Πέθανε η κορυφαία Ελληνίδα ποιήτρια Κική Δημουλά

Έφυγε το απόγευμα του Σαββάτου 22 Φεβρουαρίου από τη ζωή η κορυφαία Ελληνίδα ποιήτρια Κική Δημουλά σε ηλικία 89 ετών αφήνοντας πίσω της ένα μεγάλο και ανεκπλήρωτο κενό, μια ανείπωτη απώλεια στα ελληνικά γράμματα.

Το βράδυ του περασμένου Σαββάτου η Κική Δημουλά μεταφέρθηκε εσπευσμένα σε ιδιωτικό θεραπευτήριο των βορείων προαστίων και εισήχθη στη Μονάδα Εντατικής Θεραπείας. Η 89χρονη σπουδαία ποιήτρια παρέμενε σε μηχανική υποστήριξη της αναπνοής έπειτα από σοβαρή λοίμωξη του αναπνευστικού που υπέστη.

Η Κική Δημουλά αυτοβιογραφείται μ΄ένα έξοχο κείμενο

«Ἕνα βιογραφικό σημείωμα πρέπει, ἀφοῦ γραφτεῖ, να μείνει ἐπ᾿ ἀρκετόν καιρό κρεμασμένο στόν ἀέρα ἀπό ἕνα τσιγκέλι αὐστηρότητας, ὥστε νά στραγγίξουν καλά τά στερεότυπα, οἱ ὡραιοποιήσεις, ἡ ρόδινη παραγωγικότης καί ὁ πρόσθετος ναρκισσισμός, πέραν ἐκείνου πού ἐνυπάρχει στή φύση μιᾶς αὐτοπαρουσίασης. Μόνον ἔτσι βγαίνει τό καθαρό βάρος: τό ἦθος πού ἐπέβαλες νά τηρεῖ ἡ προσπάθειά σου.

Τά πόσα βιβλία ἔγραψε κανείς, πότε τά ἐξέδωσε, ποιές μεταφράσεις τά μεταναστεύουν σέ μακρινές ξένες γλῶσσες καί ποιές διακρίσεις τά χειροκροτοῦν εἶναι τόσο τρέχοντα, ὅσο τό νά πεῖς ὅτι μέσα σ᾿ ἕναν βαρύτατο χειμῶνα ὑπῆρξαν καί κάποιες μέρες μέ λαμπρή λιακάδα.

Ὡστόσο, ἐπειδή αὐτό εἶναι τό ὑλικό της πεπατημένης, πού δέν μπορεῖ νά συνεχίσει τή χάραξή της μέ συνεσταλμένες καινοτόμες ἐπιφυλάξεις.

Γεννήθηκα στήν Ἀθήνα τό 1931. Ἡ παιδική ἡλικία πέρασε χωρίς νά ἀναδείξει τό «παιδί θαῦμα». Τό 1949, τελειώνοντας τό Γυμνάσιο, ὑπέκυψα εὔκολα στό «πρέπει νά ἐργαστεῖς», καί ἐργάστηκα στήν Τράπεζα τῆς Ἑλλάδος εἴκοσι πέντε χρόνια.

Ἀνώτερες σπουδές: ἡ μακρά ζωή μου κοντά στόν ποιητή Ἄθω Δημουλᾶ. Χωρίς ἐκεῖνον, εἶμαι σίγουρη ὅτι θά εἶχα ἀρκεστεῖ σέ μιά ρεμβαστική, ἀμαθῆ τεμπελιά, πρός τήν ὁποίαν, ἴσως καί σοφά, ἀκόμα ρέπω. Τοῦ ὀφείλω τό λίγο ἔστω πού τῆς ξέφυγα, τήν ἀτελῆ ἔστω μύησή μου στό τί εἶναι ἁπλῶς φωνῆεν στήν ποίηση καί τί εἶναι σύμφωνον μέ τήν ποίηση, τοῦ ὀφείλω ἀκόμα τήν πικρότατη δυνατότητα νά μπορῶ σήμερα, δημόσια, νά τόν μνημονεύω εἰς ἐπήκοον τῆς πολυπληθοῦς λήθης.

Αὐταπαρνητική, παραχωρήθηκα στό ρόλο τῆς μητέρας καί μέ τρυφερή γενναιότητα ἄκουσα νά προσφωνοῦμαι «γιαγιά». Κυλῶ τώρα μέ ψυχραιμία καί  χωρίς βλέψεις διαιωνίσεως μέσα σ᾿ αὐτές τίς νέες παρακαμπτήριες τοῦ αἵματός μου. Κυλῶ καί, ὅσο πλησιάζω στίς ἐκβολές, ὅλο καί ὀνειρεύομαι ὅτι θά μοῦ πετάξει ἡ ποίηση ἕνα σωσίβιο ποίημα.

Δέν νιώθω δημιουργός. Πιστεύω ὅτι εἶμαι ἕνας ἔμπιστος στενογράφος μίας πολύ βιαστικῆς πάντα ἀνησυχίας, πού κατά καιρούς μέ καλεῖ καί μοῦ ὑπαγορεύει κρυμμένη στό ἡμίφως ἑνός παραληρήματος, ψιθυριστά, ἀσύντακτα καί συγκεκομμένα, τίς ἀκολασίες της μέ ἕναν ἄγνωστο τρόπο ζωῆς. Ὅταν μετά ἀρχίζω νά καθαρογράφω, τότε μόνον, παρεμβαίνω κατ᾿ ἀνάγκην: ὅπου λείπουν λέξεις, φράσεις ὁλόκληρες συχνά καί τό νόημα τοῦ ὀργίου, προσθέτω ἐκεῖ δικές μου λέξεις, δικές μου φράσεις, τό δικό μου ὄργιο στό νόημα, ὅτι τέλος πάντων ἔχει περισσέψει ἀπό δικές μου ἀκολασίες μέ ἕναν ἄλλον, ἄγνωστο τρόπο ζωῆς.

Τόσο μεταχειρισμένη καί ὑπηρεσιακή εἶναι ἡ ἀνάμειξή μου στή δημιουργία. Φύσει ὀλιγογράφος, ἐξέδωσα ὀκτώ ποιητικές συλλογές μέσα σέ σαράντα πέντε χρόνια. Ἡ σημασία τους εἶναι ἀκόμα συμβατική. Εἶναι γραμμένη στή λίστα ἀναμονῆς τῶν μεγάλων ἐπερχόμενων κυμάτων τοῦ μετα-κριτῆ χρόνου.»

«Είναι οδυνηρή για όλους μας η απώλεια της Κικής Δημουλά, ενός ανθρώπου τόσο οικείου και αγαπητού, μιας γυναίκας που μετέτρεψε την καθημερινότητα σε ποίηση και που αφηγήθηκε το προσωπικό με τόσο άμεσο τρόπο, ώστε να αγγίζει το συναίσθημα όλων, ακόμη και εκείνων που δεν αφήνονται συχνά στην Ποίηση. 

Γίνεται πιο οδυνηρή η απώλειά της, επειδή η Κική Δημουλά κατόρθωσε να δαμάσει το λόγο και να μιλά με λέξεις κοινές, καθημερινές, για τη μνήμη, την απώλεια, την αγωνία, τη φθορά, τον χρόνο, για όσα χάνονται ηθελημένα. Και μέσα από αυτήν, την «εσωτερικού χώρου» ποίησή της, άνοιξε ένα μεγάλο παράθυρο στην ψυχή της, αφήνοντας να εισέλθουν χιλιάδες αναγνώστες που ταυτίστηκαν με τους στίχους της. 

Πέρα από τα ποιήματα της, η ανεκτίμητη προσφορά της ήταν ότι έστρεψε ξανά ένα μεγάλο μέρος του αναγνωστικού κοινού προς την ποίηση. Το οδήγησε να ανακαλύψει έναν διαφορετικό τρόπο γραφής, μιαν άλλη γλώσσα. Χάδευε με  βελούδινη ματιά τα μικρά κι ασήμαντα δίνοντας τους πνοή. Μια ηρεμία ψυχής μας χάρισε η Κική Δημουλά κι ακόμη μια χαρμολύπη ευεργετική.

Η Κική Δημουλά, ποιήτρια, ακαδημαϊκός, δεν έβαλε μόνο την ποίηση ξανά στη ζωή μας. Μας χάρισε την απόλαυση μιας ποιητικής έκφρασης ευαίσθητης, μοναδικής, λεπτής και ανεπανάληπτης. Έλεγε πως το μόνο που δεν καταλάβαινε από τη ζωή είναι γιατί πεθαίνουμε. Γι΄ αυτό, «στον χωρισμό μήτε αντίο μήτε φιλί». 

Η Κική Δημουλά γεννήθηκε στις 6 Ιουνίου 1931 στην Αθήνα. Το πατρικό της όνομα ήταν Βασιλική Ράδου. Το 1952 παντρεύτηκε τον ποιητή και πολιτικό μηχανικό Άθω Δημουλά, με τον οποίο απέκτησε δύο παιδιά, τον Δημήτρη (1956) και την Έλση (1957).

Εργάστηκε σαν υπάλληλος στην Τράπεζα της Ελλάδος από το 1949 έως και το 1973. Διετέλεσε πρόεδρος του ιδρύματος Κώστα και Ελένης Ουράνη (κοινωφελές Ν.Π.Ι.Δ. υπό την αιγίδα της Ακαδημίας Αθηνών).
Τιμήθηκε το 1972 με το Β΄ Κρατικό Βραβείο Ποίησης για τη συλλογή Το λίγο του κόσμου, το 1989 με το Κρατικό Βραβείο Ποίησης για τη συλλογή Χαίρε ποτέ και το 1995 με το Βραβείο Ουράνη της Ακαδημίας Αθηνών για τη συλλογή Η εφηβεία της λήθης. Ποιήματά της έχουν μεταφραστεί στα Αγγλικά, στα Γαλλικά, στα Ισπανικά, στα Ιταλικά, στα Πολωνικά, στα Βουλγαρικά, στα Γερμανικά και στα Σουηδά.

Σε μία ομιλία της για την ποίηση η Δημουλά όρισε ως εξής το ποίημα:
«Βαδίζεις σε μιαν έρημο. Ακούς ένα πουλί να κελαηδάει. Όσο κι αν είναι απίθανο να εκκρεμεί ένα πουλί μέσα στην έρημο, ωστόσο εσύ είσαι υποχρεωμένος να του φτιάξεις ένα δέντρο. Αυτό είναι το ποίημα».

Το 2001, τιμήθηκε με το Χρυσό Σταυρότου Tάγματος της Tιμής από τον τότε Πρόεδρο της Δημοκρατίας Κωνσταντίνο Στεφανόπουλο.

Από το 2002 έγινε τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, στην οποία κατέλαβε την έδρα των γραμμάτων που είχε μείνει κενή μετά τον θάνατο του Νικηφόρου Βρεττάκου — η τρίτη γυναίκα στην ιστορία της Ακαδημίας (μετά τις Γαλάτεια Σαράντη και Αγγελική Λαΐου).

Το 2009 τιμήθηκε με το Ευρωπαϊκό Βραβείο Λογοτεχνίας (Prix Européen de Littérature), για το σύνολο του έργου της, ενώ το 2010 τιμήθηκε και με το Μεγάλο Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας.

Θέματα που κυριαρχούν στα ποιήματά της είναι η απουσία, η φθορά, η απώλεια, η μοναξιά και ο χρόνος. Χαρακτηριστικά της ποίησής της είναι η προσωποποίηση αφηρημένων εννοιών, η ασυνήθιστη χρήση κοινών λέξεων και η πικρή φιλοπαίγμων διάθεση.

Ποιήματά της έχουν μεταφραστεί στα αγγλικά, τα γαλλικά, τα ισπανικά, τα ιταλικά, τα πολωνικά, τα βουλγαρικά, τα γερμανικά και τα σουηδικά. Αποσπάσματα του έργου της έχουν συμπεριληφθεί στα σχολικά διδακτικά βιβλία.

Ποιήματα, 1952 (αποκηρυγμένα)

Έρεβος, 1956, εκδόσεις «Στιγμή», Αθήνα 1990

Ερήμην, εκδ. Δίφρος, Αθήνα 1958. Εκδ. «Στιγμή», 1990.

Επί τα ίχνη, εκδ. «Φέξης» Αθήνα 1963. Εκδ. «Στιγμή», 1989.

Το λίγο του κόσμου, εκδ. «Νεφέλη», Αθήνα 1971, 1983. Εκδ. «Στιγμή», 1990.

Το τελευταίο σώμα μου, εκδ, «Κείμενα», Αθήνα 1981. Εκδ. «Στιγμή», 1989.

Χαίρε ποτέ, «Στιγμή», 1988

Η εφηβεία της λήθης, «Στιγμή», 1994

Ποιήματα, εκδόσεις «Ίκαρος», Αθήνα 1998 (Συγκεντρωτκή έκδοση· περιλαμβάνονται όλες οι προηγούμενες συλλογές εκτός από τα Ποιήματα.)

Ενός λεπτού μαζί, «Ίκαρος», 1998

Ήχος απομακρύνσεων, «Ίκαρος», 2001

Χλόη θερμοκηπίου, «Ίκαρος», 2005

Συνάντηση, Γιάννης Ψυχοπαίδης, Κική Δημουλά, «Ίκαρος», 2007 (ανθολογία με εβδομήντα τρία ζωγραφικά έργα του Γιάννη Ψυχοπαίδη)

Μεταφερθήκαμε παραπλεύρως, «Ίκαρος», 2007

Τα εύρετρα, «Ίκαρος», 2010

Δημόσιος καιρός, «Ίκαρος», 2014

Άνω τελεία, «Ίκαρος», 2016

Ο φιλοπαίγμων μύθος, εκδ. «Ίκαρος», Αθήνα 2004 (Η ομιλία που εκφώνησε η Κική Δημουλά στην Ακαδημία Αθηνών κατά την τελετή υποδοχής της.)

Εκτός σχεδίου, «Ίκαρος», 2005 (επιλογή πεζών κειμένων)

Έρανος σκέψεων, «Ίκαρος», 2009 (η ομιλία της Κικής Δημουλά στην Αρχαιολογική Εταιρεία στις 26 Ιανουαρίου 2009)

[Αφιέρωμα], Νέα Ευθύνη, τχ. 24 (Ιουλ. – Αυγ. 2014), σ. 420 – 472.

[Αφιέρωμα], Εντευκτήριο, τχ. 83 (2008).

[Αφιέρωμα], Λέξη, τχ. 194 (Οκτ. – Δεκ. 2007), σ. 299 – 415.

[Αφιέρωμα], Διαβάζω, τχ. 435 (Δεκ. 2002), σ. 93 – 131.

[Αφιέρωμα], Εντευκτήριο, τχ. 57 (Απρ. – Ιουν. 2002), σ. 7 – 46.

Δήμου, Νίκος. Στην τετράγωνη νύχτα της φωτογραφίας. Αθήνα: Στιγμή, 1991.

Θωμάς, Παναγιώτης, Προς αποζήτηση της σωστής διάταξης: σχόλια στο ποίημα της Κικής Δημουλά “Λάθος διάταξη, Σύναξη, τχ. 118 (Απρ. – Ιουν. 2011), σ. 42 – 52.

Παπαγεωργίου, Κώστας Γ. Κική Δημουλά – χρονικογράφος του εφήμερου. Αθήνα: Κέδρος, 2013.

Στέφος, Αναστάσιος, Αρχαιοελληνικές απηχήσεις στην ποίηση της Κικής Δημουλά, Φιλόλογος, τχ. 159 (Ιαν. – Μαρ. 2015), σ. 63 – 71.