ΕΜΣΤ: Μια εικοσάχρονη περιπλάνηση στο δρόμο για το Φιξ

Σαν τους κατοίκους της Άρτας, στον μακρινό 17ο αιώνα, που διέσχισαν πρώτοι το ομώνυμο γεφύρι, εκείνο που «ολημερίς το χτίζανε, το βράδυ εγκρεμιζόταν», θα μοιάζουν όσοι περάσουν τη Δευτέρα 24 Φεβρουαρίου τις πόρτες του κτιρίου του Φιξ, στην οδό Καλλιρρόης, για να επισκεφθούν το «νέο» (μόλις… είκοσι ετών) Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ).

Όπως το γεφύρι της Άρτας, έτσι και το ΕΜΣΤ για να στεριώσει χρειάστηκε να «στοιχειώσουν» όχι μία αλλά δύο πρωτομαστόρισσες: η ιδρυτική του διευθύντρια Άννα Καφέτση (2000-2014) και η διάδοχός της, Κατερίνα Κοσκινά (2014-2018), που και οι δύο είδαν την πόρτα της εξόδου, με τρόπο τουλάχιστον άκομψο, από ισάριθμους υπουργούς Πολιτισμού –αποπομπή για την πρώτη, μη ανανέωση θητείας για τη δεύτερη.

Κι όμως, και οι δύο «στοιχειώνουν» ίσαμε σήμερα τα θεμέλια του μουσείου. Στην Άννα Καφέτση και το όραμά της οφείλει το ΕΜΣΤ το γεγονός ότι μπόρεσε εντέλει να εγκατασταθεί στο κτίριο της οδού Καλλιρρόης, μολονότι η ίδια έφτασε μέχρι την πηγή χωρίς να πιει νερό. Το κράτησε όμως ζωντανό σε όλα αυτά τα χρόνια της περιπλάνησής του σε λιγότερο ή περισσότερο ακατάλληλους χώρους φιλοξενίας.

Στην Κατερίνα Κοσκινά, που κράτησε το κλειδί για να ξεκλειδώσει το μόνιμο σπίτι του μουσείου, χρωστάμε όσα θα δούμε στους τρεις ορόφους του κτιρίου Φιξ, καθώς η εγκατάσταση της μόνιμης συλλογής του ΕΜΣΤ υλοποιείται με βάση τη μουσειογραφική μελέτη της τέως διευθύντριάς του.

Φωτογραφία από τις εργασίες εγκατάστασης της μόνιμης συλλογής του ΕΜΣΤ, Εγκατάσταση του Γ. Κουνέλλη, φωτογραφία: Κατερίνα Παρασκευά

Όμως είναι μια τρίτη διεύθυνση στην οποία οφείλεται το γεγονός ότι το ΕΜΣΤ έφτασε στην πολυπόθητη ημέρα των εγκαινίων του –στην πραγματικότητα, ένα «μεταβατικό» διευθυντικό δίδυμο, που αποτελείται από τον παλαίμαχο αρχιτέκτονα Δημήτρη Αντωνακάκη, που ανέλαβε τα καθήκοντα του μεταβατικού διευθυντή, τον οποίο συνδράμει η ιστορικός τέχνης Συραγώ Τσιάρα, αναπληρώτρια διευθύντρια του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης και του Πειραματικού Κέντρου Τεχνών – ΜΟΜus.

Το διευθυντικό δίδυμο ανέλαβε, εδώ και ένα σχεδόν χρόνο, το δύσκολο έργο της έκθεσης της μόνιμης συλλογής του ΕΜΣΤ με βάση τη μουσειολογική και μουσειογραφική μελέτη της Κατερίνας Κοσκινά και, συνεπώς, είναι αυτό το οποίο θα οδηγήσει το μουσείο στα εγκαίνια. Η λύση της μεταβατικής διεύθυνσης υπήρξε μια, κατά κάποιον τρόπο, αναγκαστική κίνηση για την τέως υπουργό Πολιτισμού Μυρσίνη Ζορμπά, μετά το «φιάσκο» στο οποίο οδηγήθηκε ο διαγωνισμός για την επιλογή νέας διεύθυνσης του ΕΜΣΤ, κατά τον οποίο κανένας και καμία από τους υποψηφίους δεν βρέθηκε να πληροί τα τυπικά προσόντα για τη θέση…

Σε αντίθετη περίπτωση, η περιπέτεια του μουσείου θα ξανάρχιζε από την αρχή (νέος διευθυντής, νέα μουσειολογική μελέτη, νέες εγκρίσεις κ.λπ. κ.λπ.) και τα εγκαίνιά του θα παραπέμπονταν, για άλλη μια φορά, στις καλένδες.

Φωτογραφία από τις εργασίες εγκατάστασης της μόνιμης συλλογής του ΕΜΣΤ

Δύσκολο να το πει κανείς, ιδιαίτερα μάλιστα όταν μία ακόμη μεγάλη εκκρεμότητα, η επιλογή νέας διευθύντριας ή διευθυντή, αλλά και νέου Δ.Σ., βρίσκεται μπροστά μας. Είναι χαρακτηριστικό πως λίγο πριν τα εγκαίνια, την Παρασκευή 21 Φεβρουαρίου, το Σωματείο Εργαζομένων στο ΕΜΣΤ καλεί σε συνέντευξη τύπου, διαπιστώνοντας ότι «μια σειρά από προβλήματα ζωτικής σημασίας, τα οποία μπορούν να υπονομεύσουν τόσο τη λειτουργία του Μουσείου όσο και το σύνολο του έργου που οφείλει να προσφέρει στην κοινωνία ως θεσμός του σύγχρονου πολιτισμού, μπαίνουν για μια ακόμα φορά κάτω από το χαλί».

Αυτό που είναι βέβαιο είναι ότι η εικοσάχρονη διαδρομή του ΕΜΣΤ μέχρι να γίνει μουσείο άξιο του ονόματός του (δηλαδή με δικό του χώρο και δική του μόνιμη έκθεση) συμπυκνώνει όλες τις παθογένειες της δημόσιας πολιτικής στη χώρα μας και αποτελεί μια μελέτη περίπτωσης που αξίζει να διδάσκεται, ως παράδειγμα προς αποφυγήν, σε όλες τις σχολές δημόσιας διοίκησης.

Φωτογραφία από τις εργασίες εγκατάστασης της μόνιμης συλλογής του ΕΜΣΤ, Εγκατάσταση του Γ. Κουνέλλη, φωτογραφία: Κατερίνα Παρασκευά

Αξίζει να παρακολουθήσουμε, έστω τηλεγραφικά, την υπερεικοσαετή περιπέτεια του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης, στον τραχύ δρόμο προς τη μόνιμη έδρα του.

Για πρώτη φορά γίνεται αναφορά στην αναγκαιότητα ύπαρξης ενός Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης, από τον υπουργό της κυβέρνησης Καραμανλή, Κωνσταντίνο Τρυπάνη. Διαδοχικές πολιτικές ηγεσίες θα επαναλάβουν την υπόσχεση για τη δημιουργία του (Ανδρέας Παπανδρέου, Μελίνα Μερκούρη), με πιθανή έδρα το εργοστάσιο της ΔΕΗ στο Φάληρο, τη μετασκευή του οποίου θα αναλάμβανε ο Ρέντσο Πιάνο.

Ο Θάνος Μικρούτσικος, ως υπουργός Πολιτισμού, προκηρύσσει αρχιτεκτονικό διαγωνισμό για την επιλογή κτιρίου, που καταλήγει στην πρόταση για το πρώην εργοστάσιο Φιξ, ένα εμβληματικό κτίριο του αθηναϊκού μοντερνισμού, που έχει εγκαταλειφθεί από το 1982 και στο τέλος του έτους περιέρχεται στην ιδιοκτησία της Αττικό Μετρό.

Με τον νόμο 2557/1997 (άρθρο 2) ιδρύονται το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στην Αθήνα και το Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στη Θεσσαλονίκη, με την υπογραφή του υπουργού Πολιτισμού Ευάγγελου Βενιζέλου.

Το κτίριο της πρώην Ζυθοποιίας Φιξ παραχωρείται ως προσωρινή στέγη στο νεοσύστατο ΕΜΣΤ, διευθύντρια του οποίου ορίζεται η ιστορικός τέχνης Άννα Καφέτση. Εκεί, θα πραγματοποιηθεί και η πρώτη έκθεση του νέου μουσείου, ανάμεσα στα χαλάσματα, καθώς ένα τμήμα του κτιρίου του αρχιτέκτονα Τάκη Ζενέτου έχει κατεδαφιστεί (μετά από έντονο δημόσιο διάλογο και αντιπαραθέσεις) για να δημιουργηθεί ο σταθμός του μετρό.

Αποφασίζεται ότι το κτίριο Φιξ θα αποτελέσει τη μόνιμη έδρα του ΕΜΣΤ. Υπογράφονται συμβάσεις ενοικίασης, προκηρύσσονται αρχιτεκτονικοί διαγωνισμοί και το ΕΜΣΤ μετακομίζει στο Μέγαρο Μουσικής, όπου θα φιλοξενηθεί μέχρι το 2008.

Υπογράφεται η σύμβαση εκπόνησης μελέτης, με τα γραφεία που κέρδισαν το πρώτο βραβείο του αρχιτεκτονικού διαγωνισμού.

Υπογράφεται σύμβαση για την κατασκευή του έργου με την εταιρεία ΒΙΟΤΕΡ Α.Ε.

Το ΕΜΣΤ μετακομίζει για άλλη μια φορά και εγκαθίσταται σε τμήμα του Ωδείου Αθηνών, όπου και θα παραμείνει, συνεχίζοντας την εκθεσιακή του δραστηριότητα, μέχρι το 2016.

Ο ανάδοχος κηρύσσεται «έκπτωτος» από τη σύμβαση του έργου. Δύο χρόνια αργότερα υπογράφεται νέα σύμβαση με την εταιρεία ΑΚΤΩΡ Α.Ε.

Ενώ από τον φορέα διαχείρισης του έργου εκδίδονται βεβαιώσεις περάτωσης εργασιών, πρώτου και δεύτερου σταδίου πραγματοποίησης του έργου, ο υπουργός Πολιτισμού Κώστας Τασούλας αποπέμπει την διευθύντρια Άννα Καφέτση και ζητά την παραίτηση του Δ.Σ., μετά από έντονες διαφωνίες που σημειώθηκαν ανάμεσα στις δύο πλευρές. Νέα διευθύντρια ορίζεται η ιστορικός τέχνης Κατερίνα Κοσκινά.

Υπογράφεται πρωτόκολλο παραλαβής για χρήση του έργου και τον Μάιο οι διοικητικές υπηρεσίες και ο εξοπλισμός του μουσείου εγκαθίστανται στο κτίριο Φιξ. Τον Νοέμβριο το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος ανακοινώνει την αναστολή της δωρεάς, ύψους 3 εκατομμυρίων ευρώ, λόγω καθυστερήσεων στην έγκριση της νέας μουσειολογικής και μουσειογραφικής μελέτης.

Οι μελέτες εγκρίνονται τον Μάιο, ενώ τον Ιούλιο πραγματοποιείται η οριστική παραλαβή του κτιρίου. Ταυτόχρονα, στο χώρο του μουσείο πραγματοποιείται σειρά περιοδικών εκθέσεων με γενικό τίτλο «Προλεγόμενα».

Το ΕΜΣΤ αποτελεί τον κεντρικό εκθεσιακό χώρο της documenta 14 στην Αθήνα, ενώ, στο πλαίσιο της ίδιας διοργάνωσης, το ΕΜΣΤ εκθέτει μέρος της μόνιμης συλλογής του, για πρώτη φορά, στο Κάσελ, με τίτλο «Αντίδωρον».

Τον Οκτώβριο ανακοινώνεται η πρώτη δημόσια προκήρυξη για τη θέση καλλιτεχνικού διευθυντή/τριας. Τον Δεκέμβριο λήγει η θητεία της Κατερίνας Κοσκινά.

Το κτίριο του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης

Ο διαγωνισμός κηρύσσεται άγονος, ενώ αναστέλλεται η εκθεσιακή δραστηριότητα του μουσείου, προκειμένου να προχωρήσουν οι εργασίες τοποθέτησης της μόνιμης συλλογής, μετά την επανέγκριση της δωρεάς του ΙΣΝ. Τον Μάρτιο ορίζεται μεταβατικός διευθυντής ο Δημήτρης Αντωνακάκης, με τη συνδρομή της Συραγώς Τσιάρα, ενώ τον Ιούνιο προκηρύσσεται νέος, διεθνής διαγωνισμός, που αναστέλλεται λόγω των εκλογών. Η υπουργός Πολιτισμού της νέας κυβέρνησης, Λίνα Μενδώνη, παραπέμπει στο απώτατο μέλλον την υιοθέτηση αυτού του τρόπου επιλογής της ηγεσίας των εποπτευόμενων φορέων, επιστρέφοντας στην πεπατημένη της επιλογής προσώπων από την ίδια την υπουργό.

Τη Δευτέρα 24 Φεβρουαρίου η μόνιμη συλλογή του ΕΜΣΤ θα παρουσιαστεί στους δημοσιογράφους. Στις 24, 25 και 26 Φεβρουαρίου το μουσείο θα δεχτεί ομάδες μαθητών, ενώ θα ανοίξει για το κοινό την Παρασκευή 28 Φεβρουαρίου. Μια εικοσαετής περιπέτεια έφτασε στο τέλος της (;).