο μαντήλι της βασίλισσας» (1880), «Μια νύχτα στη Βενετία» (1883) και «Ο βαρόνος Ατσίγγανος» (1885). Το 1899, διασημότατος και καταξιωμένος, ο Στράους πέθανε στη γενέτειρά του Βιέννη.

Έξω από την κατοικία του Γκάμπριελ φον Άιζενταϊν ο δάσκαλος τραγουδιού Άλφρεντ κάνει καντάδα στη Ροζαλίντα, παλιό του έρωτα. Η Ροζαλίντα είναι τώρα παντρεμένη με τον Γκάμπριελ φον Άιζενσταϊν. Η Αντέλα, η καμαριέρα της, ζητά άδεια προκειμένου να επισκεφτεί μια άρρωστη θεία της. Στην πραγματικότητα θέλει να πάει στη λαμπρή χοροεσπερίδα που παραθέτει ο Ρώσος πρίγκιπας Ορλόφσκι και στην οποία την έχει προσκαλέσει η αδελφή της Ίντα. Η Ροζαλίντα αρνείται.

Εμφανίζεται ο Άλφρεντ, ο οποίος εξομολογείται τον έρωτά του. Ακούγοντας βήματα εκείνη τον διώχνει, αλλά αυτός επιμένει να επιστρέψει αργότερα. Καταφθάνουν ο Άιζενσταϊν με τον δικηγόρο του Δρα Μπλιντ: ο Άιζενσταϊν καταδικάστηκε σε οκτώ ημέρες φυλακή για απρεπή συμπεριφορά προς αστυνομικό και πρέπει να αρχίσει να εκτίει την ποινή του από το ίδιο βράδυ. Έξαλλος για την ανικανότητα του Μπλιντ να τον απαλλάξει, ο Άιζενσταϊν τον διώχνει. Φτάνει ο Δρ Φάλκε, φίλος του Άιζενσταϊν, ο οποίος τον πείθει να μην παρουσιαστεί το ίδιο βράδυ αλλά το πρωί της επομένης, προκειμένου αυτό το βράδυ να τον συνοδεύσει στον χορό του Ορλόφσκι. Τον διαβεβαιώνει δε ότι ούτε ο διευθυντής τον φυλακών θα έχει αντίρρηση.

Όσο ο Άιζενσταϊν ντύνεται, ο Φάλκε προσκαλεί και τη Ροζαλίντα στον χορό προκειμένου να δει τον σύζυγό της να φλερτάρει. Αρχικά διστακτική, εκείνη δέχεται μόλις βλέπει τον Άιζενσταϊν με επίσημα βραδινά ρούχα να αναγγέλλει ότι… πηγαίνει στη φυλακή. Η Ροζαλίντα δίνει άδεια στην Αντέλα και μόλις εκείνη φεύγει καταφτάνει ο Άλφρεντ. Την ώρα που δειπνεί με τη Ροζαλίντα εμφανίζεται ο Φρανκ, διευθυντής των φυλακών, που ήρθε να οδηγήσει ο ίδιος τον Άιζενσταϊν στο κελί του. Θεωρώντας, λόγω των περιστάσεων, ότι αυτός που δειπνεί με τη Ροζαλίντα δεν μπορεί παρά να είναι ο σύζυγός της, συλλαμβάνει τον Άλφρεντ, ο οποίος προκειμένου να μην εκθέσει την αγαπημένη του, τον ακολουθεί.

Στον χορό του Ορλόφσκι ο Δρ Φάλκε εξηγεί στον νεαρό αλλά γεμάτο πλήξη Ρώσο πρίγκιπα ότι έχει οργανώσει μια φάρσα προκειμένου να διασκεδάσουν: την ονόμασε «εκδίκηση της νυχτερίδας». Πρώτη φτάνει στον χορό η Αντέλα. Η Ίντα τη διαβεβαιώνει πως δεν την προσκάλεσε εκείνη και, ανησυχώντας μήπως η Αντέλα φανεί κατώτερη ανάμεσα σε τόσους επισήμους, της προτείνει να παρουσιαστεί ως Ρωσίδα ηθοποιός Όλγα. Καταφθάνει ο Άιζενσταϊν, που μετά από υπόδειξη του Φάλκε συστήνεται ως Γάλλος μαρκήσιος. Αναγνωρίζει αμέσως την υπηρέτριά του. Όμως, η Αντέλα τον διαψεύδει δημόσια. Ως Γάλλος παρουσιάζεται επίσης ο Φρανκ, που βρίσκει ιδιαίτερα συμπαθή τον «συμπατριώτη» του Άιζενσταϊν. Γοητευμένος από την «Όλγα», ο Φρανκ λέει ότι είναι θεατρικός παραγωγός και υπόσχεται να τη βοηθήσει στη σταδιοδρομία της.

Λίγο αργότερα καταφθάνει μυστηριώδης καλλονή από την Ουγγαρία. Οι καλεσμένοι πιέζουν την όμορφη άγνωστη να αποκαλύψει την ταυτότητά της, όμως ο Ορλόφσκι υπερασπίζεται το δικαίωμά της στην ανωνυμία. Ο Άιζενσταϊν φλερτάρει μαζί της χωρίς να αντιληφθεί ότι πίσω από τη μάσκα κρύβεται η ίδια του η γυναίκα. Η Ροζαλίντα καταφέρνει να αποσπάσει το ρολόι του ερωτύλου συζύγου της.

Στη συνέχεια ο Φάλκε αφηγείται πώς του βγήκε το παρατσούκλι Δρ Νυχτερίδας. Αφορμή υπήρξε μια φάρσα που οργάνωσε σε βάρος του ο Άιζενσταϊν: μετά από μια γιορτή, αφού τον μέθυσε, τον άφησε στο κέντρο της πόλης σε ένα παγκάκι ντυμένο ως νυχτερίδα. Το επόμενο πρωί έπρεπε να διασχίσει την πόλη ντυμένος έτσι μέχρι να φτάσει σπίτι του. Ο Ορλόφσκι υμνεί τη σαμπάνια που ρέει άφθονη και χαλαρώνει τη διάθεση όλων και ο Άιζενσταϊν προσπαθεί μάταια να πάρει πίσω το ρολόι του. Η ομήγυρη υμνεί την «αδελφική» ατμόσφαιρα που έχει δημιουργηθεί και μόλις η ώρα πάει έξι ο Άιζενσταϊν και ο διευθυντής των φυλακών αναχωρούν.

Στο κελί της φυλακής ο Άλφρεντ τραγουδά. Ενοχλημένος, ο μεθυσμένος δεσμοφύλακας Φρος προσπαθεί να τον κάνει να σιωπήσει. Καταφθάνουν η Αντέλα με την αδελφή της, αναζητώντας τον «θεατρικό παραγωγό». Φτάνει επίσης ο Άιζενσταϊν έτοιμος να εκτίσει την ποινή του. Έκπληκτος, διαπιστώνει ότι ο ευγενής με τον οποίο διασκέδαζε λίγες ώρες νωρίτερα είναι ο διευθυντής των φυλακών και μένει άφωνος όταν τον πληροφορεί πως… ο ίδιος έχει ήδη συλλάβει τον Άιζενσταϊν από το βράδυ της προηγουμένης, ενώ δειπνούσε με τη σύζυγό του! Πάνω στην ώρα φτάνει ο Δρ Μπλιντ, δηλώνοντας ότι τον κάλεσε ο… Άιζενσταϊν.

Αποφασισμένος να μάθει την αλήθεια ο Άιζενσταϊν μεταμφιέζεται σε δικηγόρο και ανακρίνει τον Άλφρεντ αλλά και τη Ροζαλίντα, η οποία στο μεταξύ έχει φτάσει, προκειμένου να ξεκαθαρίσει την παρεξήγηση. Βέβαιος για την απιστία της γυναίκας του και μην μπορώντας να συγκρατήσει την οργή του, ο Άιζενσταϊν αποκαλύπτει την πραγματική του ταυτότητα. Υποχρεώνεται όμως να μετριάσει την οργή του όταν η Ροζαλίντα αποκαλύπτει με τη σειρά της πως εκείνη ήταν η καλλονή από την Ουγγαρία την οποία φλέρταρε ο Άιζενσταϊν στον χορό του Ορλόφσκι. Ως απόδειξη, του επιστρέφει το ρολόι του.

Πάνω στην ώρα καταφθάνουν και οι υπόλοιποι καλεσμένοι του πρίγκιπα Ορλόφσκι, τους οποίους οδηγεί στη φυλακή ο Φάλκε: αποκαλύπτει πως εκείνος έστησε την όλη ιστορία επιθυμώντας να εκδικηθεί τον φίλο του για την παλαιότερη φάρσα. Αποφασισμένοι να μη δώσουν μεγαλύτερο βάρος σε όσα συνέβησαν, όλοι ρίχνουν την ευθύνη στη σαμπάνια, την οποία και υμνούν.