Ποιοι είναι οι υποψήφιοι για τα Κρατικά Λογοτεχνικά Βραβεία 2019;
Τις βραχείες λίστες των Κρατικών Λογοτεχνικών Βραβείων 2019 ανακοίνωσε το Υπουργείο Πολιτισμού & Αθλητισμού.
Μαριλίζα Μητσού (Πρόεδρος)
Είναι προφανές ότι η ελληνική λογοτεχνία συνολικά δεν έχει χάσει τη δυναμική της, αντίθετα, όπως διαπιστώθηκε και για τις δυο προηγούμενες χρονιές, ούτε αναχαιτίστηκε από την κρίση αλλά ούτε επικεντρώθηκε θεματικά στην εμπειρία της. Από αυτή την άποψη, θα μπορούσε να θεωρηθεί εύλογο ότι η «λογοτεχνία της κρίσης» παραπέμπει μάλλον σε μια γραμματολογική και ιδεολογική κατασκευή.
Από την άλλη, δεν μπορώ να μην επισημάνω μια διάχυτη απαισιοδοξία, μια πεισιθάνατη διάθεση και κυρίως μια αδικαιολόγητη σκληρότητα που διαπερνούν ευδιάκριτο αριθμό ποιητικών και πεζογραφικών έργων και θα μπορούσαν να συσχετιστούν με το κοινωνικό τραύμα της κρίσης. Ωστόσο, και αυτή η ερμηνεία μένει λειψή, αν αγνοήσει κανείς την επιρροή της θεατρικής γραφής, του κινηματογράφου και των κοινωνικών μέσων δικτύωσης, των μεταμοντέρνων σχημάτων και του επανεκτιμημένου υποσυνείδητου, τουλάχιστον στον αφηγηματικό κόσμο της πεζογραφίας.
Αυτή την επεξεργασμένη απόγνωση πολλών ετών στέρησης και κλειστών οριζόντων εκφράζει, κατά τη γνώμη μου, επιθετικά η πεζογραφία του 2018. Στο μυθιστόρημα διακρίνονται, σε αδρές γραμμές, δύο δεσπόζουσες τάσεις, μια νεορεαλιστική και μια μεταμοντέρνα, με εμφανή αποτυπώματα βίας και στις δύο. Εμπειρίες βίας και καταστολής, πραγματικής και σπανιότερα φαντασιακής, εγγράφονται εξίσου σε σκοτεινά περιβάλλοντα της ελληνικής επαρχίας των μεταπολεμικών δεκαετιών και της σύγχρονης Αθήνας, στο Τρίτο Ράιχ και τη σημερινή Γερμανία, στην παιδική/εφηβική ηλικία και στη ζωή κουρασμένων μεσήλικων, στον κόσμο της νύχτας και στον μικρόκοσμο της οικογένειας. Από τον γενικευμένο ζόφο ξεφεύγουν μόνο πικάντικες προσωπογραφίες της μεταπολεμικής αστικής τάξης, ιστορικές κωμωδίες με σαρκαστικά ανατρεπτική διάθεση και εμμονικές ή αδιέξοδες ερωτικές εξιστορήσεις.
Εν μέρει ανάλογο κλίμα απαντά και στο διήγημα, με εμφανέστερες εστίες τις σοβαρές παθήσεις, την κοινωνική κατάθλιψη και τα υπαρξιακά αδιέξοδα. Ενδιαφέρον έχει η ανάδυση μιας έντονα νέο-ηθογραφικής θεματικής, που αντισταθμίζεται από μεταμοντέρνες αφηγήσεις όπου η φαντασία και το υπερβατικό συνυπάρχουν με τον πιο ωμό νατουραλισμό, από αυτοβιογραφικές αποτυπώσεις, ονειρολόγια και σύντομες ανάλαφρες ή ανεκδοτολογικές καταγραφές. Μια ανανέωση της θεματικής και συγκινησιακής παλέτας διαφαίνεται πάντως σε τολμηρές πρωτοβουλίες νέων πεζογράφων που ξανοίγονται σε αχαρτογράφητες περιοχές, επιχειρώντας πρωτότυπους συνδυασμούς εξωτισμού, επιστημοσύνης και αλληγορικής γραφής.
Στην πληθωρική κατηγορία της ποίησης, που διαρκώς ανασυντάσσει τα εργαλεία της και υιοθετεί τεχνικές συγγενικών ειδών, παρακολουθεί κανείς, δίπλα στον λυρισμό, τον ρυθμό και την οικονομία μιας δοκιμασμένης ποιητικής, ενδιαφέρουσες μείξεις ποιητικών τρόπων, τη συνομιλία διανοητικής ποίησης και αισθαντικότητας, διακειμενικών αναφορών και αυτοαναφορών, ερωτισμού και αυτοειρωνείας, γραφής και εικόνας, έρωτα και φθοράς.
Η παραγωγή δοκιμιακών κειμένων αιφνιδιάζει με την πολύ υψηλή της ποιότητα, ειδικότερα όσον αφορά τις μεγάλου βεληνεκούς μονογραφίες (κριτικές μελέτες φιλολογικού, ιστορικού, φιλοσοφικού και κοινωνιολογικού ενδιαφέροντος). Κυριαρχούν και πάλι τα βιβλία πανεπιστημιακών διδασκάλων, ενώ η λογοτεχνική κριτική (βιβλιοκρισίες, ειδικές γραμματολογικές μελέτες) δεν εκπροσωπείται εξίσου. Πολλά από τα δοκίμια του 2018, έργα συνθετικού απολογισμού θα αποτελέσουν διαχρονικά έργα αναφοράς για ένα ειδικό αναγνωστικό κοινό ερευνητών και φοιτητών αλλά και για ένα ευρύτερο φιλομαθές κοινό.
Στο ιστορικό και πολιτισμικό φάσμα, κυριαρχούν και πάλι θέματα εθνικά, και σπανιότερα εμφανίζονται προβληματικές διεθνικές και κοσμοπολίτικες. Αν κάτι απουσιάζει ολότελα το 2018, είναι ο ανάλαφρος, παιγνιώδης δοκιμιακός λόγος, όχι η διακηρυγμένα δημοσιογραφική, παρά η στοχαστική κριτική ανάλυση καίριων ζητημάτων της ζωής και της τέχνης.
Στο πεδίο της μαρτυρίας – βιογραφίας – χρονικού – ταξιδιωτικής λογοτεχνίας, το 2018 η υποκατηγορία της βιογραφίας, ιστορικής ή λογοτεχνικής, που είχε δώσει λαμπρά δείγματα την προηγούμενη διετία, δείχνει να υποχωρεί ποσοτικά έναντι της αυτοβιογραφίας, της μικροϊστορίας και των ημερολογιακών σημειώσεων. Όπως σημειώθηκε και για το 2017, είναι ενδιαφέρουσα η παρουσία, σε αυτόν τον υβριδικό χώρο, επώνυμων και μη συγγραφέων, με διαφορετικές καταβολές, εμπειρίες και επαγγέλματα, που μιλούν ελεύθερα για τη ζωή τους, χωρίς να διεκδικούν δικαίωση ή υστεροφημία − εντύπωση που λάνθανε στα πολυπληθή απομνημονεύματα των αγωνιστών της Αντίστασης και του Εμφυλίου Πολέμου τα προηγούμενα χρόνια.
Οι περισσότερες μαρτυρίες αφορούν νεανικά και παιδικά χρόνια των αφηγητών, χωρίς να ανακαλούνται πάντοτε νοσταλγικά ή σε αντιδιαστολή προς το παρόν.
Στην ίδια κατηγορία, τα ταξιδιωτικά κείμενα υποχωρούν ή συνυφαίνονται με άλλα ενδιαφέροντα – εθνολογικά, κοινωνιολογικά, πολεοδομικά κτλ. Ισχυρή είναι η παρουσία φιλολογικού υλικού και σχολιασμένης αλληλογραφίας προσωπικοτήτων της ελληνικής πολιτισμικής ιστορίας, όπου τα συνοδευτικά κείμενα (εισαγωγή, επίμετρο) αναπτύσσονται σε μορφή ολοκληρωμένου δοκιμίου. Και ευτυχώς δεν λείπουν τα χρονικά, οι μαρτυρίες και οι μελέτες που αφορούν την ιστορία του ελληνικού εβραϊσμού και του ολοκαυτώματος, συνεχίζοντας μια πρόσφατη αλλά στιβαρή παράδοση. Τέλος, οι λίγες αξιοπρόσεκτες βιογραφίες που αξιοποιούν αρχειακό και δημοσιογραφικό υλικό γίνονται εργαλεία ιστορικής συνείδησης και πολιτικής αυτογνωσίας.