Ποιοι είναι οι υποψήφιοι για τα Κρατικά Λογοτεχνικά Βραβεία 2019;

Άννα Αφεντουλίδου

Η εκδοτική παραγωγή του 2018 ήταν πολύ πλούσια, με πολλά και προ πάντων αξιοπρόσεκτα βιβλία. Ξεκινώ με μια γενική διαπίστωση, την οποία θεωρώ ως ιδιαιτέρως αισιόδοξη για την ανάπτυξη της λογοτεχνικής γραφής στο ελληνικό πεδίο της συγχρονίας μας: εξακολουθούν να υπάρχουν σταθερές τάσεις, οι οποίες, άλλοτε εντείνοντας και άλλοτε αμβλύνοντας τα χαρακτηριστικά τους, αποκρυσταλλώνουν γραμματολογικά τον σύγχρονο λογοτεχνικό μας χάρτη ως ένα αναγνωρίσιμο πλέον φάσμα ποικίλων εκφραστικών τρόπων, ύφους και διαφορετικών θεωρήσεων.

Η ποιητική παραγωγή του 2018 διαλέγεται τόσο με την πραγματικότητα που υπάρχει γύρω μας όσο και με το παρελθόν, ποιητικό, ιστορικό αλλά και φιλοσοφικό, όπως και με διαφορετικά πνευματικά πεδία: τον κινηματογράφο, το θέατρο, τις αναπαραστατικές τέχνες• ανοίγοντας διακειμενικό διάλογο με τα άλλα λογοτεχνικά είδη, ακροβατώντας πολλές φορές στο μεταίχμιο των ειδών αυτών. Εκτός από τους δημιουργούς με ώριμη ποιητικά φωνή που προσφέρουν ένα ακόμη συνεπές κομμάτι στο ολοκλήρωμα του ποιητικού τους κόσμου, υπάρχουν και αρκετοί νεότεροι οι οποίοι πειραματιζόμενοι με τη φόρμα και με νέες τεχνοτροπίες δημιουργούν αξιόλογα ποιητικά συνθέματα. Μορφολογικά, επομένως, συναντούμε ένα πολύ ενδιαφέρον φάσμα: ποιητικές συνθέσεις με κείμενα αφηγηματικά ή πεζόμορφα, ποιήματα με περισσότερο μετρημένη στιχουργικά μορφή και άλλα που στρέφονται σε έναν πολυσχιδή πειραματισμό πάνω σε φόρμες που τείνουν να χάσουν τα διαφοροποιητικά τους χαρακτηριστικά, αλλά και βιβλία που προβάλλουν έντονα το αίτημα μιας ολοκληρωμένης σύνθεσης.

Η χρονιά αυτή έδωσε ποιητικά βιβλία με προσεγμένη αρθρωτική διάταξη, έργα είτε μεταλυρικά, είτε μεταδραματικά και ειρωνικά, με έντονη διακειμενικότητα που αφηγούνται την περιπέτεια του σημερινού ανθρώπου σε ένα περιβάλλον άξενο και σκληρό (π.χ. Δ. Κοσμόπουλου, Θέριστρον, Χ. Βλαβιανού, Αυτοπροσωπογραφία του λευκού). Εντοπίζονται, επίσης, δημιουργοί που υπηρετούν μια γραφή αιχμηρή, με έναν λόγο οξύ που απογυμνώνει χωρίς εξάρσεις αλλά με τολμηρές εικόνες και απροσδόκητες γειτνιάσεις λέξεων (π.χ. Α. Βουτσινά, Ένα παιδί σκέτο καταμεσήμερο).

Ποιητικές φωνές που υπογραμμίζουν την αδυναμία του ανθρώπου να διατηρήσει το σώμα την υγεία και την ευφρόσυνη διάστασή του με τον έρωτα, γιατί μοίρα του είναι η φθορά, η διάβρωση, η παρακμή και η αρρώστια, προ πάντων όταν ο «πολιτισμός» επιφυλάσσει στον άνθρωπο φριχτά δεινά (π.χ. Κ. Καναβούρης, Αποθήκη καταλοίπων ηδονής).

Συλλογές με ποιήματα που εμπεριέχουν περιγραφικά στοιχεία γύρω από τον τόπο ενός παρελθόντος που έρχεται συνεχώς σε αντίστιξη με το παρόν και τα βιώματά του, με εμπειρίες από τα παιδικά και νεανικά χρόνια, εικόνες από το φυσικό αλλά και αστικό τοπίο (π.χ. Γ. Θεοχάρης, Πλησμονή οστών, Ηλ. Γκρης, Σαν άλλος Οιδίποδας), μια τάση ειρωνική και μια ποιητική γλώσσα υπονομευτική των δικών της τρόπων αλλά και των ανθρώπινων ηθών και αντιλήψεων (π.χ. Ν. Λαμπρόπουλος, Ράδιον), μια τάση καταγραφής της σχέσης με τον θάνατο και την υπαρξιακή αγωνία (π.χ. Η. Νικοπούλου, Το πριν και το μετά την παύλα), μια φιλοσοφική στοχαστική τάση (π.χ. Κλ. Λυμπέρη, Το μηδέν σε φωλιά), την τάση μιας ποίησης στραμμένης περισσότερο στην ελληνική παράδοση, υιοθετώντας, ανά περίπτωση, τη λυρική της εκδοχή και αφομοιώνοντάς την σε σύγχρονα έκδοχα (π.χ. Α. Σκιαθάς, Ο μόνος πιστός ένοικος, Ι. Ηλιοπούλου, Το ψηφιδωτό της νύχτας).

Μια τάση που παρακολουθεί περισσότερο τον ιστορικό βηματισμό των γεγονότων που τροφοδότησαν τις προηγούμενες γενιές και που αντηχούν μέσα από τα βιωμένα τους τραύματα ως και σήμερα (π.χ. Κ. Συλφιτζόγλου, Δραμάιλο). Η ποίηση ενός λόγου πιο νεανικά καινοτομικού ή/και αιρετικού, που εκφράζει μια ποίηση περισσότερο προσγειωμένη στα δεδομένα της νεότερης γενιάς (π.χ. Δ. Αθηνάκης, Φτηνό κρεβάτι).

Μία ποιητική τάση που αντλεί το εννοιολογικό και συναισθηματικό της φορτίο από ένα συνεχώς ζωντανό ποιητικό παρελθόν (π.χ. Ε. Τζατζιμάκη, Παράδοξο των Διδύμων − ένα ποιητικό transcription στον Γιώργο Χειμωνά). Μια ποίηση που ανανεώνει τη δραματουργική παράδοση, υιοθετώντας αλλά και υπονομεύοντας το θεατρικό ποιητικό παρελθόν (π.χ. Θ. Τσαλαπάτης, Γεωγραφίες των Φριτς και των Λανγκ), μια τάση που στήνει εντέχνως σκηνικά και ακολουθεί ρυθμούς που προσιδιάζουν αυτούς του κινηματογραφικού σεναρίου (π.χ. Λ. Ξανθόπουλος, Ο άνθρωπος χωρίς ιδιότητες).

Στην κατηγορία του μυθιστορήματος συναντάμε πολύ αξιόλογα βιβλία, πολύ ενδιαφέροντα δείγματα εκείνων των αφηγημάτων που κεντράρουν στο παρελθόν, ως «ιστορικά» ή ψευδο-ιστορικά τα οποία αναφέρονται στην πρόσφατη ή απώτερη ελληνική ή/και ευρωπαϊκή πραγματικότητα (π.χ. Μ. Γαβαλά, Κόκκινος σταυρός), επίσης μυθιστορήματα με στοιχεία σάτιρας και ειρωνείας που εμπλέκουν στις ιστορικές αφηγήσεις υπαινικτικά και τη σύγχρονη πραγματικότητα (π. χ. Γ. Παπαγιάννης, Ο άνδρας που γεννήθηκε με τον Ελευθέριο Βενιζέλο), αφηγήσεις που προωθούν το τέχνημα των τεκμηρίων-ψηφίδων σε μια προσπάθεια ανάπλασης μιας πραγματικής εποχής που διαφεύγει όμως και στο ονειρικό ή/και φανταστικό (π.χ. Α. Πανσέληνος, Ελαφρά ελληνικά τραγούδια), ιστορίες ενηλικίωσης και μαθητείας (π.χ. Κ. Ακρίβος, Γάλα Μαγνησίας), προσπάθειες αλληγορικής διασύνδεσης ανάμεσα στο μυθολογικό πρότυπο και τη ρεαλιστική πραγματικότητα (π.χ. Κ. Κατσουλάρης, Στο στήθος μέσα χάλκινη καρδιά), αφηγήσεις για τη σύγχρονη οικογένεια και τα πάθη των ανθρώπων της (π.χ. Λ. Κονομάρα, Ο χάρτης του κόσμου στο μυαλό σου). Αφηγήσεις που αναπαριστούν μέσα από μια οικογενειακή ιστορία την ιστορία της Ελλάδας ή και τη διαχρονική διαπάλη των αντικρουόμενων δυνάμεων που ενυπάρχουν μέσα μας (π.χ. Γ. Συμπάρδης, Αδέλφια), μυθιστορήματα της νεότερης γενιάς που πειραματίζονται με τη φόρμα ή/και ενσκήπτουν με αγωνία στους σύγχρονους προβληματισμούς μιας μεταβαλλόμενης πραγματικότητας (π.χ. Ν. Χρυσός, Καινούργια μέρα, Β. Πέτσα, Το δέντρο της υπακοής).

Σχετικά με τη μικρή φόρμα του διηγήματος και της νουβέλας, θεωρώ ότι επαναλαμβάνεται αυτό που είχα παρατηρήσει και σε προηγούμενο εκδοτικό έτος: το θεματολογικό φάσμα εξακολουθεί να είναι αρκετά εκτεταμένο: η σύγχρονη ζωή με τις συμβάσεις της αλλά και εικόνες της διαφορετικότητας που αντιμάχονται τα ειθισμένα, ο υπαρξιακός συμβολισμός, αλλά και αναπαραστάσεις ενυπνίων και του φανταστικού. Η έκταση και οι αφηγηματικές τεχνικές της μικρής φόρμας επίσης ποικίλλουν (χαρακτηριστικό παράδειγμα το βιβλίο της Μ. Στασινοπούλου, Χαμηλή βλάστηση, θάμνοι, πόες και μπονσάι). Διαβάζουμε βιβλία με κείμενα μικρότερα που μοιάζουν με στιγμιότυπα, έως και μεγαλύτερα που συγκροτούν «διηγήσεις» πλησιέστερες σ’ αυτά που θεωρούμε ως πιο «σταθερά» χαρακτηριστικά της μεγάλης αφήγησης, με συχνές, ενίοτε, τις ανατροπές τους. Υπάρχουν βιβλία που απεικονίζουν σκηνές από μια παρελθούσα, για πάντα χαμένη, εποχή, ολοζώντανη ωστόσο (π.χ. Δ. Κανελλόπουλος, Ο θάνατος του αστρίτη και άλλες ιστορίες), γλυκόπικρες ιστορίες προσωπικών σχέσεων που ισοζυγίζουν το τραγικό με μια πιο ανάλαφρη διάθεση για το μάταιο της ύπαρξής μας (π.χ. Ρ. Γεωργακοπούλου, Δέντρα, πολλά δέντρα), ενδιαφέροντες πειραματισμοί με παραλληλισμούς και συμβολικές προεκτάσεις (π.χ. Δ. Κολλιάκου, Αλφαβητάρι εντόμων, Α. Κυριακίδης, Το μουσείο των τύψεων).

Σχετικά με τις/τους πρωτοεμφανιζόμενες/ους συγγραφείς, έχει διατυπωθεί πολλάκις η άποψη που έχει γίνει πλέον πεποίθηση, μετά την εμπειρία αυτών των χρόνων, ότι οι ενδιαφέρουσες φωνές των «νέων» δημιουργών είναι ηλικιακά άνω των 35 ετών και επομένως δεν πληρούν την προϋπόθεση που τίθεται από τον νόμο, ώστε να κριθούν στην αντίστοιχη κατηγορία, γεγονός που δημιουργεί δυσκολίες στη διαδικασία κρίσης της Επιτροπής. Πολύ αξιόλογα βιβλία δεν έχουν προκριθεί για τον παραπάνω λόγο, με αποτέλεσμα να εμφανίζεται μια στρεβλή εικόνα της λογοτεχνικής παραγωγής των νέων δημιουργών στη χώρα μας, κάτι για το οποίο δεν ευθύνεται η κρίση της Επιτροπής, αλλά το ότι οι επιλογές της εναρμονίζονται, ως οφείλουν φυσικά, με την περιοριστική αυτή διάταξη του Νόμου.

Αναφορικά με το δοκίμιο και την κριτική εξακολουθεί να υπάρχει αύξηση του ενδιαφέροντος για τον δοκιμιακό λόγο αλλά, ίσως και περισσότερο, για «ακαδημαϊκές» εργασίες με προσανατολισμό προς τις ανθρωπιστικές και τις κοινωνικές σπουδές. Υπάρχει επίσης η τάση συγκέντρωσης σειράς δημοσιευμένων δοκιμίων με τη μορφή, συνήθως, των επιφυλλίδων, με θεματικό ή/και χρονολογικό ιστό. Το 2018 υπάρχουν αξιόλογες εκδοτικές εργασίες με πολύ ενδιαφέροντα σχόλια (π.χ. Γ. Ανδρειωμένος, Πρώιμα ποιήματα και πεζά του Γιάννη Ρίτσου), δοκιμιακοί διάλογοι με φιλοσοφικό υπόστρωμα αλλά και βιογραφικό ενδιαφέρον (π.χ. Μ. Θεοδωράκης – Κ. Γουλιάμος, Στη διαλεκτική της αρμονίας), κείμενα λογοτεχνικής κριτικής που αποτυπώνουν κρίσεις για τη σύγχρονη λογοτεχνική παραγωγή (π.χ. Ν. Λάζαρης, Πνεύμα αντιλογίας), αλλά και εργασίες ακαδημαϊκού ενδιαφέροντος, οι οποίες συνεισφέρουν όχι μόνο στην προαγωγή της επιστημονικής έρευνας αλλά και στην ευρύτερη διάχυση με πρόσφορο τρόπο της επιστημονικής γνώσης (π.χ. Α. Μαστραπάς, Η Έρση και η αρχαιογνωσία του Γεωργίου Δροσίνη – Συμβολή στη βιογραφία του). Επίσης, μελέτες στο ευρύτερο πεδίο της πολιτισμικής και κοινωνικής ιστορίας με εστίαση στην απλή καθημερινότητα (π.χ. Ηλ. Καφάογλου, Η δημοκρατία στην παραλία, Μικρό δοκίμιο για το μπικίνι), μελέτες με πρωτοτυπία και επινοητικότητα σχετικά με ειδικά θέματα που διαβάζονται ευχάριστα από ένα κοινό που αγαπά και ενδιαφέρεται για τη λογοτεχνία (π.χ. Α. Σαμουήλ, «Πάντα αριθμώ διέταξας»: Αναλογία, αριθμολογία και ποίηση).

Τέλος, στοχαστικά δοκίμια, με αυτοβιογραφικό λόγο σε μια διανοητική αναμέτρηση του συγγραφέα τους με κορυφαίους στοχαστές (π.χ. Ν. Σινιόσογλου, Μαύρες Διαθήκες. Δοκίμιο για τα όρια της ημερολογιακής γραφής), αλλά και γραμματολογικές μελέτες πλούσιας καταγραφής του λογοτεχνικού πεδίου της συγχρονίας μας (π.χ. Β. Χατζηβασιλείου, Η κίνηση του εκκρεμούς. Άτομο και κοινωνία στη νεότερη ελληνική πεζογραφία: 1974-2017).
Η παραγωγή βιβλίων στην κατηγορία μαρτυρία – χρονικό – ταξιδιωτικά – βιογραφία καλύπτει ένα ευρύ φάσμα, το οποίο, εξ αντικειμένου, δίνει διαφορετικής υφής και στάθμης αναγνώσματα. Υπήρξαν λαογραφικές καταγραφές ή/και ταξιδιωτικές εντυπώσεις (π.χ. Θ. Μαλούτας, Οδοιπορικό σε πέντε αμερικανικές πόλεις. Πόλη του Μεξικού, Σάο Πάολο, Ρίο ντε Τζανέιρο, Σαντιάγο, Χιούστον), βιογραφίες προσωπικοτήτων, διηγήσεις προσωπικών αλλά και επαγγελματικών αναμνήσεων (π.χ. Γ. Μενεξής, Αναμνήσεις ενός ναυτεργάτη), αφηγήσεις που ενσωματώνουν το ατομικό στο συλλογικό άλλοτε με περισσότερη «προφορικότητα» και άλλοτε με γλώσσα περισσότερο επεξεργασμένη (π.χ. Λ. Ναρ, Ξανά στη Σαλονίκη), καταγραφές ημερολογιακού χαρακτήρα και αυτοβιογραφικού προσανατολισμού (π.χ. Στ. Ζουμπουλάκης, Στ’ αμπέλια), αλλά και μαρτυρίες που κατέθεσαν πολύτιμες πληροφορίες για ιστορικά θέματα (π.χ. Ι. Βεντούρας, IBBUR, Οι Εβραίοι της Κρήτης), γραμματολογικά και λογοτεχνικά θέματα (π.χ. Μ. Γελασάκης, Νίκος Καββαδίας: Ο αρμενιστής ποιητής).

Θα ήθελα να κλείσω τη σύντομη αυτή αναδρομή μου στο εκδοτικό έτος 2018, κάνοντας την ίδια παρατήρηση, την οποία είχα κάνει και για τα δύο προηγούμενα εκδοτικά έτη: Η λογοτεχνική συγγραφική παραγωγή και του 2018 είναι εντυπωσιακή σε αριθμητικά δεδομένα, τόσο στον χώρο της πεζογραφίας, όσο, προπάντων, της ποίησης. Είναι ένα φαινόμενο που αξίζει να αποτυπωθεί στατιστικά, ώστε να δοθούν τα κατάλληλα εναύσματα για απόπειρες ερμηνευτικών προσεγγίσεων αλλά και αποτιμήσεων τόσο αναφορικά με τους/τις δημιουργούς όσο και με τους/τις αναγνώστες και αναγνώστριες.