Είναι το μπαλκόνι η νέα πλατεία;

Κάποιοι είχαν ανάψει και τα φώτα· σαν να ήταν γιορτή. Ακολουθώντας το παράδειγμα των Ιταλών γειτόνων μας που, πριν από λίγες ημέρες, “κρεμάστηκαν” από τα μπαλκόνια τους τραγουδώντας, οι Αθηναίοι του κέντρου και των προαστίων άνοιξαν τις μπαλκονόπορτες και βγήκαν στα μπαλκόνια για να χειροκροτήσουν τους υγειονομικούς υπαλλήλους ως ελάχιστο «ευχαριστώ» στον αγώνα που δίνουν. ‘Εκτοτε, οι μπαλκονόπορτες παρέμειναν ανοιχτές.

Το, για χρόνια, παραγκωνισμένο μπαλκόνι – ακόμα κι αν είχε τις διαστάσεις μιας ευρύχωρης βεράντας – μπαίνει αναπάντεχα εκ νέου σε χρήση, ως μια σύνδεση με το “χαμένο” έξω. Η ακραία συνθήκη εγκλεισμού που έχει επιβάλλει τις τελευταίες εβδομάδες η πανδημία του covid 19, ωθεί σε αναζήτηση νέων λύσεων συγχρωτισμού με την γειτονιά, τον δρόμο, την πόλη. Βεβαίως, το μπαλκόνι αλλά και η αυλή ή η πυλωτή είναι λύσεις παλιές που, απλώς τώρα, αναθεωρούνται.

«Το σπίτι/ κοιτάζει τον δημόσιο δρόμο/ και τη θάλασσα/ με λογική τεσσάρων παραθύρων» λέει η Κική Δημουλά… photo: Andreas Nord

«Και βγήκα στο μπαλκόνι μελαγχολικά – βγήκα ν’ αλλάξω σκέψεις βλέποντας τουλάχιστον ολίγη αγαπημένη πολιτεία, ολίγη κίνηση του δρόμου και των μαγαζιών». Η αρχιτέκτονας και υποψήφια διδάκτωρ του ΕΜΠ Ναρίνα Σουβατζίδου – η οποία ερευνά εδώ και χρόνια την θέση του μπαλκονιού στην ελληνική αρχιτεκτονική με αποκορύφωμα την διατριβή της «Το μπαλκόνι της αστικής πολυκατοικίας και η συγκρότηση της χωρικής εμπειρίας όπως εγγράφεται στη Νεοελληνική ποίηση» – υπενθυμίζει το καταληκτικό τετράστιχο του Κωνσταντίνου Καβάφη από την «Εσπέρα». Λόγια που εγκιβωτίζουν τον διαχρονικό ρόλο του μπαλκονιού στο μοντέλο της αστικής ζωής.

Ναρίνα Σουβατζίδου: Το μπαλκόνι και η θέα προσφέρουν μια διέξοδο από ό,τι μπορεί να διαδραματίζεται στο κλειστό εσωτερικό του σπιτιού

«Το μπαλκόνι αιωρείται στο ενδιάμεσο του ισχυρού δίπολου ιδιωτικού-δημόσιου και είναι ένας αμφίδρομος χώρος θέασης και θέας ταυτοχρόνως. Από την μια, όταν κανείς βγαίνει στο μπαλκόνι αποκαλύπτεται στους άλλους. Πρόκειται, λοιπόν, για έναν χώρο κοινοποίησης καθώς βγαίνοντας προσφέρουμε τον εαυτό μας στην δημόσια ματιά. Το σπίτι/ κοιτάζει τον δημόσιο δρόμο/ και τη θάλασσα/ με λογική τεσσάρων παραθύρων,/ χαμογελώντας στερεότυπα/ μ΄ένα πλατύ πορτοκαλί μπαλκόνι./ Σ’ αυτό το μπαλκόνι/ Σ’ αυτό το χαμόγελο, τ’ απογεύματα,η μάνα μου/ το δυσανάγνωστο της πρόσωπο/ εκθέτει» γράφει χαρακτηριστικά η Κική Δημουλά. Παράλληλα, βγαίνοντας κανείς έξω αποδρά απ’ ότι συμβαίνει στο αθέατο και κρυφό μέσα. Το μπαλκόνι και η θέα προσφέρουν μια διέξοδο από ότι μπορεί να διαδραματίζεται στο κλειστό εσωτερικό του σπιτιού. Το μπαλκόνι είναι, επίσης, ένας χώρος κοινωνικοποίησης κι επικοινωνίας, σημείο σύνδεσης με το περιβάλλον, την γειτονιά και τους ανθρώπους» εξηγεί η κ. Σουβατζίδου, αναλύοντας την μεταιχμιακή θέση του μπαλκονιού: Εξίσου μέσα όσο και έξω, συνομιλητής της πόλης όσο και της κατοικίας.

Μπαλκόνια στη μεσοπολεμική πολυκατοικία. photo: Vlad Smolyakov

Με εργαλεία τέχνης και φαντασιακού υλικού “διαβάζει” και ο Τάσης Παπαϊωάννου, ο καθηγητής της Σχολής Αρχιτεκτόνων και Μηχανικών του ΕΜΠ, το συμβολισμό του μπαλκονιού «αυτής της εσοχής στην κτηριακή μάζα. Εκείνος που θα βγει στο μπαλκόνι να ρεμβάσει, να “χαζέψει” μοιάζει με θεατή που κάθεται σε εξώστη θεωρείου του θεάτρου. Αυτομάτως το μπαλκόνι συνηγορεί στη σκέψη για την θεατρικότητα της πόλης» σημειώνει.

Η ανεπτυγμένη σχέση μας με το μπαλκόνι, τη βεράντα, την ταράτσα και την αυλή είναι κλιματικά κατοχυρωμένη. Το, μέχρι σήμερα, ήπιο μεσογειακό κλίμα ευνοεί την διάθεση να ξοδεύουμε πολύ χρόνο εκτός σπιτιού «πόσω μάλλον όταν είμαστε προστατευμένοι μ’ ένα στεγάδι από τον ήλιο, την βροχή ή τον πολύ αέρα. ‘Οπως έχει πει και ο διανοητής Περικλής Γιαννόπουλος “ο βίος εν Ελλάδι είναι υπαίθριος”. Συνεπώς, το μπαλκόνι έχει σταθερά την προοπτική ενός εξαιρετικά βιώσιμου αρχιτεκτονικού χώρου στην Ελλάδα» συνεχίζει ο καθηγητής του ΕΜΠ.

Το μπαλκόνι, η παλιά αυλή. photo: Αrtur Aleksanian

Η εμφάνιση της πολυκατοικίας στην ελληνική αρχιτεκτονική ανέβασε την αυλή… ψηλότερα. «Μπορεί οι άνθρωποι να εγκατέλειψαν τα ισόγεια και τις μονοκατοικίες, μπορεί να επέλεξαν να αναρριχηθούν και να ζουν αιωρούμενοι, όμως δεν εγκατέλειψαν τη σχέση τους με το χώμα· πρόκειται, άλλωστε, για μια σχέση αρχέγονη. Συνεπώς, το μπαλκόνι με τις γλάστρες είναι ό,τι έχει απομείνει από την παλιά αυλή. Η αυλή μετακόμισε στο μπαλκόνι» προσθέτει ο κ. Παπαϊωάννου.

Τάσης Παπαϊωάννου: Μπορεί οι άνθρωποι να εγκατέλειψαν τα ισόγεια και τις μονοκατοικίες όμως δεν εγκατέλειψαν τη σχέση τους με το χώμα

Βεβαίως, η σχέση των Αθηναίων με τα μπαλκόνια τους έχει περάσει από σοβαρές περιόδους κρίσης που είτε είχαν να κάνουν με τις διαστάσεις των εκάστοτε Γενικών Οικοδομικών Κανονισμών (ΓΟΚ) είτε και με τον τρόπο ζωής που, τις τελευταίες δεκαετίες, επιβλήθηκε ως κανονικότητα. Το 1929 θεσπίζεται ο πρώτος οικοδομικός κανονισμός με το πλάτος των εξωστών να ορίζεται στα 1.10 μέτρα. Εικοσι έξι χρόνια αργότερα, με τον ΓΟΚ του 1955 και τις πρόσθετες διατάξεις του 1968 μειώνεται το πλάτος των εξωστών το οποίο πλέον γίνεται 1 μ., ενώ με τον ΓΟΚ του 1985 το μπαλκόνι πριμοδοτείται γενναία και αποκτά πλάτος 2 μ. Παρά τη δυνατότητα, λοιπόν, του χώρου που μπορεί να φιλοξενήσει τραπέζια, καρέκλες, μικρά καθιστικά και να επεκτείνει το σαλόνι έξω, το μπαλκόνι, εν πολλοίς, παραμένει ανενεργό, είτε λειτουργώντας ως διακοσμητικός χώρος πρασίνου είτε – ακόμα χειρότερα – ως χώρος αποθήκευσης. Για τον κ. Παπαϊωάννου η απαξίωση του μπαλκονιού ως χώρος ζωής είχε επέλθει νωρίτερα με την ανέγερση της εργολαβικής πολυκατοικίας, ένα φαινόμενο που άνθισε την δεκαετία του ’70 και του ’80. «Οι εργολάβοι θέλησαν να πουλήσουν περισσότερα τετραγωνικά κι αυτή ήταν η καταδίκη της ποιότητας του αρχιτεκτονικού χώρου. Η εργολαβική πολυκατοικία οδήγησε το μπαλκόνι στον ευτελισμό. Δηλαδή, κατάργησε το ανάμεσα μεταξύ του μέσα και του έξω».

Ο σύγχρονος τρόπος ζωής έβαλε το μπαλκόνι στο περιθώριο. Photo: Gabriel

Κι ύστερα ήρθε το σαρωτικό μοντέλο του δυτικού ανθρώπου, του σκληρά εργαζόμενου (συχνά εκτός ωραρίου) που ελάχιστα κατοικούσε το σπίτι του, κάνοντας πολλούς σύγχρονες αρχιτέκτονες οι οποίοι λάμβαναν υπόψη τους την εντατικοποίηση της ζωής, να μιλούν για σπίτια – υπνόσακους. Γρήγορα, το μπαλκόνι πέρασε ξανά στο περιθώρειο. ‘Οπως σημειώνει η κ. Σουβατζίδου «ο χώρος του μπαλκονιού είναι, συν τοις άλλοις, ένας χώρος προσωπικής ενατένισης και ονειροπόλησης. Οι ρυθμοί και οι επιταγές της σύγχρονης δυτικής ζωής που έχουν διαμορφώσει και την αθηναϊκή πραγματικότητα παραγκωνίζουν ή και απορρίπτουν αυτές τις ανάγκες εξισώνοντάς τις πολλές φορές με την τεμπελιά».

Το ξέσπασμα της πανδημίας πάτησε ένα απότομο pause στον ιλιγγιώδη τρόπο ζωής των καθημερινών υποχρεώσεων. Πριν προλάβουμε να συνειδητοποιήσουμε τι συμβαίνει, η εστία κλήθηκε να γίνει το περιβάλλον ολόκληρης της πραγματικότητας μας – της νέας πραγματικότητας μας. Η ενέργεια όλων – εργαζόμενων και μη – εγκιβωτίστηκε υποχρεωτικά στο σπίτι, αναγκάζοντας μας όχι μόνο να το επανακατοικήσουμε αλλά να αναθεωρήσουμε τις δυνατότητες που αυτό μας προσφέρει. Η ενατένιση από τα μπαλκόνια και τις ταράτσες, το παιχνίδι των παιδιών στις αυλές, τις πυλωτές ακόμα και στα υπαίθρια πάρκινγκ ήρθε ως μια πρώτη απάντηση στην κοινωνική απομόνωση και μπήκε ψηλά στην ατζέντα της σχέσης μας με το έξω.

O χρηστικός ρόλος του μπαλκονιού είναι ευρέως διαδεδομένος. photo: Audrene Lacaityte

«Στην παρούσα δυσάρεστη και πρωτόγνωρη για όλους μας κατάσταση οι χώροι του μπαλκονιού, της αυλής και του ακάλυπτου μπορούν να αποτελέσουν τόπους διημέρευσης και κοινωνικοποίησης. Εν μέσω συνθηκών απαγόρευσης της κυκλοφορίας, η θέα από το μπαλκόνι – είτε είναι ο ορίζοντας, η θάλασσα, το βουνό, είτε η, μειωμένη λόγω συνθηκών, κίνηση ενός αστικού δρόμου – μπορεί να είναι λυτρωτική και παρηγορητική. Ιδιαίτερα οι κάτοικοι του κέντρου μπορούν τώρα να καθίσουν στο μπαλκόνι τους βιώνοντας μια πρωτόγνωρη ησυχία λόγω της περιορισμένης κυκλοφορίας των αυτοκινήτων. Όμως, σε όλες τις περιοχές η εποπτεία του δρόμου και της γειτονιάς από το μπαλκόνι, μια συνομιλία ή ακόμα μια γνωριμία μεταξύ γειτόνων από μπαλκόνι σε μπαλκόνι μπορούν αυτές τις ώρες να είναι σημαντικές», παρατηρεί η κ. Σουβατζίδου.

Τις τελευταίες εβδομάδες, ο ευρωπαϊκός νότος δίνει ραντεβού στα μπαλκόνια κάθε που νυχτώνει αποτίοντας φόρο τιμής στο ιατρικό προσωπικό που δίνει μάχη κάτω από τρομερά αντίξοες συνθήκες. Η χρήση του μπαλκονιού, δηλαδή, αναβαθμίζεται σε χώρο δημόσιας δήλωσης και έκφρασης ομάδων πολιτών, δράσεις που, μέχρι σήμερα, φιλοξενούνταν στον, γνήσια, δημόσιο χώρο: Σε κεντρικούς δρόμους και πλατείες της πόλης. Θα μπορούσε, σε μια τέτοια έκτακτη όσο και ακραία συνθήκη το μπαλκόνι να εκτιμηθεί ως η νέα πλατεία;

Νίκος Μπελαβίλας: Οι πλατείες ιστορικά παρείχαν στους κατοίκους των πόλεων καλύτερες συνθήκες υγιεινής

«Το μπαλκόνι είναι ένας χώρος δημοσιοποίησης και μπορεί ακόμα να είναι και ένας χώρος εποπτείας ή εξαγγελιών. Ας σημειώσουμε ότι οι πολιτικοί λόγοι εκφωνούνταν παλαιότερα από το μπαλκόνι κάποιου μεγάρου ή ότι στις εθνικές επετείους σημαίες τοποθετούνται στα μπαλκόνια σαν μια δημόσια δήλωση πατριωτισμού. Μέσα από τέτοιες πρακτικές πιθανώς το μπαλκόνι να εντυπώνεται στην αντίληψη μας ως ένας χώρος που χαρακτηρίζεται από επισημότητα με αποτέλεσμα να απομακρύνεται από την ιδέα του οικείου και του καθημερινού» απαντά η αρχιτέκτονας Ναρίνα Σουβατζίδου.

Τα μπαλκόνια σε άμεση επικοινωνία με το δημόσιο του δρόμου και της αγοράς. photo: Oscar Nillson

Αν λάβουμε δε, υπόψιν την ιστορική σύνδεση της χωροθέτησης της πλατείας με την διασπορά των ασθενειών κατά το παρελθόν, οι συνειρμοί γίνονται, σχεδόν, ανατριχιαστικοί. Από το Εργαστήρι Αστικού Περιβάλλοντος του Μετσόβιου, ο διευθυντής του και καθηγητής Νίκος Μπελαβίλας, υπενθυμίζει πως «οι σχεδιασμοί των πόλεων άλλαξαν σε μια προσπάθεια να αντιμετωπιστούν τα πανδημικά φαινόμενα. Τα πάρκα και οι πλατείες μπήκαν στους χάρτες των πόλεων προκειμένου να εξασφαλιστούν καλύτερες συνθήκες αερισμού. Οι πλατείες, δηλαδή, παρείχαν στους κατοίκους καλύτερες συνθήκες υγιεινής. Θα πρέπει, λοιπόν, να αντιληφθούμε την ιστορικότητα αυτών των χώρων».

Οι ταράτσες και οι πυλωτές ομοιάζουν κατά τους καλοκαιρινούς μήνες με πλατείες.

Ο καθηγητής Τάσης Παπαϊωάννου αναγνωρίζει πως, κάτω από τις πρωτόγνωρες αυτές συνθήκες που διανύουμε, οι χρήσεις αλλάζουν ραγδαία. Παρόλα αυτά, το μπαλκόνι εξακολουθεί να τελεί υπό το καθεστώς του ιδιωτικού χώρου παρά το στοιχείο της δημοσιότητας που διαθέτει. «Η πλατεία, όμως, είναι αμιγώς ένας χώρος συλλογικών δράσεων. Ο πιο κοντινός στην έννοια της πλατείας χώρος θα μπορούσε να θεωρηθεί η ταράτσα ή πυλωτή, εκεί που μαζευόμαστε για καλοκαιρινά πάρτι ή και οικογενειακά γεύματα υπο σκιάν» επισημαίνει και συνεχίζει: «Το μπαλκόνι, όμως, μας εξασφαλίζει την αλληλεπίδραση με τον από πάνω ή τον απέναντι. Είναι ο πιο κοντινός χώρος για να τείνουμε ένα χέρι προς το γείτονα και να εκφράσουμε μια φωνή αλληλεγγύης. Μέχρι τώρα, νομίζαμε πως το μοναδικό μας παράθυρο προς τα έξω είναι η οθόνη της τηλεόρασης ή του computer. Τώρα, ξέρουμε πως και το μπαλκόνι είναι ένα παράθυρο· παράθυρο στην πόλη».