Ποιοι είναι οι υποψήφιοι για τα Κρατικά Λογοτεχνικά Βραβεία 2019;

H μελέτη και η αποτίμηση της παραγωγής βιβλίου γίνεται, κάθε χρόνο, με βάση τον κατάλογο της Εθνικής Βιβλιοθήκης και τα κείμενα τα οποία τίθενται υπόψη της επιτροπής είτε από τους εκδότες και τους συγγραφείς είτε μέσα από άτυπες οδούς, όπως είναι η ευρύτερη (αλλά μη καταγεγραμμένη) γνώση της παραγωγής. Η έλλειψη επακριβούς καταγραφής και χαρτογράφησης, καθώς και τυποποιημένων στατιστικών στοιχείων για τη σύνολη βιβλιοπαραγωγή, διακίνηση και κατάσταση του βιβλίου ή την κριτική δημιουργούν προβλήματα σε κάθε προσπάθεια κριτικής ανάλυσης. Η έλλειψη στοιχείων και τεκμηρίωσης, την οποία εγγυάται το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου των ευρωπαϊκών χωρών, γίνεται συνεχώς αισθητή και δυσχεραίνει το έργο της αποτίμησης.

Η (θρυλούμενη) οικονομική συμμετοχή των δημιουργών στις εκδόσεις είναι φαινόμενο το οποίο φαίνεται να συνεχίζεται, αλλά το ακριβές εύρος του παραμένει άγνωστο και ατεκμηρίωτο. Ως τέτοιο επιδρά αναπόφευκτα τόσο στην ποιότητα όσο και στην ποσότητα των παραγόμενων έργων. Παρ’ όλες τις εργώδεις προσπάθειες των λογοτεχνικών ιστοσελίδων, ο κόσμος του βιβλίου και της ανάγνωσης παραμένει ένα σύνολο από «μικρόκοσμους», που προσφέρονται στην κοινωνιολογική μελέτη, αλλά ο κατακερματισμός χωρίς συνεπή καταγραφή αναδεικνύει την υποβάθμιση της σύγχρονης δημιουργίας.

Στην ποίηση, γνωστ-ές, -οί δημιουργοί καθώς και νέες απόπειρες διαμορφώνουν ένα σύνολο το οποίο δεν φαίνεται να παρακολουθεί τη διεθνή καινοτομία στο πεδίο. Ο αριθμός των ποιητικών έργων παραμένει αυξημένος και σημαίνει ότι η δημόσια συζήτηση με αφορμή την ποίηση διατηρεί το ενδιαφέρον της, αλλά τελικά λίγα κείμενα καταφέρνουν να φτάσουν στο αναγνωστικό κοινό ή να γίνουν αντικείμενο κριτικής παρουσίασης. Ξεχωρίζουν ορισμένα ώριμα ποιητικά κείμενα, που αναδεικνύουν τη διακειμενική σχέση τους με την ποιητική παράδοση, καθώς και δείγματα με νυγματώδη εγκεφαλική γραφή και φιλοσοφικές αντηχήσεις. Ωστόσο, και στην παραγωγή του 2018, η ενδοσκόπηση, η πραγμάτευση του ερωτισμού και η συνομιλία με την ευρύτερη κοινωνικοπολιτική συγκυρία κυριάρχησαν θεματικά.

Στο μυθιστόρημα, παραμένει η τάση των τελευταίων χρόνων για ρεαλιστική, περίπου νατουραλιστική καταγραφή, όπου τα όρια της μυθοπλασίας συγχέονται με το πρόταγμα της άρνησής της. Διαφαίνονται μεμονωμένες (και σχετικά αξιόλογες) προσπάθειες για τοποθέτηση της πλοκής εκτός των ελληνικών συμφραζομένων, με σαφή ιστορική τεκμηρίωση. Στις περιπτώσεις όπου το χιούμορ και η ειρωνική διάθεση κυριαρχούν, τα αποτελέσματα διακρίνονται από καινοτομία. Στα έργα ορισμένων γνωστών συγγραφέων απαντούν ενδοσκοπικές αφηγήσεις και προσωπικές διαδρομές, χωρίς ιδιαίτερη ανανέωση στο πεδίο της μορφής.

Το διήγημα φάνηκε να ανανεώνεται τα τελευταία χρόνια, αλλά είναι ίσως νωρίς να αποτιμηθεί η μακροπρόθεσμη νεωτερική διάστασή του. Στην παραγωγή του 2018, βρίσκουμε ιστορίες με καφκικές αναφορές, νυγματώδη αφηγήματα με μπορχεσιανές διαστάσεις, καθώς και ενδοσκοπικά κείμενα για τόπους και ανθρώπους του παρελθόντος. Το αστικό τοπίο επανέρχεται συχνά, άλλοτε ως φόντο και άλλοτε ως καθοριστικό στοιχείο της πλοκής, όταν αυτή απαντά. Η προσήλωση στην ελληνική πραγματικότητα φαίνεται να κυριαρχεί.

Στην κατηγορία μαρτυρία – χρονικό – ταξιδιωτικά – βιογραφία απαντούν έργα πολύ διαφορετικά μεταξύ τους, τόσο ως προς το κοινό στο οποίο απευθύνονται όσο και ως προς το περιεχόμενό τους. Σημειώσεις από ταξιδιωτικές εμπειρίες, αφηγήσεις ζωής, βιογραφίες (λιγότερο ή περισσότερο) σημαντικών προσώπων ή μαρτυρίες βασισμένες σε τεκμηριωμένη έρευνα συνθέτουν ένα πολύχρωμο τοπίο μη-μυθοπλαστικών κειμένων, τα οποία διασταλτικά (μόνο) εντάσσονται στην εν λόγω κατηγορία. Η παραγωγή του 2018 δεν ήταν αμελητέα, καθώς εκδόθηκαν πρωτότυπες προσεγγίσεις και καλοδουλεμένα κείμενα, ικανά να ενημερώσουν (αλλά) και να προβληματίσουν κατά την ανάγνωση. Ξεχώρισαν κείμενα με πρωτότυπη και λίγο γνωστή θεματική, τα οποία αντλούν άμεσα από τη σχετικά αδιαμεσολάβητη εμπειρία της μαρτυρίας αυτής καθαυτής.

Η δοκιμιακή παραγωγή είναι μάλλον η πιο ενδιαφέρουσα όλων. Τεκμηριωμένες εργασίες, βασισμένες σε μακροχρόνια έρευνα και μελέτη, συνομιλούν με τη διεθνή βιβλιογραφία και διαμορφώνουν ευφάνταστα και ευανάγνωστα κείμενα. Ξεχώρισαν συνολικές αποτιμήσεις της λογοτεχνικής παραγωγής, ευφάνταστες αναγνώσεις μυθοπλαστικών κειμένων και τεκμηριωμένες αναλύσεις κοινωνικών φαινομένων ή ιστορικών στιγμών. Σε αντίθεση με τη διαδεδομένη πεποίθηση περί της επικράτησης των μυθοπλασιών (ποιητικών ή πεζών) στην Ελλάδα και δεδομένων των ανύπαρκτων πόρων που διατίθενται για (επιστημονική ή δημοσιογραφική) έρευνα, η παραγωγή των ελληνικών δοκιμίων ήταν αξιοσημείωτη (και) το 2018.
Ως προς τους/τις πρωτοεμφανιζόμεν-ους, -ες συγγραφείς, η παραγωγή δεν φαίνεται ενθαρρυντική. Η ηλικιακή δέσμευση την οποία προβλέπει ο νόμος σχετικά με τη βράβευση θέτει σημαντικά προβλήματα. Με δεδομένη την εγνωσμένη γήρανση του ελληνικού πληθυσμού, την αύξηση του προσδόκιμου επιβίωσης και τις καταγγελίες των διακρίσεων σε βάρος ατόμων και ομάδων με κριτήριο την ηλικία, το ηλικιακό όριο των 35 ετών δεν βγάζει νόημα και δυσχεραίνει την αποτίμηση. Στη διάρκεια του 2018 παρήχθησαν αξιόλογα κείμενα από πρωτοεμφανιζόμεν-ους, -ες συγγραφείς άνω των 35 ετών, ενώ η παραγωγή των πρωτοεμφανιζόμενων της νεότερης γενιάς δεν παρουσίασε πρωτοτυπία. Η εν λόγω κατηγορία προωθεί τον ηλικισμό και καλλιεργεί «το μύθο της νεότητας» εις βάρος της μυθοπλαστικής παραγωγής.