Ποιητές και λογοτέχνες με το “σπάνιο” πενάκι της σκιτσογράφου Έφης Ξένου

Μια εβδομάδα πριν, εγκαινίαζε στον Ιανό την πρώτη της προσωπική έκθεση, έμπλεη από χαρά. Αλλά η ‘Εφη Ξένου, η μοναδική – με αδιάλλειπτη παρουσία στον ημερήσιο Τύπο – Ελληνίδα σκιτσογράφος είναι φύσει και θέσει χαρούμενος άνθρωπος· γεγονός που η δουλειά της αντανακλά σε απόλυτο βαθμό. Κι αυτές τις μέρες της βαριάς επιδημικής μελαγχολίας, αμφότερες (η φύση και η θέση της) μοιάζουν να είναι σταγόνες ευθυμίας που χορηγούνται κάτω από τη γλώσσα για να ενεργήσουν γρήγορα και αντικαταθλιπτικά.

Η Εφη Ξένου είναι η μοναδική γυναίκα που σκιτσογραφεί εδώ και 18 χρόνια στον ημερήσιο Τύπο.

Μια δημιουργός υβρίδιο – μισή δημοσιογράφος (ως σκιτσογράφος των εφημερίδων «Βήμα» και «Νέα») και μισή καλλιτέχνης – δοκιμάζει εσχάτως να ρίξει την πλάστιγγα προς την δεύτερη πλευρά και να απελευθερώσει τον εικαστικό παλμό του ταλέντου της. Αφορμή στάθηκε, περιέργως, η πρώτη της ιδιότητα: ‘Οταν ο Μίκης Θεοδωράκης της ζήτησε να χρησιμοποιήσει ένα δημοσιευμένο σκίτσο της που τον απεικόνιζε ώστε να το χρησιμοποιήσει στην έκδοση της νέας του ποιητικής συλλογής «Να μαγευτώ και να μεθύσω».

Οι επικεφαλής του Ιανού Νίκος Καραντζάς και Νίκος Θρασυβούλου άδραξαν την ευκαιρία να ερευνήσουν το υλικό της κι ανακάλυψαν πολλές ακόμα φιγούρες Ελλήνων και ξένων καλλιτεχνών – «Μορφών λόγου» όπως τιτλοφορείται και η έκθεση – στη φαρέτρα της. Η πρόταση για την έκθεση δεν άργησε. Συγκεντρώθηκαν 38 πορτρέτα, κάποια που προϋπήρχαν και είχαν σχεδιαστεί για το ένθετο βιβλίου του «Βήματος» και άλλα που έγιναν ειδικά για την έκθεση. Ρίτσος, Σεφέρης, Ελύτης, Αναγνωστάκης, Καραγάτσης, Δημουλά, Λειβαδίτης, Ρουκ, Χριστιανόπουλος, Ξανθούλης, Ζατέλη, Σκαμπαρδώνης, Κουμανταρέας. Και τόσοι άλλοι.

Σκίτσο του εθνικού μας ποιητή Γιάννη Ρίτσου.

‘Ηταν η πρώτη φορά στην 22χρονη καριέρα της και στα 12.000 σκίτσα του βιογραφικού της που η Ξένου θα ζωγράφιζε συντεταγμένα (με το πενάκι της πάντα) πρόσωπα της Τέχνης κι όχι πρόσωπα της κοινωνικής και πολιτικής επικαιρότητας. Η διαφορά ήταν σαφής: Θα παράκαμπτε την «σατιρική ματιά και την κριτική αντιμετώπιση» που διοχετεύει στο ειδησεογραφικό πορτρέτο για να παίξει πια «με τα εκφραστικά μέσα, να πειραματιστεί και να έχει μια πιο εικαστική προσέγγιση». Η μεγαλύτερη θυσία, ωστόσο, ήταν πως έπρεπε να απενεργοποιήσει το βιτριολικό χιούμορ της, ένα βασικό στοιχείο της δουλειάς της, όπως το αξιολογεί η ίδια. Κι αν την ξέρεις λίγο παραπάνω θα προσέθετες κάλλιστα και της ζωής της. «Δεν μπορείς να κάνεις αυτή την δουλειά χωρίς να έχεις χιούμορ, γιατί πρέπει να βλέπεις την αστεία πλευρά σε καταστάσεις που μπορεί να είναι ακόμα και τραγικές. Εδώ και 22 χρόνια τώρα, η κάθε μου μέρα είναι γεμάτη με χιουμοριστικά σκίτσα, αυτά είναι το πιο οικείο κομμάτι της δουλειάς μου κι αυτό που χειρίζομαι με τη μεγαλύτερη σιγουριά και ασφάλεια».

Εννοείται, βέβαια, πως ως γνήσιος και τελειομανώς δημιουργικός άνθρωπος, ψάχνει μανιωδώς για την πρόκληση, την ανάγκη να σπάσει τη ρουτίνα και να επιδοθεί σε κάτι διαφορετικό. «Ίσως με τα σκίτσα αυτά, ανάβει προσωρινά κόκκινο για το χιούμορ και πράσινο για την καλλιτεχνική αναζήτηση» εξηγεί.

Ενας από τους αγαπημένους ποιητές της δημιουργού, ο Μανόλης Αναγνωστάκης.

‘Αλλωστε αν και υπηρέτρια της εικόνας, η ‘Εφη Ξένου είναι ερωμένη της ανάγνωσης. Αναγνωρίζοντας, ωστόσο, πως παρέα με κάθε σκίτσο “τρέχουν” άπειρες λέξεις. «Το σκίτσο έχει την δυνατότητα να μιλά με πολλούς τρόπους. Η εικόνα είναι τόσο δυνατή, μιλάει απευθείας στην ψυχή των ανθρώπων που την μεταφράζουν όπως θέλουν, ανάλογα με την ευαισθησία, τις εμπειρίες, την καλλιέργεια, την συναισθηματική τους φόρτιση».

Στην περίπτωση της έκθεσης της, η σχέση λόγου και εικόνας λειτούργησε ανάποδα: Το λογοτεχνικό κείμενο ήταν ο οίστρος για να γεννηθούν σκίτσα. Πόσω μάλλον όταν με κάποιες από τις «Μορφές» της “γνωριζόταν” από καιρό. «Ειδικά, ο Λειβαδίτης και ο Αναγνωστάκης “ξενυχτάνε μαζί μου”, γιατί ακούω τα ποιήματά τους δουλεύοντας. Τα έχω ακούσει χιλιάδες φορές. Έχω, επίσης, διαβάσει έργα της συντριπτικής πλειοψηφίας των λογοτεχνών που περιέχονται στην έκθεση και για όσους υπήρχε δυνατότητα, διάβασα ή άκουσα συνεντεύξεις τους. Άλλοι μου φάνηκαν πολύ ενδιαφέροντες κι άλλοι λιγότερο».

Σκίτσο του Τζορτζ ‘Οργουελ.

Διακρίνοντας τις εκπληκτικές λεπτομέρειες είτε στα έργα της είτε στα σκίτσα επικαιρότητας, θα έλεγες πως η ‘Εφη Ξένου είναι μια ζωγράφος της παρατήρησης. Παρατηρεί από παιδί – όπως παραδέχεται – τσεκάρει το σωματότυπο των ανθρώπων, την κίνηση τους, το πως αρθρώνουν λόγο, το πως κοιτάζουν, το πως συμπεριφέρονται ανά ομάδες μέσα στο χώρο. Καταλήγει, όμως, στο ανθρώπινο βλέμμα για να αντλήσει τις περισσότερες πληροφορίες γι’ αυτούς. «Εκεί καθρεφτίζεται η αλήθεια του καθένα μας» σημειώνει. Πολλοί της λένε πως εκεί εδρεύει και η επιτυχία των σκίτσων της: Στην δυνατότητα ν’ αποδίδουν με γνησιότητα ένα χαρακτήρα.

Δεν είναι απλό. Εχει προηγηθεί αναλυτική έρευνα. Κάθε μέρα το google search στο computer της παίρνει φωτιά αναζητώντας φωτογραφίες του εκάστοτε προσώπου σε διάφορες ηλικιακές και αισθητικές φάσεις και εννοείται δεν σταματά εκεί. Διαβάζει βιογραφικά, άρθρα, συνεντεύξεις του «ό,τι υπάρχει γι’ αυτόν» όπως λέει για να καταλήξει σ’ ένα σκίτσο – σχεδόν εικαστικό ψυχογράφημα.

Στις «Μορφές λόγου» και ο Νομπελίστας Γιώργος Σεφέρης.

Στοιχηματίζεις, βέβαια, πως δεν έχει σκεφτεί αν κάποτε θα μεταπηδούσε οριστικά στα εικαστικά. Εξάλλου, οι κανόνες της δημοσιογραφίας – «σαφέστατα νιώθω πιο πολύ δημοσιογράφος» ομολογεί – συντηρούν υψηλές εντάσεις στις δημιουργικές της ημέρες που όσο την δυσκολεύουν τόσο τις αποζητά. Είναι, περίπου, εθισμένη σε αυτές. «Μ’ αρέσει η ένταση και το νεύρο αυτής της δουλειάς, το ότι έχει σχέση με την πολιτική και την επικαιρότητα, το ότι με το σκίτσο στην εφημερίδα έχεις την δυνατότητα να κριτικάρεις και να σχολιάσεις πρόσωπα και καταστάσεις· μ’ αρέσουν ακόμα και οι ανατροπές που μπορεί να προκύψουν και που απαιτούν γρήγορα αντανακλαστικά. Μ’ αρέσουν τα ξενύχτια της, το ότι δεν ξέρω πώς και πότε θα τελειώσει η κάθε μου μέρα. Στην τέχνη πάλι, αγαπώ το ότι με γεμίζει, με ταξιδεύει, το ότι η διαδικασία του να βλέπω να ζωντανεύει ένα άσπρο χαρτί είναι απίστευτα δημιουργική και ποτέ η ίδια. Δεν μπορώ να πάρω από τίποτα άλλο στην ζωή μου την πληρότητα, την χαρά και την ικανοποίηση που παίρνω όταν ολοκληρώνω ένα έργο με επιτυχία» λέει.

Ο συγγραφέας Γιάννης Ξανθούλης.

Υποθετικά, λοιπόν, μιλώντας αν η ζωγραφική την απορροφούσε πάλι με πορτρέτα θα καταγινόταν. «Μα τι άλλο;» ρωτάει, λες και πρόκειται για το πιο αυτονόητο πράγμα του κόσμου. «Σε μια τέτοια μετάβαση δεν θα άλλαζε αυτό που αγαπώ να ζωγραφίζω. Θ’ άλλαζε μόνο ο τρόπος απόδοσης, οι διαστάσεις και τα εκφραστικά μέσα. Από μικρό παιδί ζωγράφιζα πάντα πρόσωπα κι αν ήμουν ζωγράφος, πάλι πρόσωπα θα ζωγράφιζα. Αγαπώ τους ανθρώπους και με γοητεύει απίστευτα η διαδικασία του να προσπαθώ να κοιτάζω βαθιά τον κάθε άνθρωπο για να ανακαλύψω ένα κομμάτι της ψυχής του και του χαρακτήρα του και αυτή την εντύπωση να μπορέσω να την βγάλω και στο χαρτί».
Ως λάτρης των πορτρέτων έχει ξοδέψει πολύ χρόνο μελετώντας διάσημα έργα: «‘Εχω μείνει άφωνη από τον τρόπο και τη δύναμη που πολλοί από αυτούς μπορούσαν, παίζοντας με το φως και τη σκιά, να εκφράσουν συναισθήματα. Θα αναφέρω κάποια παραδείγματα: “Μαρία Μαγδαληνή μετανοούσα” (1580- 1585) του Δομίνικου Θεοτοκόπουλου – τα πιο “αληθινά” βουρκωμένα μάτια που είχα δει στη ζωή μου , το “Γιάντες” και ο “Καπουτσίνος” του Γύζη, οι εκφράσεις στα πορτρέτα του Ιακωβίδη, τα πορτρέτα του Βερμεέρ, οι αυτοπροσωπογραφίες του Ρέμπραντ στους πίνακες και στα εκπληκτικά χαρακτικά του όπου παρακολουθούσες το βύθισμα του στην απελπισία και άλλα πολλά».

Ο Ρώσος συγγραφέας Γιεβγκένι Ιβάνοβιτς Ζαμιάτιν, διάσημος για την δυστοπία του «Εμείς».

Ξεκίνησε να ζωγραφίζει ως παιδί. Καμία έκπληξη. Είναι τόσο ποτισμένη από την αγάπη για την τέχνη της που θα πίστευες ότι ήταν πάντοτε το ίδιο αφοσιωμένη σ’ αυτήν. «Η ζωγραφική θα έλεγα πως ήταν πάντα δίπλα μου και μεγάλωνε μαζί μου. Με θυμάμαι πάντα να ζωγραφίζω. Ήταν ο τρόπος μου να νιώθω, να χαίρομαι, να λυπάμαι, να εκφράζομαι», θυμάται. Κι έτσι ακούγεται σαν ψέμα η πληροφορία πως βγήκε στην αγορά εργασίας ως νηπιαγωγός. «Η ζωγραφική δεν πίστευα ότι θα μπορούσε να εξελιχθεί σε κάτι άλλο εκτός από χόμπι για μένα κι έτσι έγινα Νηπιαγωγός και πέρασα διδάσκοντας οκτώ χρόνια της ζωής μου. Για επτά χρόνια έκανα παράλληλα και τις δύο δουλειές ώσπου συνειδητοποίησα πως έπρεπε να επιλέξω. Δεν κουράστηκα καθόλου ν’ αποφασίσω: Παραιτήθηκα από το Δημόσιο γιατί ήξερα πως αν δεν το έκανα δεν θα μου έδινα την ευκαιρία και δεν θα βίωνα ποτέ την χαρά του να κάνω επάγγελμα, αυτό που αγαπώ περισσότερο απ’ όλα στην ζωή μου και κάνει γιορτή την κάθε μου μέρα».

Ο Θεσσαλονικιός συγγραφέας Γιώργος Σκαμπαρδώνης.

Η γιορτή – τουλάχιστον αυτή της πρώτης ατομικής της έκθεσης που θα έληγε προγραμματισμένα στο τέλος Απριλίου στον Ιανό – διακόπηκε στο πλαίσιο αναστολής λειτουργίας των καταστημάτων σε μια προσπάθεια να αναχαιτιστεί ο ρυθμός εξάπλωσης της πανδημίας. Αλλά η ‘Εφη Ξένου, συντάσσεται με όλους εκείνους που θεωρούν πως η τέχνη είναι μαθημένη να παράγει αντισώματα. Γι’ αυτό και μας διαθέτει ένα μεγάλο κομμάτι των έργων της προς δημοσίευση.