Μαρία Κουτσομάλλη: Η ζωντανή επαφή με το έργο τέχνης δεν αντικαθίσταται

Το φθινόπωρο του 2019 ένα καινούργιο μουσείο μοντέρνας τέχνης έκανε τα εγκαίνιά του στην Αθήνα: το αναμενόμενο εδώ και δεκαετίες Μουσείο του Ιδρύματος Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή άνοιξε τις πύλες του σε ένα κομψό και λειτουργικό κτίριο στο Παγκράτι, προκειμένου να στεγάσει τη «μυθική» συλλογή του εφοπλιστικού ζεύγους. Αριστουργήματα της μοντέρνας και σύγχρονης τέχνης, αλλά και μια ενδιαφέρουσα συλλογή έργων σύγχρονων Ελλήνων εικαστικών απλώνονται σε τέσσερις ορόφους και αφηγούνται στους επισκέπτες το καθένα τη μοναδική του ιστορία.

Έξι μήνες μετά τα επίσημα εγκαίνια, το μουσείο αναγκάστηκε να κλείσει τις πόρτες του στο κοινό, όπως και όλα τα ανάλογα ιδρύματα, δημόσια και ιδιωτικά, εξαιτίας της πανδημίας του κορωνοϊού, ένα σημαντικό πλήγμα όχι μονάχα για τα ελληνικά μουσεία αλλά και για τον χώρο του πολιτισμού ευρύτερα.

Με την ευκαιρία της σημερινής Διεθνούς Ημέρας Μουσείων, μιλήσαμε με την υπεύθυνη της Συλλογής, ιστορικό τέχνης Μαρία Κουτσομάλλη-Μορώ, ζητώντας της μια αποτίμηση για τους πρώτους μήνες λειτουργίας του Μουσείου, μιλώντας για τη σημερινή «εξ αποστάσεως» σχέση με το κοινό αλλά και συζητώντας για τα επόμενα βήματα του Ιδρύματος.

Νομίζω πως κανείς δεν είχε φανταστεί ότι μια Διεθνής Ημέρα Μουσείων θα μπορούσε να εορταστεί με όλα τα μουσεία κλειστά! Το γεγονός αυτό, όμως, δεν μας εμποδίζει από το να προσπαθήσουμε, ακόμη και σήμερα και κάτω από αυτές τις συνθήκες, να έρθουμε σε επαφή με το κοινό μας. Μπορεί ένα μουσείο να είναι κλειστό, όμως τα παράθυρά του, δηλαδή τα έργα που φιλοξενούνται σε αυτό, παραμένουν ανοιχτά και βρίσκονται στη διάθεση του κόσμου για να τα κοιτάξει, να τα αναλύσει και να δημιουργήσει αντλώντας έμπνευση από αυτά.

Η ψηφιακή μας παρουσία είχε αρχίσει να αναπτύσσεται, σταδιακά, από τα εγκαίνια του νέου μουσείου του Ιδρύματος στην Αθήνα. Με το ξέσπασμα του κορωνοϊού, θέλοντας να διατηρήσουμε την επαφή με το κοινό μας, αυτή η παρουσία εμπλουτίστηκε και εξελίχθηκε, με όσα μέσα διαθέταμε, δεδομένου ότι η λειτουργία του Μουσείου είχε ξεκινήσει μόλις πριν από πέντε μήνες. Πλέον, 148 έργα από τη Συλλογή παρουσιάζονται στην ιστοσελίδα μας και είναι προσβάσιμα για ελεύθερη περιήγηση από το σπίτι.

Εκτός από τις περιλήψεις τους, τα έργα συνοδεύονται από εικόνες λεπτομερειών και ηχητικές ξεναγήσεις που προσφέρουν στο κοινό μας ένα νέο σημείο επαφής με το Μουσείο. Ακόμη, ο σχεδιασμός της ηλεκτρονικής πλατφόρμας του Πωλητηρίου του Μουσείου επισπεύσθηκε και έτσι, το e-Shop έχει ξεκινήσει τη λειτουργία του ήδη από τις αρχές Απριλίου. Ταυτόχρονα, προχωρήσαμε στην παραγωγή ψηφιακού υλικού που συστήνει στο κοινό μας επιμέρους πτυχές της Συλλογής μέσα από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης του Ιδρύματος, όπως για παράδειγμα η εβδομαδιαία σειρά βίντεο «Διαδρομές στο βλέμμα», που ξεναγεί το κοινό στα πορτραίτα της Συλλογής. Η ψηφιακή μας παρουσία ενισχύθηκε και με επιμέρους διαδικτυακές δράσεις, όπως είναι το open call για παιδιά και εφήβους «Δημιουργούμε από το σπίτι!».

Η συντονισμένη ψηφιακή παρουσία αποτελεί πλέον δομικό στοιχείο της στρατηγικής μας.

Η εξέλιξη και εντατικοποίηση των ψηφιακών μας δράσεων αποδείχτηκε ιδιαίτερα σημαντική, τόσο για το κοινό μας όσο και για εμάς. Είναι πραγματικά ένα στοίχημα το αν θα καταφέρει ένας κοινωφελής οργανισμός όπως είναι ένα μουσείο να συνεχίσει να προσφέρει και να υπηρετεί τον σκοπό του ακόμα και σε τέτοιες συνθήκες. Η συντονισμένη ψηφιακή παρουσία αποτελεί πλέον δομικό στοιχείο της στρατηγικής μας.

Κανένα μέσο και καμία τεχνολογία δεν θα μπορέσει ποτέ να αντικαταστήσει τη ζωντανή επαφή με ένα έργο. Την πραγματική συγκίνηση μπορείς να την νιώσεις μόνο όταν σταθείς μπροστά του. Τότε αντιλαμβάνεσαι και την πραγματική ψυχολογία του καλλιτέχνη, την κάθε του πινελιά, την κάθε του χειρονομία (όταν πρόκειται για γλυπτό). Όταν στέκεσαι μπροστά σε ένα έργο, βλέπεις τα πραγματικά χρώματά του, τον πραγματικό τρόπο δουλειάς του καλλιτέχνη.

Όμως, έχουμε πλέον μία μεγάλη βοήθεια μέσω των νέων τεχνολογιών. Κατά το παρελθόν, μεγάλοι καλλιτέχνες, όπως είναι ο Πικάσο, ο Μπρακ, ο Γκωγκέν ή ο Βαν Γκογκ, δούλευαν έχοντας στη διάθεσή τους αντίγραφα, καθώς ορισμένα έργα δεν τα είχαν δει ποτέ από κοντά. Μέσα από εκείνα τα αντίγραφα φαντάζονταν πώς θα ήταν οι ζωγράφοι τους οποίους θαυμάζανε. Πλέον, δεν αντιμετωπίζουμε αυτό το πρόβλημα.

Είναι σημαντικό για εμάς να μπορούμε να προσφέρουμε μία ολοκληρωμένη εμπειρία του Μουσείου ψηφιακά. Διότι ένας επισκέπτης ενδεχομένως να μην είναι σε θέση να μας ξαναεπισκεφθεί μελλοντικά. Όπως συμβαίνει σήμερα, εξαιτίας των συνθηκών που αφορούν την προστασία της δημόσιας υγείας, αλλά και μελλοντικά. Άνθρωποι που ζουν μακριά και δεν μπορούν να ταξιδέψουν, είτε έχουν κάποια δυσκολία στη μετακίνηση. Για όλες αυτές τις ομάδες ανθρώπων πρέπει να είμαστε παρόντες. Με αυτό το σκεπτικό, προχωρήσαμε και στη νέα συνεργασία μας με την Seveneleven Ομάδα Θεάτρου, ώστε να καταστήσουμε την τέχνη προσιτή στους ανθρώπους που διαμένουν σε γηροκομεία, μέσα από την ψηφιακή δράση «Μικρές ξεναγήσεις για μεγάλους» που προσφέρεται δωρεάν σε μη κερδοσκοπικές δομές της Αττικής.

Αναμένουμε τις συγκεκριμένες οδηγίες του Υπουργείου Πολιτισμού σχετικά με το άνοιγμα του Μουσείου. Έχει δοθεί φυσικά μία πρώτη καθοδήγηση, όμως περιμένουμε τις τελικές λεπτομέρειες. Έχουμε ξεκινήσει ήδη τις προετοιμασίες και λαμβάνουμε όλα τα μέτρα ασφαλείας που απαιτούνται για την επαναλειτουργία του χώρου. Πρωταρχικό μας μέλημα είναι ο επισκέπτης να νιώσει απόλυτα ασφαλής κατά την επόμενη επίσκεψή του στο Μουσείο.

Ότι πρέπει να έρθει για να δει έργα μοναδικής σημασίας για την ιστορία της μοντέρνας και σύγχρονης τέχνης· έργα που ήμασταν πολύ τυχεροί που κληρονομήσαμε από ένα ζευγάρι που είχε την περιέργεια, την αγάπη, το χάρισμα και την επιμονή να τα συλλέξει και να τα προσφέρει στο ελληνικό κοινό. Πέραν του ότι δεν μπορεί να δει κανείς έργα αυτών των καλλιτεχνών πουθενά αλλού στην Ελλάδα, ορισμένα από αυτά είναι τόσο σημαντικά για την ιστορία της τέχνης όσο και εκείνα που υπάρχουν σε μεγάλα μουσεία ανά τον κόσμο.

Για παράδειγμα, η «Νεκρή φύση με καφετιέρα» του Βίνσεντ Βαν Γκογκ, που ζωγραφίζει τον Μάιο του 1888. Ο Βαν Γκογκ μόλις έχει φτάσει στην Αρλ και έχει εγκατασταθεί στο «κίτρινο σπίτι» όπου θα δημιουργήσει τόσα σημαντικά έργα. Εκεί εντάσσει το φως της Μεσογείου σιγά-σιγά στο έργο του. Εδώ είναι μία από τις πρώτες φορές που χρησιμοποιεί αυτό το χαρακτηριστικό κίτρινο χρώμα. Απεικονίζει τα λιγοστά αντικείμενα που έχει στην κατοχή του –φανταστείτε πως εκείνη την εποχή δεν είχε ούτε κρεβάτι– και τα παρουσιάζει, μέσα σε αυτό το κίτρινο φόντο, σαν κάτι πολύτιμο.

Ο Βασίλης και η Ελίζα Γουλανδρή δεν θεωρούσαν ότι θα είναι οι αιώνιοι ιδιοκτήτες των έργων. Πέρασαν από τη ζωή αυτών των έργων, που στη συνέχεια θα παραδοθούν στο βλέμμα άλλων.

Ο Βαν Γκογκ είναι τόσο περήφανος γι’ αυτό το έργο, που θα κάνει σκίτσα του για να τα στείλει στον αδελφό του Τεό και στον συνάδελφό του Εμίλ Μπερνάρ, από τον οποίο έχει επηρεαστεί πάρα πολύ για τη συγκεκριμένη νεκρή φύση. Λίγους μήνες αργότερα, σε μια επιστολή αναφέρεται σε ένα καινούργιο του έργο και λέει πως το μόνο που μπορεί να το συναγωνιστεί είναι η «Νεκρή φύση με καφετιέρα». Βλέπουμε, λοιπόν, πόση σημασία είχε το έργο αυτό για τον καλλιτέχνη.

Το ίδιο μπορώ να πω και για τα άλλα έργα που βρίσκονται στο Μουσείο: την «Αυτοπροσωπογραφία» του Μπέικον, τη «Χορεύτρια» του Πικάσο, τη «Χορεύτρια» του Ντεγκά, τον «Καθεδρικό της Ρουέν» του Μονέ. Ο επισκέπτης βλέπει εικόνες κάπως γνωστές και στη συνέχεια εμβαθύνει με άλλους καλλιτέχνες, περισσότερο ή λιγότερο γνωστούς, και καταλαβαίνει τόσο την πορεία τους στην ιστορία της τέχνης όσο και το γούστο του Βασίλη και της Ελίζας Γουλανδρή.

Αυτό που ήθελα, μαζί με όλους όσοι δούλεψαν για τη σκηνογραφία, ήταν να δείξουμε το βλέμμα του συλλέκτη, όμως με την ίδια διακριτικότητα και σεμνότητα που είχαν ο Βασίλης και η Ελίζα Γουλανδρή. Οι ίδιοι δεν άφησαν κανένα γραπτό που να εξηγεί γιατί αγόρασαν τα συγκεκριμένα έργα, γιατί έβαλαν κάποιο έργο πλάι σε κάποιο άλλο. Από την αρχή θεωρούσαν ότι δεν θα είναι οι αιώνιοι ιδιοκτήτες τους. Πέρασαν από τη ζωή αυτών των έργων, που στη συνέχεια θα παραδοθούν στο βλέμμα άλλων.

Προσπαθήσαμε να σεβαστούμε τη δική τους ιδιαίτερη ματιά, αλλά και να δείξουμε τους διαλόγους που δημιουργούνται μεταξύ των καλλιτεχνών. Για παράδειγμα, ο Βαν Γκογκ συνυπάρχει με τον Γκωγκέν, για να αναφερθούμε στη φιλία τους, τις δυσκολίες τους, αλλά και το έργο που δημιούργησαν πλάι-πλάι, «Τα Αλυσκάν» του Βαν Γκογκ. Έχουμε βάλει τη «Χορεύτρια» του Ντεγκά απέναντι στη «Γυμνή γυναίκα» του Πικάσο, γιατί η κάθε μια στην εποχή της έφερε τα πάνω κάτω στην ιστορία της τέχνης. Έχουμε τοποθετήσει τον Λεζέ, τον Καντίνσκι, τον Κλέε και τον Ζαν Ελιόν μαζί, καθώς αποστασιοποιούνται από την ανθρώπινη μορφή και εκφράζουν μέσα από την τέχνη τους τις δυσκολίες που περνάνε σε σχέση με τον πόλεμο…

Διάβαζαν πολύ, άκουγαν πολύ, είχαν έναν κύκλο ανθρώπων που τους συμβούλεψαν, τους βοήθησαν, που έμαθαν σε επαφή μαζί τους. Πέρα από αυτό όμως, ο Βασίλης Γουλανδρής, γιατί αυτός αγόρασε τα περισσότερα έργα, έβαζε πριν απ’ όλα το ένστικτό του. Κι αυτό φαίνεται. Τώρα που μπορούμε να δούμε τη συλλογή στο σύνολό της, διακρίνουμε το βλέμμα του πίσω από αυτήν. Βλέπουμε μια τέχνη που δεν προσπαθεί να είναι όμορφη. Δεν έχει τη χάρη που μπορείς να φανταστείς ότι κάποιος θέλει μέσα στο σπίτι του, δηλαδή ωραία τοπία, γλυκές νεκρές φύσεις, όμορφες κοπέλες κ.λπ… Έχει μια άλλη απαίτηση: Να βρει το καλύτερο έργο του καθενός. Ο Μπρακ που έχουμε είναι ο καλύτερος Μπρακ της εποχής του Β’ Παγκοσμίου πολέμου. Η «Πασιέντζα» –που σημαίνει υπομονή– είναι στην ουσία μια κρυμμένη αυτοπροσωπογραφία του καλλιτέχνη, που ζει την αγωνία και τον θυμό του πολέμου. Έτσι λειτούργησαν με όλες τους τις επιλογές.

Για μένα η μεγαλύτερη επιτυχία είναι όταν ο επισκέπτης, φεύγοντας, δεν θυμάται πώς ήταν οι τοίχοι, πώς ήταν η σκηνογραφία, δηλαδή όταν η δική μου δουλειά έχει χαθεί από τη μνήμη του.

Ήταν μια συνειδητή απόφαση. Πίστευα από την αρχή πως αν κάποιος θέλει να μάθει περισσότερα για ένα έργο, δεν πρέπει να αποσπάται από τους τοίχους. Η φωνή από το audio guide σε κάνει να ταξιδέψεις και να «μπεις» καλύτερα στο έργο. Οι τοίχοι πρέπει να εξαφανιστούν. Για μένα η μεγαλύτερη επιτυχία είναι όταν ο επισκέπτης, φεύγοντας, δεν θυμάται πώς ήταν οι τοίχοι, πώς ήταν η σκηνογραφία, δηλαδή όταν η δική μου δουλειά έχει χαθεί από τη μνήμη του.

Ποτέ δεν τέθηκε ζήτημα να μην εκτεθεί η ελληνική τέχνη. Ούτε όμως και να ανακατευθεί με τα υπόλοιπα έργα. Η διαφορά αυτή υπήρχε ήδη στον τρόπο με τον οποίο σκέφτονταν τη συλλογή ο ίδιος ο Βασίλης και η Ελίζα Γουλανδρή. Δεν έπαυαν όμως να έχουν μεγάλη αγάπη στην ελληνική τέχνη, σεβασμό για πολλούς Έλληνες καλλιτέχνες και σχέσεις μαζί τους. Βοήθησαν πάρα πολλούς, και αναγνωρισμένους και νέους. Ήταν λοιπόν αδιανόητο να μην παρουσιαστούν τα έργα τους. Το σκεπτικό όμως είναι τα έργα στον 3ο και 4ο όροφο να εναλλάσσονται, ώστε να μπορούμε να δείξουμε όλες τις πτυχές της ελληνικής δημιουργίας, ιδιαίτερα της σύγχρονης.

Έχουμε προγραμματίσει να κάνουμε αλλαγές στη σκηνογραφία κάθε ένα-ενάμιση χρόνο. Μια συλλογή πρέπει να ανανεώνεται σε μερικές πτυχές της, διατηρώντας, βέβαια, τον βασικό πυρήνα της. Η ανανέωση θα αφορά και το τμήμα σύγχρονης τέχνης, στον 2ο όροφο, ελάχιστα όμως τον 1ο, καθώς τα έργα της μοντέρνας τέχνης, επειδή είναι τόσο σημαντικά, θα μετακινούνται μόνο αν ταξιδέψουν στο εξωτερικό για κάποια έκθεση. Στον 2ο όμως, καθώς έχουμε αρκετά έργα διεθνούς σύγχρονης τέχνης που δεν τα παρουσιάζουμε αυτή τη στιγμή, η σκηνογραφία θα ανανεωθεί.

Το Δ.Σ. συνεχίζει να αγοράζει έργα, κυρίως νέων Ελλήνων καλλιτεχνών, καθώς το καταστατικό μας προβλέπει τη στήριξη της ελληνικής δημιουργίας. Εκεί έχουμε στρέψει την προσοχή μας, καθώς δεν έχουμε τα μέσα να αποκτήσουμε έργα ανάλογα με αυτά που είχαν αγοραστεί στη δεκαετία του 1950 ή του 1960.

Το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στην Άνδρο θα λειτουργήσει κανονικά, ξεκινώντας από την 1η Ιουλίου

Είμαστε πολύ ανοιχτοί, γιατί το μέλλον των μικρών ιδρυμάτων είναι η συνεργασία, έτσι ώστε να μπορούμε να προτείνουμε καλές περιοδικές εκθέσεις, που για να γίνουν απαιτούν καλές επαφές και προθυμία δανεισμού των έργων.

Οι συνθήκες που δημιούργησε ο κορωνοϊός μπορεί να άλλαξαν τα σχέδιά μας, όμως το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στην Άνδρο θα λειτουργήσει κανονικά, ξεκινώντας από την 1η Ιουλίου, με μία έκθεση η οποία, καλώς εχόντων των πραγμάτων, θα διαρκέσει έως τον Σεπτέμβριο.

Τα ιδιωτικά ιδρύματα, όπως και όλα τα μουσεία ανά τον κόσμο, έχουν κλονιστεί σε μεγάλο βαθμό από τις συνέπειες της πανδημίας. Επομένως, είναι απολύτως λογικό να αναθεωρήσουμε παραμέτρους που αφορούν στη λειτουργία μας, τον προϋπολογισμό και τον προγραμματισμό μας. Σαφώς και δεν θα προχωρήσουν τα πράγματα όπως τα είχαμε προγραμματίσει. Προγραμματισμένες δράσεις και εκδηλώσεις θα μεταφερθούν ή θα ακυρωθούν. Το σημαντικότερο για εμάς είναι να γνωρίζει ο κόσμος ότι είμαστε και θα παραμείνουμε παρόντες στην αθηναϊκή μουσειακή σκηνή. Ανάλογα με την εξέλιξη των συνθηκών, θα επανέλθουμε με νέες δράσεις και ανανεωμένη δραστηριότητα. Η έκτακτη αυτή περίοδος μπορεί να μας έχει επηρεάσει όλους οικονομικά, όμως μας προκαλεί να χρησιμοποιήσουμε περισσότερο τη φαντασία μας.

Δουλεύοντας με τα έργα ένα-ένα, καταλαβαίνοντας πόσο σημαντικά είναι, ένιωσα δέος. Κατάλαβα πως αυτή η συλλογή είναι μοναδική, δεν επαναλαμβάνεται. Έργα υπάρχουν πολλά, αριστουργήματα όμως ελάχιστα.

Νεότερη, όταν έβλεπα αυτά τα έργα, δεν φανταζόμουν τι ήταν. Για μένα αποτελούσαν μέρος της εμπειρίας της επίσκεψης στο σπίτι του Βασίλη και της Ελίζας Γουλανδρή, που γινόταν τρεις-τέσσερις φορές το χρόνο. Όταν το 2012 ήρθα να εργαστώ στο Ίδρυμα, έχοντας πίσω μου μια εργασιακή εμπειρία σε οίκους δημοπρασιών στο Παρίσι και τη Νέα Υόρκη, κρατούσα αρχικά μια απόσταση. Σκεφτόμουν πως είναι αναμφίβολα μια αξιόλογη συλλογή, με μεγάλα ονόματα, έβλεπα τη χρηματική και λιγότερο την ιστορική αξία, αλλά γιατί να είναι πιο σημαντική από άλλες; Μόνο δουλεύοντας με τα έργα ένα-ένα, καταλαβαίνοντας πόσο σημαντικά είναι, ένιωσα δέος. Κατάλαβα πως αυτή η συλλογή είναι μοναδική, δεν επαναλαμβάνεται. Έργα υπάρχουν πολλά, αριστουργήματα όμως ελάχιστα.