Οι πανδημίες στα έργα του Γουίλιαμ Σαίξπηρ

Σαν σήμερα 23 Απριλίου, το 1616, πεθαίνει στη γενέτειρά του, Stratford-upon-Avon στην Αγγλία, ο δραματουργός, ποιητής, ηθοποιός και θεατρικός επιχειρηματίας, Γουίλιαμ Σαίξπηρ, γεγονός που οδήγησε την Unesco να καθιερώσει τη σημερινή μέρα, ως Παγκόσμια Ημέρα του Βιβλίου.

Γεννημένος τον Απρίλιο του 1564, ο Γουίλιαμ Σαίξπηρ , θεωρείται ένας από τους εμβληματικότερους θεατρικούς συγγραφείς όλων των εποχών. Αναμφισβήτητα ο πιο πολυπαιγμένος και διαχρονικός, με τα έργα του να ασκούν τεράστια επιρροή έως σήμερα.

Το πατρικό σπίτι του συγγραφέα στο Stratford-upon-Avon

Γιος του Τζον Σαίξπηρ, κατασκευαστή γαντιών και μικροκτηματία, και της Μαίρη Άρντεν, ο Σαίξπηρ φοίτησε στο δημοτικό του Stratford-upon-Avon και στο Grammar School (αντίστοιχο γυμνάσιο) του Εδουάρδου ΣΤ΄, όπου έμαθε λατινικά και λίγα ελληνικά (ελληνιστική κοινή). Αντίθετα με άλλους σύγχρονους ομότεχνους του δεν σπούδασε σε κάποιο πανεπιστήμιο, ενώ κάπου ανάμεσα στο 1585 και στο 1592 κάνει την εμφάνισή του ως ηθοποιός και δραματουργός στις θεατρικές σκηνές του Λονδίνου.

Ξεκίνησε να γράφει γύρω στο 1590 προσφέροντας στο θέατρο τουλάχιστον 36, κλασικά πλέον, έργα, από τα οποία 16 τυπώθηκαν ενόσω ζούσε. Πρώτο του θεωρείται από πολλούς η ιστορική τετραλογία που την αποτελούν τα τρία μέρη του «Ερρίκου ΣΤ΄» και ο «Ριχάρδος Γ΄». Εξαιρετικά ευφυής, διορατικός με μια ανεξάντλητη και άκρως καθηλωτική ποιητική δύναμη, ο «Βάρδος του Έιβον» (όπως έχει μείνει στην ιστορία) άφησε πίσω του μια σπουδαία δραματουργική κληρονομιά.

Εξώφυλλο από την πρώτη έκδοση του πλήρους σώματος του δραματικού έργου του Shakespeare το 1623, σε σχήμα φόλιο.

Τραγωδίες όπως «Ρωμαίος και Ιουλιέτα» (1594 – 1595), «Άμλετ» (1600-1601), «Οθέλλος» (1604 – 1605), «Βασιλιάς Ληρ» (περ. 1606), «Μακμπέθ» κ.α. Κωμωδίες όπως «Το Ημέρωμα της Στρίγκλας» (1593/4), «Όνειρο Καλοκαιρινής Νύχτας» (1595/1596), «Πολύ Κακό για το Τίποτα» (1598/1599) κ.α. Τα περιβόητα «προβληματικά έργα» («problem plays») « Ο Έμπορος της Βενετίας» (1596/1597) και οι δύο «σκοτεινές κωμωδίες», «Τέλος Καλό Όλα Καλά» (1602) και «Με το Ίδιο Μέτρο». Ρομαντικές τραγικωμωδίες «Χειμωνιάτικο Παραμύθι» (1610-1611) και «Τρικυμία» (1611-1612). Και πολλά ακόμη αριστουργήματα που σφράγισαν ανεξίτηλα την ιστορία του δράματος και του Θεάτρου.

Πιθανότατα ξεκίνησε να συνεργάζεται με τους λονδρέζικους θιάσους Lord Strange’s Men, Pembroke’s Men και Sussex’s Men, πριν προσχωρήσει στον θίασο του Λόρδου Αρχιθαλαμηπόλου (Lord Chamberlain’s Men) όπου στις αρχές του 1895 έγινε και μεριδιούχος, παραμένοντας εκεί μέχρι το τέλος της καριέρας του. Αρχικά ο θίασος έπαιζε στο The Theatre, ενώ γύρω στον Ιούνιο με Σεπτέμβριο του 1599 μεταφέρθηκαν στο Globe, όπου ο Σαίξπηρ υπήρξε και συνιδιοκτήτης.

Γκραβούρα του 1612 που απεικονίζει το Globe Theatre, στο οποίο ο Shakespeare ήταν συνιδιοκτήτης.

Την εποχή του Σαίξπηρ οι επιδημικές εκρήξεις βουβωνικής πανώλης ήταν αρκετά συχνές. Πρόκειται για μια μολυσματική ασθένεια η οποία μεταδίδεται στον άνθρωπο από το τσίμπημα ψύλλων που παρασιτούν σε άρρωστο αρουραίο. Ήδη λίγους μήνες μετά τη γέννηση του συγγραφέα, τον Απρίλιο του 1564, η γενέτειρά του, Stratford-upon-Avon, επλήγη από τη νόσο αυτή. Περίπου το 1/8 του πληθυσμού της πόλης πέθανε, με τον ίδιο να γλιτώνει από καθαρή τύχη.

Οι γιατροί την εποχή εκείνη δεν υποψιαζόντουσαν τους ψύλλους ως αιτίες διάδοσης της ασθένειας, αλλά θεωρούσαν ότι μεταδίδεται από τον αέρα και όσους είχαν ήδη μολυνθεί. Για τον λόγο αυτό οι αρχές, σε περιόδους πανδημίας, προχωρούσαν στην επιβολή κανονισμών, οι οποίοι μεταξύ άλλων υπαγόρευαν το κλείσιμο χώρων μαζικής συνάθροισης, ανάμεσά τους και τα θέατρα.

Ο Shakespeare και ο θίασος του Lord Chamberlain’s Men ερμηνεύουν το «Αγάπη Αγώνας Άγονος» μπροστά στην Βασίλισσα Ελισάβετ.

Η πρώτη πανδημία βουβωνικής πανώλης, κατά τη διάρκεια της επαγγελματικής πορείας του συγγραφέα, σημειώθηκε τη διετία 1592-1594, όταν και τα θέατρα του Λονδίνου παρέμειναν κλειστά, για τουλάχιστον έξι μήνες. Ο νεαρός τότε Σαίξπηρ στράφηκε στην ποίηση. Έγραψε δύο εκτενή αφηγηματικά ποιήματα, «Αφροδίτη και Άδωνις» και «Ο Βιασμός της Λουκρητίας», τα οποία εκδόθηκαν επιτυχώς και ήταν αφιερωμένα στον πάτρωνα και προστάτη του, Λόρδο Southampton.

Την περίοδο 1603 έως 1613, όταν ο Σαίξπηρ βρισκόταν στο απόγειο της καριέρας του, υπολογίζεται ότι τα δημόσια θέατρα, ανάμεσά τους και το Globe, παρέμειναν κλειστά συνολικά 78 μήνες, εξαιτίας της πανδημίας. Μια σκοτεινή εποχή για τους θιάσους, καθώς η έξαρση της νόσου πραγματοποιούταν την άνοιξη και το καλοκαίρι, στο αποκορύφωμα της θεατρικής σεζόν. Κάποιοι διαλύονταν, ενώ άλλοι μόλις που κατάφερναν να επιβιώσουν, κινούμενοι στα όρια των κανονισμών, ή περιοδεύοντας σε άλλες πόλεις, αν και εφόσον το επέτρεπαν οι συνθήκες.

Ξυλογραφία του 16ου αιώνα απεικονίζει έναν γιατρό να επισκέπτεται ένα θύμα της πανώλης

Το 1603 ξέσπασε η σοβαρότερη από μια σειρά επιδημικών εκρήξεων, κατά την οποία πέθαναν περισσότεροι από 30 χιλιάδες Λονδρέζοι. Τα θέατρα έκλεισαν, ενώ ακόμη και η στέψη του Ιακώβου Α΄, διαδόχου της Ελισάβετ Α΄, μετατέθηκε για το Μάρτιο του 1604. Ο θίασος του Σαίξπηρ, όμως, Lord Chamberlain’s Men, μπήκε κάτω από τα προστατευτικά φτερά του νέου Βασιλιά, λαμβάνοντας το όνομα King’s Men.

Το 1606 μια ακόμη πανδημία βουβωνικής πανώλης έβαλε προσωρινό λουκέτο στο θεατρικό σπίτι των King’s Men, Globe. Ο θίασος βασίστηκε σε βασιλικά δώρα και περιοδείες στην περιφέρεια, ώστε να αντισταθμίσει τα έσοδα που έχανε από το κλείσιμο. Επιπλέον, για τον ίδιο τον Σαίξπηρ ήταν μια ευκαιρία να επιδοθεί σε συστηματικό γράψιμο, ώστε να ανταποκριθεί στην μεγάλη ζήτηση νέων θεατρικών για τη βασιλική αυλή. Την περίοδο αυτή έγραψε τον «Βασιλιά Ληρ», το «Αντώνιος και Κλεοπάτρα» και το «Μακμπέθ».

Αν και δεν υπάρχουν πολλές άμεσες αναφορές στην πανώλη μέσα στο έργο του συγγραφέα και κανένας χαρακτήρας δεν πεθαίνει από αυτή, ωστόσο αποδεικνύεται ως μια εξαιρετικά πλούσια πηγή δραματικών μεταφορών. Για παράδειγμα στο «Αγάπης Αγώνας Άγονος» η νόσος παραλληλίζεται με τον έρωτα. Αρκετές φορές χρησιμοποιείται από τους σαιξπηρικούς ήρωες ως κατάρα ή ανάθεμα, ενώ στο «Αντώνιος και Κλεοπάτρα» συναντάμε τη διαδεδομένη για την εποχή του συγγραφέα αντίληψη, ότι τα σημάδια που εμφανίζονται με τη συγκεκριμένη ασθένεια, αποτελούν «Θεϊκά Σημάδια» που σηματοδοτούν ότι ο Θεός θα πάρει τον άρρωστο σύντομα κοντά του.

Στην τραγωδία «Ρωμαίος και Ιουλιέτα» η επιδημία της πανώλης χρησιμοποιείται ως κλειδί για την πλοκή του έργου. Ο μοναχός που θα ειδοποιούσε τον Ρωμαίο ότι η Ιουλιέτα  προσποιείται τον θάνατό της, αποτρέπεται από το να παραδώσει το μήνυμα του, καθώς μπαίνει σε καραντίνα μαζί με έναν ιερέα που φροντίζει τους αρρώστους. Η κατάληξη τραγική, καθώς ο Ρωμαίος δίνει τέλος στη ζωή του πριν την «επαναφορά» της Ιουλιέτας στη ζωή.

Τέλος, στον «Βασιλιά Ληρ», ένα από τα πιο σκοτεινά και τολμηρά έργα του συγγραφέα, μπορούμε να αισθανθούμε την ηχώ της πανδημίας, όπως τη βίωσε ο ίδιος ο Σαίξπηρ και ολόκληρο το Λονδίνο το 1606. Μέσα από το κείμενο ξεπηδούν εικόνες χάους, θανάτου και απελπισίας, παρόμοιες με το φρικτό κλίμα που επικρατούσε στην πόλη την περίοδο της επιδημικής έκρηξης.