Ποιοι είναι οι υποψήφιοι για τα Κρατικά Λογοτεχνικά Βραβεία 2019;

Έλενα Χουζούρη

Η εικόνα της λογοτεχνικής παραγωγής 2018 σε γενικές γραμμές παρουσιάζει τις σταθερές οι οποίες έχουν αρχίσει να διαμορφώνονται και βρίσκονται σε εξελικτική πορεία την τελευταία εικοσαετία. Σταθερές που μπορούν να συνοψιστούν ως εξής:

• Θεματική διεύρυνση.
• Ποικιλία αφηγηματικών τεχνικών.
• Ο ρεαλισμός συνοδοιπορεί με την νεωτερικότητα και την μετά-νεωτερικότητα.
• Εμφάνιση του μυθιστορήματος-ντοκουμέντου.
• Άνθιση του νέου ιστορικού μυθιστορήματος και του μυθιστορήματος μετα-μυθοπλασίας.
• Εντυπωσιακή άνοδος του νέου κοινωνικοπολιτικού, κατά βάση, αστυνομικού μυθιστορήματος.
• Γόνιμες συναντήσεις διαφορετικών τάσεων και μορφών στην ποίηση, η οποία υπερασπίζεται σθεναρά την μεγάλη, σπουδαία παράδοση της.
• Ιδιαίτερα πλούσια, πολυθεματική και ενίοτε τολμηρή εμφανίζεται η δοκιμιογραφία, κατά τη διάρκεια των πρώτων είκοσι χρόνων του 21ου αιώνα, προπαντός η ιστοριογραφία. Παρεμβαίνει σε ζητήματα ταμπού για τα ελληνικά δεδομένα, προκαλεί συζητήσεις, θέτει ερωτήματα, εγείρει προβληματισμούς.
• Η μικρή φόρμα, με γερή παράδοση πίσω της, εμφανίζει θεαματική άνοδο τα τελευταία χρόνια τόσο υφολογικά όσο και θεματικά, από συγγραφείς της νεότερης γενιάς (π.χ. Οικονόμου, Περούλης, Παλαβός, Παπαμόσχος κ.ά.).
• Τα παραπάνω χαρακτηριστικά εμφανίζουν διακυμάνσεις, γεγονός, κατά την άποψη μου, φυσιολογικό, εφόσον πρόκειται για μια λογοτεχνία η οποία, αναμφισβήτητα, βρίσκεται σε δυναμική, ανοδική πορεία. Αξιοσημείωτο κρίνω επίσης το ότι, παρά την σχετικά πολυετή οικονομική κρίση, η λογοτεχνική παραγωγή στην χώρα μας δεν παρουσίασε σημάδια κόπωσης, αντίθετα άντεξε και μάλιστα κατά το διάστημα αυτό εμφανίστηκαν νέοι μικροί εκδοτικοί οίκοι, με αξιόλογη ήδη παρουσία στον βιβλιοχώρο.

Στις προηγούμενες Εκθέσεις της Επιτροπής Κρατικών Βραβείων Λογοτεχνίας των ετών 2017 και 2018 παρατήρησα ότι επισημάνθηκε η έλλειψη συστηματικής χαρτογράφησης του βιβλιοχώρου, καθώς και των σχετικών στατιστικών μελετών, ιδιαίτερα μετά την βεβιασμένη κατάργηση του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου, το 2013.

Αναμφισβήτητα, οι ελλείψεις αυτές δυσχεραίνουν την συνολική θέαση της εκδοτικής παραγωγής και των συναφών τεκταινομένων γύρω από αυτήν, φρονώ, ωστόσο ότι υπάρχει σχετική επάρκεια βιβλιοκρισιών και βιβλιοπαρουσιάσεων και στις σελίδες για το βιβλίο στον έντυπο τύπο και σε βιβλιοφιλικά ηλεκτρονικά sites, τα οποία συνεχώς πολλαπλασιάζονται, έτσι ώστε παρέχεται η δυνατότητα πιο συστηματικής πληροφόρησης για τα εκδοτικά δρώμενα. Κραυγαλέα όμως εξακολουθεί να παραμένει η απουσία ενός οργανωμένου θεσμικού φορέα για θέματα που αφορούν συνολικά το ελληνικό βιβλίο, σε όλες τις εκφάνσεις του, ανάλογο με το καταργηθέν Εθνικό Κέντρο Βιβλίου.

Όσον αφορά πιο συγκεκριμένα το εκδοτικό-λογοτεχνικό προφίλ του 2018, έχω να επισημάνω, ανά κατηγορία, τα παρακάτω:

Η κατηγορία μαρτυρία – βιογραφία – χρονικό – ταξιδιωτική λογοτεχνία είναι, κατά την άποψη μου, πιο αδύναμη από τις άλλες κατηγορίες. Δεν είναι μόνον ότι συνολικά η εκδοτική παραγωγή σ’ αυτούς τους τομείς εμφανίζεται σχετικά ισχνή, αλλά και το γεγονός ότι δεν έχουμε στη χώρα μας μια ισχυρή παράδοση σ’ αυτά τα λογοτεχνικά είδη.

Δεν είναι τυχαίο ότι −πλην εξαιρέσεων− η Κριτική Επιτροπή δυσκολεύτηκε να καταλήξει στην τελική βραχεία λίστα.
Η γόνιμη πορεία του σύγχρονου ελληνικού δοκιμιακού λόγου κατά την τελευταία εικοσαετία αποτυπώνεται σε πολλούς τομείς και στην λογοτεχνική παραγωγή του 2018. Τα δοκίμια και οι μελέτες του 2018 εμφανίζουν ευρύτητα θεμάτων, τα οποία εκκινούν από την συνολική κριτική θεώρηση της μεταπολιτευτικής λογοτεχνίας (Χατζηβασιλείου), προχωρούν στην τολμηρή προσέγγιση σύγχρονων κοινωνικών φαινομένων όπως αυτά αποτυπώνονται στις πολιτισμικές τους εκφάνσεις (Παπανικολάου, Καφάογλου), συνεχίζουν να φωτίζουν ημιφωτισμένες πλευρές της, μετά το Ολοκαύτωμα, επιστροφής των Ελλήνων Εβραίων (Ναρ), επιχειρούν νέες φιλολογικές προσεγγίσεις του ελληνικού Διαφωτισμού και των χρόνων πριν από το 1821 (Καραφουλίδου, Κόκωνας, Ξούριας), δεν διστάζουν να αναμετρηθούν με «λοξή» κριτική ματιά με κείμενα γνωστών συνοδοιπόρων των Ναζί, όπως ο Χάιντεγκερ και ο Σμιτ (Σινιόσογλου). Ένα ενδιαφέρον χαρακτηριστικό του 2018, σ’ αυτήν την κατηγορία, είναι ότι ο δοκιμιακός λόγος δεν διακονείται μόνον από ακαδημαϊκούς αλλά και φιλολόγους (Χατζημανωλάκη) ή αυτοδίδακτους μελετητές (Καφάογλου).

Το διήγημα της λογοτεχνικής παραγωγής του 2018 δεν παρουσίασε την δυναμική εμφάνιση των προηγούμενων χρόνων, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν στάθηκε σε ικανοποιητικό ύψος, πράγμα που επιβεβαιώνει την μεγάλη παράδοσή του στα νεοελληνικά γράμματα. Υπήρξαν μάλιστα και περιπτώσεις (Κολιάκου) που διακρίθηκαν για την ευφάνταστη θεματική επιλογή τους, η οποία υπερβαίνει το εντόπιο και συνομιλεί με το διεθνικό, για την δεξιοτεχνία στον χειρισμό της γλώσσας, για την επιδεξιότητα στο στήσιμο της δομής των αφηγήσεων τους.

Επίσης παρατηρήθηκε μια ηθογραφική νεορεαλιστική τάση, εμφανώς επιτυχημένη, σε ορισμένες περιπτώσεις (Κανελλόπουλος). Στην αντίπερα όχθη, παρατηρήθηκε μια κόπωση και επανάληψη μοτίβων σε διηγήματα και νουβέλες παλαιότερων και καταξιωμένων συγγραφέων (Σκαμπαρδώνης, Ατζακάς).

Το μεγάλο συν της λογοτεχνικής παραγωγής του 2018 θεωρώ ότι είναι το μυθιστόρημα. Μεγάλες συνθέσεις πολυεπίπεδες, πολυφωνικές και πολυεστιακές (Γαβαλά, Χρυσός, Κονομάρα, Πέτσα), μυθιστορήματα που συνομιλούν και διασταυρώνονται με σκοτεινές σελίδες της ευρωπαϊκής ιστορίας του 20ού αιώνα (Γαβαλά, Κορτώ), με σύγχρονα κοινωνικοπολιτικά φαινόμενα των νεότερων χρόνων (Κατσουλάρης, Χρυσός), με ζητήματα ιδεών (Πέτσα), μυθιστορήματα που εγκιβωτίζουν και μεταπλάθουν λογοτεχνικά προσωπικά βιώματα των συγγραφέων τους (Πανσέληνος, Συμπάρδης, Ακρίβος, Μιχαλοπούλου), μυθιστορήματα που άπτονται ηλικιακών υπαρξιακών αναζητήσεων και προβληματισμών (Μοδινός), μυθιστορήματα που υπονομεύουν την αληθοφάνεια και σοβαροφάνεια των μετα-ιστορικών μυθιστορημάτων (Παπαγιάννης) και τέλος μυθιστορήματα με έντονο το ψυχογραφικό στοιχείο, με συμβολικές προεκτάσεις στα κοινωνικά και πολιτικά συμφραζόμενα της εποχής τους (Συμπάρδης, Παπαδάκης). Μυθιστορήματα καλοδουλεμένα, καλοδομημένα τα περισσότερα, υψηλών θερμοκρασιών και ύφους.

Σταθερή στην μεγάλη και απαιτητική της παράδοση και η ποίηση, εκφράστηκε και αυτήν την χρονιά μέσα από ποικίλες τάσεις και εκπροσώπους όλων των γενεών, από την «Γενιά του ’70» (Μεγαλυνός, Θεοχάρης, Καναβούρης) έως τους νεότατους (Συφιλτζόγου, Δουλαβέρα). Εμφανής η στροφή που παρατηρείται την τελευταία δεκαετία προς την ποιητική αφηγηματικότητα (Αθηνάκης, Τοπάλη, Βλαβιανός, Συφιλτζόγλου), την διατήρηση παραδοσιακών μορφών (Κοσμόπουλος, Θεοχάρης), την αιχμηρή έμφυλη ματιά (Βουτσινά), χαμηλόφωνες λυρικές καταθέσεις (Μαρωνίτη). Η συνολική εικόνα κρίνεται, σε γενικές γραμμές, ικανοποιητική.

Σχετικά με τους σχεδόν ανύπαρκτους, σύμφωνα με το τυπικό όριο των 35 χρόνων, πρωτοεμφανιζόμενους. Θέλω και εγώ να επισημάνω όχι μόνον το ανεδαφικό αυτής της περιοριστικής και πεπαλαιωμένης διάταξης του νόμου, αλλά και την αδικία στην οποία υποβάλλει αξιόλογα λογοτεχνικά έργα πρωτοεμφανιζόμενων συγγραφέων, που υπερβαίνουν το 35ο έτος της ηλικίας τους, αφού αυτά δεν μπορούν να ενταχθούν σε καμιά κατηγορία. Σύμφωνα λοιπόν με τον νόμο, για το 2018, μόνον δύο περιπτώσεις πρωτοεμφανιζόμενων δικαιούνται να ενταχθούν στην εν λόγω κατηγορία!