«Απάχηδες»: Μια χαμένη ταινία ζωντανεύει στη Λυρική Σκηνή

Σαν τι έμοιαζε, άραγε, η Αθήνα πριν 90 χρόνια; Πώς ήταν άραγε η πλατεία Συντάγματος, η Ομόνοια, οι μεγάλες λεωφόροι με τα ψηλά μέγαρα, η Σταδίου, η Πανεπιστημίου, τα πολύβουα Χαυτεία; Πώς έμοιαζε η ζωή στις εργατικές γειτονιές, στην Πλάκα, στο Θησείο, στου Ψυρρή, στο Γκάζι;

Αποτυπώσεις της ζωής της μεσοπολεμικής Αθήνας σε κινούμενη εικόνα που να έχουν διασωθεί μέχρι τις μέρες μας είναι λίγες –οι περισσότερες ταινίες χάθηκαν κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Έτσι, η ανακάλυψη μιας κόπιας της ταινίας των αδελφών Γαζιάδη «Οι Απάχηδες των Αθηνών» (1930), στις αποθήκες της Ταινιοθήκης της Βρετάνης, στη Γαλλία, προσθέτει μια πολύτιμη ψηφίδα στη γνώση μας για την πρώιμη ελληνική κινηματογραφία.

Η ταινία, που αποτελεί διασκευή της ομώνυμης οπερέτας του Νίκου Χατζηαποστόλου του 1921, ετοιμάζεται να ζήσει μια δεύτερη ζωή, έπειτα από την ανακάλυψη και την αποκατάστασή της, κάνοντας το «ντεμπούτο» της το Σάββατο 15 Φεβρουαρίου, στην Εθνική Λυρική Σκηνή, όπου η αποκατεστημένη κόπια θα προβληθεί συνοδεία ζωντανής μουσικής, υπό τη διεύθυνση του Αναστάσιου Συμεωνίδη, από τη Συμφωνική Ορχήστρα της ΕΡΤ και μονωδούς της ΕΛΣ.

Μετά την ανακάλυψή της, πριν από τέσσερα χρόνια, στη Βρετάνη, η κόπια μεταφέρθηκε στην Ταινιοθήκη της Γαλλίας στο Παρίσι, η οποία ενημέρωσε την ομόλογή της στην Ελλάδα. Χάρη στην παρέμβαση του διεθνούς φήμης σκηνοθέτη Κώστα Γαβρά, που «πήρε την υπόθεση πάνω του», όπως τόνισε η πρόεδρος της Ταινιοθήκης της Ελλάδος Μαρία Κομνηνού, το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος ανταποκρίθηκε στο αίτημα να χρηματοδοτήσει την αποκατάσταση, καθώς, σύμφωνα με τη διεθνή πρακτική, τα έξοδα αποκατάστασης και ψηφιοποίησης της κόπιας βαρύνουν την ενδιαφερόμενη Ταινιοθήκη, η οποία διατηρεί και όλα τα δικαιώματα προβολής της.

Έτσι, τον Ιούνιο του 2018, η «ομάδα κρούσης» που συγκροτήθηκε από την Ταινιοθήκη, την ΕΛΣ και το Κέντρο Ελληνικής Μουσικής ξεκίνησε ένα γοητευτικό ταξίδι, χωρίς κανείς από τους εμπλεκόμενους να έχει δει ούτε ένα καρέ! Τα μόνα διαθέσιμα στοιχεία για την ταινία βασίζονταν σε έντυπο αρχειακό υλικό (κριτικές, συνεντεύξεις, προγράμματα κινηματογράφων της εποχής).

«Το αρχικό υλικό ήταν σε πολύ κακή κατάσταση», λέει η υπεύθυνη για την αποκατάσταση Ηλέκτρα Βενάκη. Όμως σταδιακά αποκαλυπτόταν μια ταινία με «εξαιρετική σκηνοθεσία, μέσα από πλάνα με γωνίες κι εξαιρετικό μοντάζ». Οι «Απάχηδες» αποτελούν την πρώτη άδουσα ελληνική ταινία, η οποία προβλήθηκε με συγχρονισμένους δίσκους γραμμοφώνου, που σήμερα θεωρούνται χαμένοι. Βέβαια, η ανακάλυψη της ταινίας στη Γαλλία «ανοίγει το δρόμο για την έρευνα και την αναζήτηση κι άλλων ελληνικών ταινιών της περιόδου που μπορεί να διασώθηκαν στο εξωτερικό».

Η οπερέτα του Νίκου Χατζηαποστόλου, στην οποία βασίζεται η ταινία, υπήρξε «η πλέον επιτυχημένη της εποχής του Μεσοπολέμου», τόνισε ο διευθυντής της Εναλλακτικής Σκηνής της ΕΛΣ Αλέξανδρος Ευκλείδης. «Παίχτηκε επί δύο σεζόν, την περίοδο 1921-1922, και έκανε 600 παραστάσεις στην Αθήνα, κόβοντας πάνω από 400.000 εισιτήρια, σε μια εποχή που η πόλη είχε πληθυσμό 300.000 κατοίκους». Είναι, άλλωστε, χαρακτηριστικό ότι το 1950 γυρίστηκε μία ακόμη ομώνυμη ταινία, βασισμένη στην οπερέτα του Χατζηαποστόλου, με πρωταγωνιστές τους Άννα Καλουτά, Λάμπρο Κωνσταντάρα, Μίμη Φωτόπουλο, Αιμίλο Βεάκη κ.ά.

Σημειώνοντας ότι το ελαφρό μουσικό θέατρο και ιδιαίτερα η οπερέτα άσκησε εξαιρετική επίδραση στο μεσοπολεμικό πολιτιστικό τοπίο, ο Αλέξανδρος Ευκλείδης χαρακτήρισε «κομμάτι της ευρωπαϊκής νέας –τότε– τέχνης» την ελληνική κινηματογραφία της εποχής, ενώ για την Ελλάδα που αποτυπώνεται στην ταινία των αδελφών Γαζιάδη παρατήρησε ότι «δεν είναι η εικόνα της Ψωροκώσταινας, αλλά μιας ευρωπαϊκής πόλης, όχι αποκλειστικά αστικής, αλλά έντονα ταξικά διαφοροποιημένης, καθώς παράλληλα διασώζει εικόνες των φτωχών εργατικών στρωμάτων που δεν έχουμε ξαναδεί».

Αν και η ταινία της DAG Film των αδελφών Γαζιάδη βασίστηκε στην οπερέτα του Χατζηαποστόλου, η ανασύσταση της αυθεντικής μουσικής της στάθηκε αδύνατη. Καταρχάς, η οπερέτα και η ταινία διατηρούν δεσμούς αρκετά χαλαρούς. Επιπλέον, το χειρόγραφο του Χατζηαποστόλου για την οπερέτα θεωρείται χαμένο και διασώζεται μόνο ένα αντίγραφο (σπαρτίτο) στο αρχείο της ΕΛΣ, ενώ, παράλληλα, τρία επιπλέον τραγούδια που του ζητήθηκε να γράψει για την ταινία αναζητήθηκαν σε φυλλάδια της εποχής, τόνισε ο Γιάννης Σαμπροβαλάκης από το Κέντρο Ελληνικής Μουσικής, περιγράφοντας την περιπέτεια της αρχειακής έρευνας, προκειμένου να επιτευχθεί η ανασύνθεση της μουσικής μπάντας του φιλμ.

«Ντύσαμε την ταινία με τη μουσική της οπερέτας του Χατζηαποστόλου, δημιουργώντας ουσιαστικά ένα νέο σάουντρακ που θα ταίριαζε με τα καρέ της ταινίας», πρόσθεσε από τη μεριά του ο Γιάννης  Τσελίκας, που εξήγησε ότι μετά την αποκατάσταση του μουσικού χειρογράφου ακολούθησε η «αποδόμησή» του σε 700 μουσικά θέματα και η εκ νέου ανασύνθεσή του.

Η ταινία «Οι Απάχηδες των Αθηνών» ήταν μια παραγωγή της DAG Film, της πιο εύρωστης από τις ανάλογες κινηματογραφικές εταιρείες του Μεσοπολέμου, όπως σημειώνει σε μελέτη της η καθηγήτρια Άννα Ελίζα Δελβερούδη. Οικογενειακή επιχείρηση, που ξεκίνησε ως φωτογραφείο στα τέλη του 19ου αιώνα, θα μετατραπεί στα χέρια των αδελφών Δημήτρη, Κώστα και Μιχάλη, σε κινηματογραφική εταιρεία παραγωγής, στην οποία οφείλονται οκτώ ταινίες μυθοπλασίας (ανάμεσά τους κι η περίφημη «Αστέρω») και πολλές ταινίες ντοκιμαντέρ, επικαίρων κ.ά.

Διευθυντής της κινηματογραφικής υπηρεσίας του γερμανικού στρατού κατά τον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο, ο Δημήτρης Γαζιάδης ακολούθησε τον ελληνικό στρατό στη Μικρά Ασία ως οπερατέρ, αποτυπώνοντας σκηνές μαχών αλλά και της ζωής στα μετόπισθεν, στην πρώτη του ταινία με τίτλο «Το ελληνικόν θαύμα» (1921). Ο αδελφός του Κώστας, την ίδια περίοδο, παρακολουθούσε στην Αμερική την εξέλιξη της κινηματογραφίας. Με την επιστροφή των δύο αδελφών στην Αθήνα ενεργοποιείται η DAG Film, που θα κυριαρχήσει για μια δεκαετία στο ελληνικό κινηματογραφικό προσκήνιο, μέχρι τη διάλυση της οικογενειακής επιχείρησης το 1932.

Με την ευκαιρία της παγκόσμιας πρώτης προβολής της αποκατεστημένης κόπιας των «Απάχηδων των Αθηνών», η Ταινιοθήκη της Ελλάδος διοργανώνει ένα διήμερο προβολών αποκατεστημένων ταινιών με τίτλο «Η κρυφή γοητεία της αποκατάστασης», που θα πραγματοποιηθεί στην Ταινιοθήκη (Ιερά Οδός 48) στις 13-14 Φεβρουαρίου, ενώ την Παρασκευή 14/2 θα διεξαχθεί Συμπόσιο Διεθνών Κινηματογραφικών Αρχείων με τίτλο: «Αποκαταστάσεις, εκ νέου ανακαλύψεις, προοπτικές», με επιμέλεια της διευθύντριας της Συλλογής Ταινιών της Γαλλικής Ταινιοθήκης Σελίν Ρουιβό και της προέδρου της Ταινιοθήκης της Ελλάδος Μαρίας Κομνηνού.