Orfeas 2020: Τα ΦΥΤΑ φέρνουν την πρώτη ελληνική queer όπερα στην Λυρική Σκηνή

Η πρώτη ελληνική queer όπερα έρχεται στην Εναλλακτική Σκηνή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος. Πρόκειται για μια ριζική διασκευή της εμβληματικής μπαρόκ όπερας Ορφέας του Κλάουντιο Μοντεβέρντι από το ντουέτο εννοιολογικής τέχνης ΦΥΤΑ, το πολυσχιδές έργο του οποίου περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, διοργάνωση και επιμέλεια εκθέσεων, περφόρμανς και διαδραστικά δρώμενα.

Η όπερα σε παράφραση ORFEAS 2020, μια ανατρεπτική ανακατασκευή για το παρελθόν και το μέλλον των πολιτικών της ταυτότητας, θα παρουσιαστεί για έξι παραστάσεις, στις 14, 15, 21, 22, 28 και 29 Μαρτίου 2020.

Η παράσταση υλοποιείται με τη στήριξη της δωρεάς του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος (ΙΣΝ) προς την Εναλλακτική Σκηνή.

Η διασκευή της όπερας Ορφέας από τα ΦΥΤΑ ακολουθεί δοµικά αφηγηµατικά στοιχεία του αυθεντικού κειµένου, αλλά τοποθετεί τη δράση στο κοντινό µέλλον µιας χώρας σαν την Ελλάδα, ανοίγοντας θέµατα όπως οι ριζοσπαστικές πολιτικές και η έννοια της «επανάστασης» στον ύστερο καπιταλισµό, η σχέση «ανατολής» και «δύσης», οι µύθοι του ελληνισµού, καθώς και οι τρόποι που νεοσυντηρητικές πολιτικές µπορούν να οικειοποιηθούν δικαιωµατικούς λόγους των ΛΟΑΤΚΙ κοινοτήτων.

Ο Ορφέας αποτελεί μια από τις πρώτες όπερες στην ιστορία του είδους και αυτό τον καθιστά ένα έργο εξαιρετικά ευέλικτο στις διασκευές, καθώς γράφτηκε πριν παγιωθούν οι σκηνικές συµβάσεις της όπερας. Από αυτή την άποψη, είναι ένα έργο κατάλληλο να «κουηροποιηθεί» υπερβαίνοντας τις αισθητικές και τους επικοινωνιακούς κώδικες µιας άλλης εποχής.

Στην ανακατασκευή του έργου ORFEAS 2020 από τα ΦΥΤΑ, ο µπαρόκ ήχος ενώνεται µε ρετρο-φουτουριστικά συνθεσάιζερ των ’80s, η οπερατική εκφορά του λόγου µε την αυτοαναφορική και µεταδραµατική προσέγγιση της περφόρµανς αρτ, ο ζωντανός θεατρικός χώρος µε ένα ποστ-ίντερνετ πολυµεσικό ψηφιακό πλέγµα και οι πληθωρικές οπτασίες των θεϊκών χαρακτήρων του µύθου µε τις σύγχρονες θεότητες της queer DIY πανκ µόδας.

Για την queer εκδοχή του Ορφέα, τα ΦΥΤΑ σημειώνουν: «Το έργο παρουσιάζεται σε µια κρίσιµη στιγµή της ελληνικής και ευρωπαϊκής ιστορίας, εν µέσω συζητήσεων γύρω από τον (υποτιθέµενο) πόλεµο των πολιτισµών και µιας γενικότερης επιστροφής σε νεο-αντιδραστικά αφηγήµατα και πολιτικές. Έναυσµα για το γράψιµο της παράστασης αποτέλεσε η κανιβαλιστική οχλαγωγία που ακολούθησε τη δολοφονία του ακτιβιστή και drag queen Ζακ Κωστόπουλου / Zackie Oh. Τι ακριβώς µάθαµε για την ελληνική κοινωνία εκείνη την περίοδο και τι επιφυλάσσει το µέλλον τόσο για την Ελλάδα όσο και για την Ευρώπη σε σχέση µε τα ανθρώπινα δικαιώµατα; Πόσο δεδοµένα θα είναι τα κεκτηµένα των πολιτικών αγώνων του 20ού αιώνα;».

Τη μουσική σύνθεση υπογράφουν η Αντριάνα Μίνου, ο Αλέξανδρος Δρόσος και ο Φιλ Ιερόπουλος, τη μεταγραφή ο Αλέξανδρος Δρόσος και ο Ιάσων Μαρμαράς και το λιμπρέτο η Αντριάνα Μίνου και ο Φοίβος Δούσος. Η μουσική διεύθυνση ανήκει στον Ιάσωνα Μαρμαρά, ενώ η σκηνοθεσία είναι του Φιλ Ιερόπουλου.

Συμμετέχει ένα καστ ανερχόμενων μονωδών, οι Γεώργιος Ιατρού, Λητώ Μεσσήνη, Διαμάντη Κριτσωτάκη, Νίκος Ζιάζιαρης, Σταμάτης Πακάκης, Γιώργος Ρούπας και Αντώνης Σταμόπουλος.

Στον ρόλο της Λογικής το ολόγραμμα της Έλενας Ακρίτα. Συμμετέχει εξαμελές μουσικό σύνολο.

Ο Ορφέας του Μοντεβέρντι έκανε πρεμιέρα το 1607. Είναι μια από τις πρώτες όπερες στην ιστορία της μουσικής και η παλιότερη όπερα που παίζεται ακόμα, με πολύ μεγάλη συχνότητα. Αποτελεί μια όπερα-σύμβολο καθώς πολλοί μουσικολόγοι τη θεωρούν ουσιαστικά το πρώτο ολοκληρωμένο και ώριμο δείγμα του μουσικού είδους της όπερας. Ωστόσο, ο Μοντεβέρντι δεν εφηύρε τα μουσικά στοιχεία από τα οποία αποτελείται ο Ορφέας και, όπως γράφει ο μαέστρος και μουσικολόγος Nikolaus Harnoncourt, ο Μοντεβέρντι «ανέμειξε το σύνολο των νεότερων και παλιότερων πιθανοτήτων φτιάχνοντας μια πραγματικά καινούρια ενότητα». Σε μια παραπλήσια τοποθέτηση, ο μουσικολόγος Robert Donington υποστηρίζει πως ο Ορφέας «δεν περιέχει κανένα μουσικό στοιχείο που να μη βασίζεται σε κάτι προγενέστερο, όμως φτάνει αυτήν την πρόσφατη φόρμα (της όπερας) στην απόλυτη ωριμότητα».

Με άλλα λόγια, φαίνεται πως πολλοί θεωρητικοί της μουσικής βλέπουν τον Ορφέα του Μοντεβέρντι σαν ένα είδος μουσικού κολάζ παλιότερων στοιχείων που ενώνονται για να δημιουργήσουν μια νέα μουσική φόρμα του μέλλοντος, την όπερα. Κρατώντας λοιπόν αυτό το στοιχείο του Ορφέα του Μοντεβέρντι ως ένα μείγμα υφών, ήχων και μουσικών κόσμων, δουλέψαμε με παρόμοιο τρόπο για τη δημιουργία του σκορ του ORFEAS 2020, παραφράζοντας και ως ένα σημείο αποδομώντας το έργο κάτω από ένα σημερινό πρίσμα σε στοιχεία που αντικαταστήσαμε, τροποποιήσαμε ή μεταλλάξαμε με στόχο να δημιουργήσουμε μια ηχητικά «queer» εκδοχή του έργου.

Μουσικά, ο Ορφέας του Μοντεβέρντι χωρίζεται σε δύο κόσμους, αυτόν των ζωντανών και τον Κάτω Κόσμο, με τον συνθέτη να ντύνει τον πρώτο με έγχορδα, φλογέρες, άρπα, τσέμπαλο και τον δεύτερο με επιβλητικά χάλκινα. Το μουσικό σύμπαν του ORFEAS 2020 χωρίζεται κι αυτό στον κόσμο των ζωντανών, του οποίου ο ήχος έχει μείνει ως επί το πλείστον μπαρόκ (με κάποιες ποπ στιγμές), και το Μουσείο Μεταφυσικής Ιστορίας, με εντελώς άλλη διάθεση· ηλεκτρονικοί ήχοι, amplified φωνές και όργανα των οποίων ο ανατριχιαστικός χαρακτήρας υπογραμμίζεται από ένα σκοτεινό drone. Το ύφος της Δ΄ Πράξης, όπου ο Κάτω Κόσμος φτάνει στο γκροτέσκο απόγειό του, φτιάχνεται από έναν συνδυασμό οπερατικού εξπρεσιονισμού και τρας κολάζ ελληνικών «χιτς», δημιουργώντας μια ατμόσφαιρα οικεία εφιαλτική. Κάπου ανάμεσα σε αυτούς τους δύο κόσμους, αλλά και διαφορετικός και από τους δυο, κινείται ο ρετρο-φουτουριστικός ήχος του χαρακτήρα της Λογικής, του πιο άχρονου χαρακτήρα της όπεράς μας, που υπενθυμίζει τις χωροχρονικές (α)συνέχειες τόσο του αυθεντικού έργου όσο και της διασκευής μας.

Η όπερα του Μοντεβέρντι, παρ’ όλη την επιτυχία που είχε στην εποχή της, έμεινε ξεχασμένη από το 1650 περίπου μέχρι την αναβίωσή της στα τέλη του 19ου αιώνα, μέσα στο πλαίσιο της γενικότερης τάσης της αναβίωσης σημαντικών μουσικών έργων του παρελθόντος και της ανακάλυψης του «αυθεντικού» μπαρόκ ήχου ως ενός είδους πρωτοπορίας. Φαίνεται λοιπόν πως το παιχνίδι της μουσικής «αντιμεταχώρησης» μεταξύ παρελθόντος και μέλλοντος, που ήταν το κλειδί της δημιουργίας του Ορφέα, αποτέλεσε αργότερα με κάπως διαφορετικό τρόπο και τον λόγο της αναβίωσής του. Γι’ αυτό και η επανεφεύρεση του παρελθόντος ως φαντασίωση από το μέλλον είναι μια ιδέα που τροφοδότησε σε μεγάλο βαθμό τη γενικότερη συνθετική ματιά μας πάνω στο έργο. Φιλοδοξούμε λοιπόν, ο ORFEAS 2020, μέσα από τον συγκερασμό παρελθόντος και μέλλοντος, να είναι μια όπερα για αυτό που είναι συνήθως το πιο εύκολο να μας διαφύγει· μια όπερα για το παρόν.
Αντριάνα Μίνου / Αλέξανδρος Δρόσος / Φιλ Ιερόπουλος

O Ορφέας είναι ένας φιλόδοξος και επιτυχημένος ηγέτης. Ο πρώτος ανοιχτά γκέι πρωθυπουργός της Ελλάδας, χαίρει της αποδοχής του λαού (ή τουλάχιστον αυτό πιστεύει), μέχρι τη στιγμή που ένα απρόσμενο περιστατικό ανοίγει μια σειρά από ζητήματα που ο ίδιος θεωρούσε λυμένα. Αποφασισμένος να αλλάξει για πάντα τον τρόπο που γίνονται τα πράγματα στη χώρα, ο Ορφέας αποφασίζει να αναμετρηθεί με τα μεγάλα πνεύματα της ελληνικής ιστορίας.

Σε μια κατάβαση στο σκοτεινό εργαστήριο των εθνικών μύθων της ελληνικότητας, το Μουσείο Μεταφυσικής Ιστορίας, ο Ορφέας θα πρέπει να αποδείξει ότι ο ορθολογισμός του είναι ικανός να πείσει ακόμη και τις πλέον αντιδραστικές και χθόνιες δυνάμεις. Αρκεί όμως η ρητορική του δεινότητα και η λαοφιλία του για να καταφέρει μια ριζική αλλαγή του υπάρχοντος; Στο τέλος του ταξιδιού του ο Ορφέας θα έρθει αντιμέτωπος με τις δικές του αντιφάσεις και με τα όρια των δυνατοτήτων του.

Tα ΦΥΤΑ είναι εννοιολογικό περφόρμανς ντούο που αποτελείται από τους Φιλ Ιερόπουλο (PhD στην ποιητική της κινούμενης εικόνας από το Πανεπιστήμιο του Κεντ) και τον Φοίβο Δούσο (PhD στην ποιητική των νέων μέσων από το Royal Holloway). Ξεκίνησαν την κοινή πορεία τους το 2012. Kάποια από τα κεντρικά τους ενδιαφέροντα είναι η έννοια του «ριζοσπαστικού» στα πλαίσια της πολιτικής τέχνης, η αποσταθεροποίηση των μύθων του (φιλ)ελληνισμού, η σχέση μεταξύ DIY αυτόνομων καλλιτεχνικών κινημάτων και θεσμών της τέχνης και η queer τέχνη της αποτυχίας ως ενσώματη έκφραση αντίστασης. Τα ΦΥΤΑ έχουν επιμεληθεί μια σειρά από grassroots καλλιτεχνικές εκδηλώσεις δουλεύοντας με την αθηναϊκή queer κοινότητα, όπως το φεστιβάλ Sound Acts, η πλατφόρμα πειραματικών τεχνών Φυτίνη και το Athens Festival of Queer Performance, ενώ έχουν επίσης εργαστεί για την Μπιενάλε της Αθήνας, την ΑΣΚΤ και το Atopos CVC. To 2020 επιμελούνται ένα συνέδριο με το πρότζεκτ τους Τhe Ministry of Post-Truth στο Freud Museum του Λονδίνου.