Τι αφηγείται για τον άνθρωπο το θέατρο της δυστοπίας;

‘Εχουν περάσει, μόλις 24 ώρες, μετά την επιβολή απαγόρευσης κυκλοφορίας. Το αποκορύφωμα μιας νέας, άγνωστης και αναπάντεχης πραγματικότητας στην οποία μυούμαστε ταχύτατα, σε μεγάλες κλίμακες, χωρίς διαβούλευση. Και την οποία παρατηρούμε αμήχανοι και σαστισμένοι μέσα από φωτεινές οθόνες ή μέσα από τα παράθυρα του ατομικού μας βασιλείου. Γινόμαστε μάρτυρες μιας δυστοπίας που δεν γνωρίζει σύνορα μα μιλά την ίδια γλώσσα και υπακούει στον μέγα φόβο του θανάτου – στην περίπτωση μας, τον ονομάζουμε κορονοϊό.

‘Ομως, η δυστοπία δεν είναι προνόμιο των καιρών μας. Γεγονότα της παγκόσμιας ιστορίας τροφοδότησαν ευθέως ή και λοξά κάθε έκφανση της τέχνης ως υπόμνηση για τους ανθρώπους του μέλλοντος (εμάς δηλαδή) ότι οι εφιαλτικές μας αγωνίες έχουν βιωθεί (ή διατυπωθεί) προηγουμένως και από άλλους.

Μόνο στην ελληνική σκηνή της τελευταίας δεκαετίας ζωντάνεψαν μερικές από τις εμβληματικότερες καταγραφές της παγκόσμιας λογοτεχνίας και της θεατρικής δραματουργίας με αφηγήσεις για κόσμους που χάνονται ανεπιστρεπτί. Ο Κάφκα, ο Ζαμιάτιν, ο Ιονέσκο, ο ‘Οργουελ, ο Μπράντμπερι έγιναν παρατηρητές του πένθους αλλά και του ανθρώπου που πενθεί για όσα αφήνει πίσω.

Και οι δημιουργοί των παραστάσεων αυτών, η Κατερίνα Ευαγγελάτου, ο Θωμάς Μοσχόπουλος, ο Γιάννης Κακλέας και ο Σάββας Στρούμπος μιλούν για τα αντανακλαστικά των ανθρώπων κάτω από τη σκιά μιας δυστοπίας.

Η Κατερίνα Ευαγγελάτου σκηνοθέτησε το 2016 τη θεατρική μεταφορά του «1984» του Τζορτζ ‘Οργουελ. photo: Χρήστος Θεολόγου

Κάτω από οποιαδήποτε συνθήκη κι αν το αναλογιστεί κανείς, καταλήγει στo ίδιο συμπέρασμα: Είναι συνταρακτική η σύλληψη του ‘Οργουελ. Το ολοκληρωτικό καθεστώς του Μεγάλου Αδελφού, παρακολουθεί συνεχώς τους πάντες και τα πάντα, ασκώντας απόλυτο έλεγχο στις πράξεις και τις σκέψεις των πολιτών. Μέσα σε αυτό το περιβάλλον απολυταρχισμού και ουσιαστικής “αναίρεσης της ύπαρξης”  έρχεται η πικρή διαπίστωση του πώς ένας άνθρωπος, ο οποίος προσπαθεί ν’ αντισταθεί στην αδιανόητη καταπίεση – ο Ουίνστον Σμιθ – τελικά “σπάει” και προδίδει ό,τι πιο αγαπημένο έχει στον κόσμο.

Θεατροποιημένο το οργουελικό «1984», όπως ανέβηκε στη σκηνή Κατερίνα Βασιλάκου. photo: Σταύρος Χαμπάκης

Είναι αλήθεια πως σκέφτομαι τον ‘Οργουελ αυτόν τον καιρό, αν και όχι με κάθετο τρόπο. Η κατάσταση είναι σκοτεινή, δεν υπάρχει αμφιβολία. Για την ώρα, είμαστε εμείς οι ίδιοι που αναγκαζόμαστε να “αστυνομεύσουμε” τους εαυτούς μας. Σε διάστημα λίγων ημερών, βρεθήκαμε να ορίζουμε την ανθρώπινη επαφή μέσα από τον δισταγμό. Αναγνωρίζοντας, ασφαλώς, τις αληθινές προθέσεις – οδηγίες για προστασία μας, απομακρυνθήκαμε από τη χαρά του μοιράσματος, γίναμε καχύποπτοι προς τον πλησίον, παγώσαμε τις ανθρώπινες σχέσεις.

Κατερίνα Ευαγγελάτου: Για την ώρα, είμαστε εμείς οι ίδιοι που αναγκαζόμαστε να “αστυνομεύσουμε” τους εαυτούς μας

Και αυτή η πρωτοφανής επέμβαση στον ιδιωτικό βίο, παρόλο που είναι επιβεβλημένη – όχι μόνο από τις αρχές αλλά και από τη λογική μας – δημιουργεί μια πηχτή, βαριά ατμόσφαιρα, που σέρνεται σαν σκιά πάνω από την καθημερινότητά μας. Δεν πρέπει να υποκύψουμε. Δεν πρέπει να καμφθεί το ηθικό μας. Ειδικά εμείς οι καλλιτέχνες έχουμε χρέος να παραμείνουμε όρθιοι και να προετοιμαζόμαστε για το “μετά”, παρατηρώντας το σήμερα. Γιατί η Τέχνη δεν πεθαίνει. Δεν την λύγισε καμία επιδημία και κανένας πόλεμος.

Ο Γιάννης Κακλέας σκηνοθέτησε «Το παιχνίδι της σφαγής» (2018) του Ευγένιου Ιονέσκο. photo: Nικόλας Μάστορας

Αυτές τις μέρες λόγω του κορονοϊού ο Ιονέσκο έχει γίνει τραγικά επίκαιρος και αναπόφευκτα η έννοια της δυστοπίας έχει έλθει στο προσκήνιο του κοινωνικού μας προβληματισμού. Βέβαια εδώ και καιρό υπάρχει μια έντονη ανησυχία για την πορεία ενός κόσμου που θυσιάζει στον βωμό του κέρδους την ισορροπία του παγκόσμιου οικοσυστήματος και διακινδυνεύει την υγεία και την ζωή εκατομμυρίων ανθρώπων. Αλλά φαίνεται είναι διαφορετικό να πληροφορείσαι για το λιώσιμο των πάγων στην Ανταρκτική, την καταστροφή του βιότοπου του Αμαζονίου, τους χιλιάδες θανάτους από αρρώστιες και πείνα στην Αφρική κι άλλο να κινδυνεύει άμεσα η πολύτιμη ζωή σου εκεί που είχες τόσο καλά εφησυχάσει ότι η δυστοπία χτυπάει άλλες πόρτες. Τώρα, όμως, είναι μέσα στο σπίτι σου!

Γιάννης Κακλέας: Εδώ και καιρό υπάρχει μια έντονη ανησυχία για την πορεία ενός κόσμου που θυσιάζει στον βωμό του κέρδους την ισορροπία του παγκόσμιου οικοσυστήματος και διακινδυνεύει την υγεία και την ζωή εκατομμυρίων ανθρώπων

Με την εμπειρία του ανεβάσματος του έργου «Το Παιχνίδι της Σφαγής» θα αποπειραθώ κάποιες σκέψεις σχετικά με τον βασικό προβληματισμό που ενυπάρχει σε αυτό το έργο, επικεντρωμένος στην ανθρώπινη συμπεριφορά απέναντι στο φαινόμενο της αρρώστιας. Ο Ιονέσκο εμφανίζει στην αρχή έναν κόσμο ανόητο, αφελή, κοινότοπο μέχρι βλακείας, υποκριτικό, έτοιμο να χειραγωγηθεί. Μια κοινωνία που χαίρεται την επιφανειακή ευημερία της χωρίς κανένα πνευματικό υπόβαθρο. Και από το πουθενά ο Ιονέσκο τελείως ξαφνικά δημιουργεί μια συνθήκη επιδημίας. Ενός ανίκητου ιού. Εμφανίζεται στο προσκήνιο ο Θάνατος.

Με το εύρημα της απόλυτης αλλαγής ισορροπιών ο Ευγένιος Ιονέσκο μελετάει, περιγράφει, σατιρίζει και αποκαλύπτει τη σαθρότητα των ανθρώπινων σχέσεων τις τεχνικές της εξουσίας και την υποκρισία των πολιτικών. Είναι αμείλικτος. Όλοι θα αρρωστήσουν. Φτωχοί, πλούσιοι, διανοούμενοι, πολιτικοί, δημόσιοι υπάλληλοι, μητέρες, γιατροί, ερωτευμένοι, δίκαιοι και άδικοι. Η αρρώστια δεν κάνει διακρίσεις. Και αρχίζει μια σταδιακή όσο και τρομακτική πορεία προς την παράνοια.

Πλάνο από το ανέβασμα του «Παιχνιδιού της Σφαγής» στη σκηνή του Rex στο Εθνικό θέατρο. photo: Πάτροκλος Σκαφιδάς

Στο «Παιχνίδι της σφαγής» στην αρχή οι περισσότεροι πιστεύουν ότι είναι μια ύπουλη παγκόσμια συνομωσία. Αδυνατούν να κατανοήσουν ότι ο ιός είναι αποτέλεσματης δικής τους συμπεριφοράς, ότι αυτοί τον δημιούργησαν. Και ο φόβος του θανάτου αποκαλύπτει όλη την αγριάδα που κρυβόταν κάτω από δήθεν πολιτισμένες συμπεριφορές. Οι οικογενειακοί δεσμοί διαλύονται. Ο φθόνος και η ιδιοτέλεια κυριαρχούν.

Οι «αιώνιοι» όρκοι αγάπης και αφοσίωσης καταπατώνται. Ο σώζων εαυτόν σωθήτω. Δημιουργούν γκέτο για την αποφυγή των μολυσμένων φτωχών, αλλά μάταια. Αυτοκτονούν από τον τρόμο ενός φρικτού θανάτου. Μπορεί να πεθαίνουν χιλιάδες άνθρωποι αλλά η ματαιοδοξία, η πλεονεξία, ο εγωϊσμός, η βία, η ζηλοφθονία, η αλαζονεία και όλα τα θανάσιμα αμαρτήματα ζουν και βασιλεύουν. Η αγέλη του ενστίκτου -για να μην ξεχνάμε και τον «Ρινόκερο» – επιβάλει ολοκληρωτικές τακτικές. Όταν μετα από έλλειψη τροφής καταλήγουν στον κανιβαλισμό, η βαρβαρότητα πια κυριαρχεί.

Και μια μέρα ο ιός εξαφανίζεται. Και η κοινωνία –κατά τον Ιονέσκο- επανέρχεται στην νέα κανονικότητα. Ο κόσμος συνεχίζει να είναι ανόητος, αφελής, κοινότοπος μέχρι βλακείας, υποκριτικός, έτοιμος να χειραγωγηθεί και η μια κοινωνία να χαίρεται την επιφανειακή ευημερία της χωρίς κανένα πνευματικό υπόβαθρο μέχρι τον επόμενο ιό. Σας λέει κάτι αυτό;

Ο Θωμάς Μοσχόπουλος σκηνοθέτησε τη θεατρική μεταφορά της «Δίκης» του Φραντς Κάφκα με τον τίτλο «Η δίκη του Κ.» (2016-2017) και το «Φαρενάιτ 451» (2018) του Ρέι Μπράντμπερι. photo: Ελίνα Γιουνανλή

Ο Κάκφα, ο Μπράντμπερι και ο Βολταίρος – ασφαλώς με πιο εύθυμο τρόπο στον Καντίντ– σχολιάζουν συλλήβδην την υπερβολή ελέγχου αλλά και την υπερβολή έκφρασης του άλογου συναισθήματος. Ανάμεσα στα ποικίλα συναισθήματα που εκφράζονται με υπερβολή περίοπτη θέση  έχει ο φόβος του θανάτου. Κάθε πανικός στην ουσία προκύπτει από αυτήν την πηγή. Η δυστοπία, θα μπορούσε να πει κανείς, πως εμφανίζεται σαν μια μορφή πιο συγκροτημένης έκφρασης του φόβου σε αντίθεση με τη συνήθη υπερβολική και αδόμητη έκφραση γενικευμένου συναισθήματος τρόμου. Προτείνει  μια πιο ορθολογικά εκπεφρασμένη -μέσα από την οργανωμένη αφήγηση – διαχείρηση και καταγραφή του συλλογικού φόβου. Ενός φόβου που δεν αποτυπώνεται μόνο σαν το τέλος της μιας μονάδας αλλά και ολόκληρου του κόσμου που την περιβάλλει.

Θωμάς Μοσχόπουλος: Οι δυστοπικές καταγγραφές στην Τέχνη μάς υπενθυμίζουν πως δεν είμαστε οι μόνοι στην ιστορία που βρέθηκαν σε πολύ αντίξοες συνθήκες

Ο Κ., ο ήρωας του Κάφκα προσπαθεί να σώσει όχι μόνο τη ζωή του αλλά και έναν τρόπο σκέψης  – στο τέλος απλώς συνειδητοποιεί πως είναι από την αρχή καταδικασμένος όσο κι αν υποστηρίζει ότι είναι αθώος. Θα πεθάνει απλώς και αυτό είναι απλώς ανθρώπινο, προκαθορισμένο και πέραν του δικαίου ή του αδίκου. Είναι ανόητο, σε επίπεδο υπαρξιακό, να πιστεύεις ότι δεν θα πεθάνεις επειδή είσαι “αθώος” στο σύστημα της φύσης.

Οι δυστοπικές καταγγραφές στην Τέχνη – όπως π.χ στο «Φαρενάιτ 451» όπου ο πυρονόμος Γκάυ Μόνταγκ έχει καθήκον του να καίει βιβλία μέχρι τη στιγμή που συναντά μια εξεγερμένη έφηβη –  δεν υπάρχουν για να διδαχθούμε από αυτές· κανείς άλλωστε δεν διδάσκεται από εμπειρίες άλλων. Απλώς μας υπενθυμίζουν πως το κακό έχει  ξανασυμβεί και πως δεν είμαστε οι μόνοι στην ιστορία που βρέθηκαν σε πολύ αντίξοες συνθήκες.

Αρχικά στο Φεστιβάλ Αθηνών και στη συνέχεια στο θέατρο Πόρτα, ο Θωμάς Μοσχόπουλος σκηνοθέτησε το «Φαρενάιτ 451» του Ρέι Μπράντμπερι. photo: Εύη Φυλακτού

Είναι απολύτως λογικό να φοβόμαστε… Και ο φόβος πρέπει να εκφράζεται και να επικοινωνείται για να γίνεται πιο διαχειρίσμος. ‘Οταν αναγνωρίζουμε  τον φόβο μας επέρχεται μια κάποια αφύπνιση συνείδησης που αν μη τι άλλο βοηθάει να αντιμετωπίσουμε τα πράγματα με ψυχραιμία και κυρίως αξιοπρέπεια. Είναι παράλογο να παριστάνουμε ότι δεν μας νοιάζει. Εκείνος που δεν βιώνει φόβο είναι είτε επιζήμιος είτε ξοδεύεται σε αντιδράσεις θυμικές. Το να σε καταργεί ο φόβος είναι άλλο όμως. Αυτό που συμβαίνει τώρα και οι αντιδράσεις που προκύπτουν όταν δεν υφίσταται ψυχραιμία, συνδέονται άμεσα με την κατάργηση ενός αισθήματος παντοδυναμίας με το οποίο μάθαμε να ζούμε. Νομίζαμε ότι είμαστε το κέντρο του κόσμου. Οι τραγωδίες περιγράφουν πάντα την πτώση του επηρμένου.

Η δυστοπική λογοτεχνία καταγράφει έναν ολόκληρο κόσμο καταδικασμένο… ή εν δυνάμει καταδικασμένο λόγω της άγνοιας του. Καταγράφει το “σκοτάδι” έξω μας για να μιλήσει για το σκοτάδι μέσα μας. Ας δούμε λοιπόν, το σκοτάδι της δυστοπίας ως στοιχείο αφύπνισης, ακόμα κι αν καταγράφει την καταστροφή. Δεν σημαίνει ότι μας ελκύει το σκοτάδι, ως τρομολάγνους, απλώς επιζητούμε την επίγνωση του σκοταδιού για να μένουμε αφυπνισμένοι.

Ο Σάββας Στρούμπος σκηνοθέτησε το «Εμείς» (2015), τη θεατρική μεταφορά του μυθιστορήματος του Γιεβγιένι Ζαμιάτιν για το Νέο Χώρο του «Άττις». photo: Ελίνα Γιουνανλή

Το φουτουριστικό μυθιστόρημα «Εμείς» [Mbl] (γράφτηκε το 1921, εκδόθηκε το 1927) εκτυλίσσεται μετά από έναν διακοσαετή παγκόσμιο πόλεμο. Στον πλανήτη Γη δεν υπάρχει πια παρά ένα ολοκληρωτικό κράτος με το όνομα «Μονοκράτος», που ελέγχεται απόλυτα από τον «Ευεργέτη», τον πρόδρομο του «Μεγάλου Αδελφού».

Το «Μονοκράτος» είναι περίκλειστο από ένα τεράστιο γυάλινο τοίχος. Οι άνθρωποι δεν έχουν πια ονόματα αλλά κωδικούς από γράμματα και αριθμούς, δεν ονειρεύονται, δεν έχουν φαντασία. Η εσχάτη των ποινών είναι πρώτα η «φανταστεκτομή» κι έπειτα ο θάνατος. Οι κάτοικοι δεν αποκαλούνται άνθρωποι αλλά «Αριθμοί», ενώ έχουν παραχωρήσει όλα τους τα δικαιώματα και ελευθερίες στο Μονοκράτος. Αυτό καθορίζει σε ημερήσια βάση τη ζωή, την εργασία και τις ασχολίες τους, ακόμη και τις ερωτικές τους επαφές. Αυτό εξασφαλίζει την απόλυτη ηρεμία στην προγραμματισμένη ζωή τους, με άλλα λόγια την Ευτυχία τους. Και η ευτυχία τους εξασφαλίζεται με το να υποτάσσονται στη Λογική.

Το Μονοκράτος αποφασίζει να κυριαρχήσει διαπλανητικά, επιβάλλοντας τις «μαθηματικές», μηχανοποιημένες αξίες του για τον άνθρωπο σε νέους κόσμους μέσω ενός διαστημόπλοιου με το όνομα «Αφομοιωτής». Αν οι άλλοι πλανήτες δεν κατανοήσουν ότι τους φέρνει την «μαθηματικά σίγουρη ευτυχία» τότε το Μονοκράτος έχει την υποχρέωση να τους επιβάλει να γίνουν ευτυχισμένοι όπως προστάζει η δική του επιστημονικά τεκμηριωμένη λογική.

Παρ’ όλα αυτά, εκτός του γυάλινου τοίχους υπάρχουν ακόμα κάποιοι άνθρωποι. Εκεί επωάζεται η επανάσταση. Εκεί θα παρασυρθεί ο D-503, ο ίδιος ο κατασκευαστής του «Αφομοιωτή», από μια παράξενη γυναίκα που ερωτεύεται, την Ι-330. Και είναι αυτή που θα τον χρησιμοποιήσει για να καταληφθεί ο «Αφομοιωτής» από τους επαναστάτες. Η απόπειρα της Ι-330 δεν θα πετύχει. Τη τελευταία στιγμή ο D-503 θα ανακτήσει τη «διαύγειά» του και θα αποκαλύψει τα πάντα στον Ευεργέτη. Ξαναβρήκε την ευτυχία, ξεπέρασε την ασθένεια.

Σκηνή από την παράσταση «Εμείς» που σκηνοθέτησε ο Σάββας Στρούμπος για το Νέο Χώρο του ‘Αττις. photo: Αντωνία Κάντα

Τα ζητήματα που θέτει το «Εμείς» απασχολούν όλο και περισσότερους ανθρώπους σήμερα, με τις διαστάσεις που έχει λάβει παγκοσμίως η πανδημία. Αυτοπεριορισμός στο σπίτι, διάχυτος φόβος, απαγόρευση κυκλοφορίας, διακοπή του ρυθμού της ζωής – όπως την ξέραμε λίγες μέρες πριν. Κι αν για την τρέχουσα περίοδο ανάλογα μέτρα είναι απολύτως αναγκαία για να αποφευχθεί η εξάπλωση του ιού, η ανησυχία για την επόμενη μέρα μεγαλώνει.

Πώς θα είναι ο κόσμος μετά το τέλος της πανδημίας; Ποιά θα είναι η μορφή της ζωής; Μήπως τα μέτρα που αναγκαστικά λαμβάνονται αυτή τη στιγμή για να αντιμετωπιστεί η μετάδοση του ιού, μπορούν εύκολα να αποκτήσουν τα χαρακτηριστικά ενός πειράματος μαζικού ελέγχου πληθυσμών; Μήπως μπαίνουμε σε μια περίοδο ενός νέου ολοκληρωτισμού τεχνολογικού τύπου, καθώς τα νεο-φιλελεύθερα εργαλεία διαγωγής του βίου χρεωκοπούν, καθώς η αξία των νόμων της αγοράς αποδομείται στις συνειδήσεις όλο και περισσότερων ανθρώπων;

Σάββας Στρούμπος: Αυτές τις ώρες χρειάζεται να προετοιμαζόμαστε για την επόμενη μέρα, όταν θα κληθούμε να επαναδιεκδικήσουμε το ζωτικό μας χώρο και χρόνο

Η προσπάθεια μαζικής πειθάρχησης συνειδήσεων με το άλλοθι του φόβου και υποτιθέμενο σκοπό την ασφάλεια, την ησυχία και την ευτυχία των λαών ήταν ήδη μέρος της ζωής μας και πριν την πανδημία, οπότε και η ανησυχία για την επόμενη μέρα είναι φυσικό να εντείνεται, καθώς είναι και φυσικό η όρεξη των εξουσιαζόντων όπου γης να «ανοίγει».

Στη φουτουριστική δυστοπία του Ζαμιάτιν βρίσκουμε αρκετά ερεθίσματα και αφορμές κινητοποίησης της σκέψης και της φαντασίας μας. Παρ’ όλη την κατάσταση εγκλεισμού και απο- ανθρωποποίησης των κατοίκων του Μονοκράτους, το ζωτικό ορμέμφυτο της Ανθρωπινότητας συνεχίζει να ανασαίνει εκτός των τοιχών, σε υπάρξεις που αρνούνται να υποταχθούν στους νόμους του Ευεργέτη, που επιμένουν να υποστηρίζουν τα αιτήματα της ίδιας της ζωής.

Από την άποψη αυτή, καθώς σήμερα αυτοπεριοριζόμαστε, χρειάζεται να είμαστε σε διαρκή εγρήγορση εδώ και τώρα, αναλαμβάνοντας κάθε πιθανή πρωτοβολία κοινωνικής αλληλεγγύης. Αυτές τις ώρες, περισσότερο από κάθε άλλη φορά, έχουμε ανάγκη ο ένας τον άλλο, έχουμε ανάγκη τη στήριξη, την αλληλεγγύη και τη συμπαράσταση. Την ίδια στιγμή, χρειάζεται να προετοιμαζόμαστε για την επόμενη μέρα, όταν θα κληθούμε να επαναδιεκδικήσουμε το ζωτικό μας χώρο και χρόνο, για να ζήσουμε συλλογικά μια ζωή αξιοβίωτη, χωρίς ίχνος εκμετάλλευσης, εξαθλίωσης και ταπείνωσης ανθρώπου από άνθρωπο.