Τζωρτζ Στάινερ: Η μεταθανάτια συνέντευξη του μεγάλου διανοητή

«Κοσμικός ταλμουδιστής», «πλατωνιστής αναρχικός», καθηγητής συγκριτικής λογοτεχνίας στα αρχαιότερα πανεπιστήμια της Ευρώπης (Μπολόνια, Σορβόννη, Οξφόρδη, Κέμπριτζ), ελληνιστής και κεντροευρωπαϊστής, σαιξπηρικός, μαρξιστής· πολύγλωσσος – ανάμεσα σε 4 γλώσσες: αγγλικά, γερμανικά, γαλλικά και ιταλικά –, με ένα απροσδιόριστο πεδίο έρευνας (από τον Χάιντεγκερ στον Όμηρο, το σκάκι, τις φυσικές επιστήμες, τη μουσική και τη μετάφραση)· ο Τζωρτζ Στάινερ, κριτικός λογοτεχνίας του New Yorker από το 1966 που διαδέχθηκε τον Edmund Wilson στη θέση αυτή ως το 1997, απεβίωσε τη Δευτέρα στις 2 το μεσημέρι σε ηλικία 90 ετών στο σπίτι του, στο Κέμπριτζ.

Κι όμως ακόμη και μετά θάνατον, ο άνθρωπος αυτός που συνήθιζε να αυτοχαρακτηρίζεται ως ένας απλός διαμεσολαβητής: Il Postino, μας επεφύλασσε μια έκπληξη. Μια μεταθανάτια συνέντευξη με τον Νούτσιο Όρντινε, συγγραφέα και καθηγητή λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Καλαβρίας  η οποία δημοσιεύθηκε στην Corriere della sera.

Τελευταία φορά που μιλήσαμε το περασμένο Σάββατο, τηλεφωνικά, μου είχε πει: «Δεν αντέχω πια αυτή την αδυναμία και την αρρώστια». Μετά από είκοσι και πλέον χρόνια μηναίων συναντήσεων στο Παρίσι, την Ιταλία κι άλλες ευρωπαϊκές πόλεις και την ετήσια επίσκεψη του στο Κέμπριτζ που είχαν μετατραπεί σε τελετουργικό, στις 14 Ιουνίου του 2018, ο Τζωρτζ ακύρωσε την ομιλία του γιατί δεν ένιωθε καλά και δεν ήθελε να τον δουν κουρασμένο και αποθαρρημένο. Και ήταν σε μια από αυτές τις συνευρέσεις (στις 21 Ιανουαρίου του 2014, πριν ακριβώς από έξι χρόνια) που ο Στάινερ είχε την ιδέα μιας μεταθανάτιας συνέντευξης: ήθελε να συγκεντρώσει κάποιες σκέψεις του και να δημοσιευτούν μετά θάνατον για να σπάσει έτσι τη σιωπή του και να αποχαιρετήσει τους φίλους, τους μαθητές και τους πολυάριθμους αναγνώστες του.

Ο Τζωρτζ Στάινερ είναι ο μοναδικός κριτικός λογοτεχνίας που είχε προταθεί επανειλημμένως για Νόμπελ λογοτεχνίας.

Εδώ και 36 χρόνια απευθύνω σε μία γυναίκα (της οποίας το όνομα πρέπει να παραμείνει μυστικό) εκατοντάδες γράμματα εν είδει “ημερολογίου”, όπου αφηγούμαι χαρακτηριστικά αποσπάσματα της ζωής μου. Σε αυτή την αλληλογραφία είναι καταγραμμένες οι συναντήσεις που είχα, τα ταξίδια, τα βιβλία που διάβασα κι έγραψα, οι ομιλίες όπως επίσης και τυχαία, καθημερινά γεγονότα. Είναι ένα ημερολόγιο μοιρασμένο κατά έναν τρόπο δια αλληλογραφίας, όπου θα βρεις τις πιο μύχιες σκέψεις μου καθώς και πολιτικές και αισθητικές παρατηρήσεις. Θα παραμείνει σφραγισμένο – μαζί με άλλα γράμματα και ντοκουμέντα που καλύπτουν μια μεγάλη περίοδο της ζωής μου – σ’ ένα αρχείο του Churchill College στο Κέμπριτζ. Το αρχείο θα ανοίξει μετά το 2050, μετά τον θάνατο της γυναίκας μου και (ίσως) και των παιδιών μου. Θα δημοσιοποιηθεί δηλαδή όταν πολλά από τα οικεία μου πρόσωπα δεν θα υπάρχουν πια. Θα το διαβάσει κάποιος μετά από τόσο καιρό; Δεν το ξέρω. Μα δεν μπορούσα να κάνω διαφορετικά…

Έπρεπε να έχω το θάρρος να τολμήσω να γράψω. Νεότερος έγραφα διηγήματα και ποιήματα, αλλά δεν είχα το θάρρος να τα δημοσιεύσω.

Πάντα με γοήτευε αυτή η ιδέα. Να δημοσιευτεί κάτι δικό μου ενώ εγώ δεν θα μπορώ να το διαβάσω. Ένα μήνυμα γι’ αυτούς που μένουν κι ένας απολογισμός.

Φυσικά. Για πολλά πράγματα. Έγραψα ένα μικρό βιβλίο, Errata, όπου μιλώ για τα λάθη που έχω κάνει. Δεν κατάφερα να συλλάβω κάποια φαινόμενα του σύγχρονου κόσμου. Η κλασική μου παιδεία, το ταπεραμέντο μου και η ακαδημαϊκή μου καριέρα συνέβαλαν σ’ αυτό. Δεν καταλάβαινα για παράδειγμα, ότι ο κινηματογράφος, σαν νέο μέσον έκφρασης, μπορούσε να αποκαλύψει τόσες νέες εκφραστικές φόρμες πολύ καλύτερα από ότι το θέατρο ή η λογοτεχνία. Δεν κατανόησα τον μεγάλο ιρασιοναλισμό της αποδόμησης και, κάποιες εκφάνσεις, του μετα-στρουκτουραλισμού. Όπως δεν κατανόησα και την πολιτική και ανθρωπιστική διάσταση του γυναικείου κινήματος.

Κι είναι πάντα καλύτερο να αποτυχαίνεις στο ρόλο του “παράσιτου”, όπως μου αρέσει να αποκαλώ τους κριτικούς που ζουν εις βάρος της λογοτεχνίας.

Έπρεπε να έχω το θάρρος να τολμήσω να γράψω. Νεότερος έγραφα διηγήματα και ποιήματα, αλλά δεν είχα το θάρρος να τα δημοσιεύσω. Ο ρόλος μου ως κριτικός, αναγνώστης, καθηγητής που αγαπώ βαθιά, ήταν τελείως διαφορετικός από του δημιουργού. Κι είναι πάντα καλύτερο να αποτυχαίνεις στο ρόλο του “παράσιτου”, όπως μου αρέσει να αποκαλώ τους κριτικούς που ζουν εις βάρος της λογοτεχνίας. Φυσικά και υπάρχουν κριτικοί που αγαπούν τη λογοτεχνία κι έχουν υπερασπιστεί σημαντικούς δημιουργούς, μα η απόσταση μεταξύ αυτών που ασκούν κριτική κι εκείνων που γράφουν είναι οντολογική (για να χρησιμοποιήσω μια πομπώδη έκφραση).

Σε ορισμένους μαθητές μου, πιο σπινθηροβόλους από μένα, που ολοκληρώνουν λαμπρές εργασίες και που η επιτυχία τους είναι τεράστια ανακούφιση. Σκέφτομαι επίσης κάποιους συναδέλφους ακαδημαϊκούς που μοιράστηκα τις σκέψεις μου μαζί τους πολλά χρόνια, και πιο οικεία πρόσωπα, όπως εσύ. Μα αυτή τη στιγμή, αυτό που προσπαθώ κυρίως είναι να αποστασιοποιηθώ από την ολοένα κι αυξανόμενη βαρβαρότητα των μέσων, από την χυδαιότητα που κυριαρχεί καθημερινά καθιστώντας σταδιακά όλο και πιο προβληματική την εποχή.

Η ευτυχία του να διδάσκω και να ζω σε πολλές γλώσσες. Η ευτυχία του να διαλέγω καθημερινά ένα ποίημα από τη βιβλιοθήκη μου και να το μεταφράζω σε τέσσερις γλώσσες (γαλλικά, αγγλικά, γερμανικά και ιταλικά). Και να ξέρω ότι ακόμη κι αν δεν το μετέφρασα καλά, μια ακτίνα ήλιου φώτισε την καθημερινότητά μου.

Πολλές. Βιβλία που δεν έγραψα, συναντήσεις που δεν έκανα. Θα μπορούσα να γνωρίσω, για παράδειγμα, τον Μάρτιν Χάιντεγκερ, αλλά δεν τόλμησα. Και νομίζω ότι είχα δίκιο. Πάντα είχα μία αρχή: δεν χρειάζεται να ενοχλείς τους σημαντικούς ανθρώπους, έχουν κι άλλα πράγματα να κάνουν. Μετά θυμάμαι φράσεις όπως: “Με ενόχλησε ο κύριος Χ, ο οποίος επέμενε να συναντηθεί μαζί μου, χωρίς να έχει κάτι ενδιαφέρον να μου πει”. Πάντως φοβόμουν μήπως υποπέσω σ’ ένα τέτοιο σφάλμα. Σκέφτομαι τον Ζαν Πολ Σαρτρ που αναφέρει συχνά τέτοια “ατυχή περιστατικά”. Επιπλέον, μετά τον θάνατο του Μουζ συνειδητοποίησα πως, στην ηλικία μου, ήταν παρακινδυνευμένο, να πάρω άλλο σκύλο. Αγαπώ αυτά τα ζώα αλλά στο κατώφλι των ενενήντα, μου φαίνεται τρομερό να τους προσφέρω ένα σπίτι και μετά να τα αφήσω μόνα.

Η εμμονή ότι η Ευρώπη εξακολουθεί να είναι μεγάλη αναγκαιότητα και ότι παρά τις απειλές και τα τείχη δεν πρέπει να εγκαταλείψουμε το ευρωπαϊκό όνειρο. Είμαι αντισιωνιστής και απεχθάνομαι τον στρατευμένο εθνικισμό. Τώρα όμως που η ζωή μου φτάνει στο τέλος της, υπάρχουν στιγμές που σκέφτομαι: “μήπως γελάστηκα; Θα ήταν καλύτερα να μάχομαι κατά του σοβινισμού όντας στην Ιερουσαλήμ; Είχα δικαίωμα να ασκώ κριτική, καθισμένος αναπαυτικά στον καναπέ του όμορφου σπιτιού μου στο Κέμπριτζ;”

Φυσικά, σκέφτομαι για παράδειγμα την ξαφνικά εξαφάνιση αγαπημένων προσώπων που πια δεν θα ξαναδώ. Ή μέρη που επισκέφτηκα, κι ακόμη και πιο μπανάλ πράγματα, όπως το ψάρι ή άλλες τροφές που πλέον δεν μπορώ να γευτώ. Ή όταν μερικές φορές, νιώθεις στη γωνία του δρόμου ή στον κήπο τη σκιά ενός ατόμου που αγαπάς και χρειάζεσαι υπερβολικά αλλά ξέρεις πως ποτέ δεν θα μπορέσεις να την φτάσεις.

Πολύ σημαντικό. Κανείς δεν το ξέρει αυτό καλύτερα από σένα. Θα είχα περάσει άσχημα αυτά τα τρία τελευταία χρόνια χωρίς 3-4 φίλους με τους οποίους κράτησα επικοινωνία. Κι ίσως η φιλία να είναι πιο ισχυρή από τον έρωτα.

Ίσως να είχε υπερβολική σημασία στη ζωή μου. Καταρχήν, ο γάμος μου μου έδωσε τέτοια ευτυχία που δεν περιγράφεται. Κι έπειτα ένα δυο συναντήσεις σημαντικές στη ζωή μου. Οι γυναίκες υπερέχουν σε ευαισθησία από τους άνδρες κι είχα το τεράστιο προνόμιο να ερωτοτροπώ σε πολλές γλώσσες. Ο πολύγλωσσος δονζουανισμός υπήρξε τεράστια ανακούφιση για μένα, ψευδαίσθηση πολλαπλών ζωών.

Συνεχώς. Είμαι πεπεισμένος ότι δεν υπάρχει τίποτε μετά απ’ αυτό. Η στιγμή όμως της μετάβασης πρέπει να έχει ενδιαφέρον.

Θυμάμαι κυρίως μια φράση της μητέρας μου, όταν ήμουν παιδί που για να με κάνει να αντιδράσω σε στιγμές απελπισίας, μου έλεγε ότι η “δυσκολία” είναι θείο “χάρισμα”. Πέρα από το ότι με απάλλαξε από τη στρατιωτική θητεία, το μειονέκτημά μου μου έδωσε την ευκαιρία να καταλάβω ότι χωρίς προσπάθεια τίποτε δεν γίνεται στη ζωή. Μια από τις πιο ωραίες στιγμές της ζωής μου είναι όταν κατάφερα για πρώτη φορά να δέσω τα κορδόνια μου με το ζαβό μου χέρι.

(2019)   Η σιωπή και ο ποιητής, Έρασμος
(2016)   Περί λόγου, τέχνης και ζωής, Εκδόσεις Πατάκη
(2015)   Τολστόι ή Ντοστογιέφσκι, Αντίποδες
(2014)   Επανεξετάζοντας την τραγωδία, Έρασμος
(2011)   Τα μαθήματα των δασκάλων, Scripta
(2009)   Η σιωπή των βιβλίων, Ολκός
(2009)   Ο Όμηρος και οι καθηγητές, Εκάτη
(2009)   Χάιντεγκερ, Εκδόσεις Πατάκη
(2007)   Δέκα (πιθανοί) λόγοι για τη μελαγχολία της σκέψης, Scripta
(2007)   Νοσταλγία του απόλυτου, Άγρα
(2005)   Errata, Scripta
(2004)   Μετά τη Βαβέλ, Scripta
(2002)   Περί δυσκολίας, Ψυχογιός
(2002)   Στον πύργο του Κυανοπώγωνα, Scripta
(2001)   Αξόδευτα πάθη, Νεφέλη
(2001)   Οι Αντιγόνες, Καλέντης
(1988)   Ο θάνατος της τραγωδίας, Δωδώνη
Συνέντευξη στον Δημήτρη Δουλγερίδη