Ποιοι είναι οι υποψήφιοι για τα Κρατικά Λογοτεχνικά Βραβεία 2019;

Το 2018 ήταν μια από τις καλύτερες χρονιές της τελευταίας δεκαετίας για την ελληνική βιβλιοπαραγωγή. Το γεγονός οφείλεται κατά κύριο λόγο στις πολύ καλές επιδόσεις στο μυθιστόρημα και την ποίηση. Ειδικά το μυθιστόρημα, μετά από μια αρκετά μεγάλη μάλλον αμήχανη περίοδο, φαίνεται πως βρίσκει σύγχρονους δρόμους έκφρασης και προσεγγίζει ενδιαφέρουσες τάσεις της καλής ξένης λογοτεχνίας.

Στην κατηγορία του δοκιμίου και της κριτικής συνεχίστηκε η πολύ καλή πορεία του είδους τα τελευταία χρόνια, ενώ αισθητά πιο αδύναμη εμφανίστηκε η παραγωγή στην −ούτως ή άλλως− πολύ ανομοιογενή κατηγορία μαρτυρία – χρονικό – ταξιδιωτικά – βιογραφία.

Η κατηγορία του διηγήματος και της νουβέλας, παρότι δεν κινήθηκε στα γνώριμα υψηλά επίπεδα της τελευταίας δεκαετίας, είχε αρκετές καλές, νέες φωνές να επιδείξει.

Τέλος, σε χαμηλά επίπεδα κυμάνθηκε η παραγωγή στην κατηγορία Πρωτοεμφανιζόμενοι συγγραφείς, όπου για ακόμη μια φορά οι πιο ενδιαφέρουσες περιπτώσεις αφορούν συγγραφείς που δεν καλύπτουν το οριζόμενο από το Υπουργείο Πολιτισμού ηλικιακό όριο των 35 ετών.

Πιο συγκεκριμένα, στην κατηγορία δοκίμιο – κριτική κυκλοφόρησαν έργα ιδιαίτερα σημαντικά, που καλύπτουν τη μελέτη της μεγάλης περιοχής της νέας ελληνικής λογοτεχνίας αλλά και ένα ευρύτατο φάσμα των ανθρωπιστικών επιστημών. Κριτικά δοκίμια για τη λογοτεχνία, εργασίες υποδομής για περαιτέρω έρευνα, μονογραφίες στο πεδίο της κοινωνικής και πολιτισμικής ιστορίας, μελέτες πανεπιστημιακών φιλολόγων (αξιολογότερες απ’ ό,τι στο πρόσφατο παρελθόν), συνθετικές γραμματολογικές προσεγγίσεις, φρέσκιες αναγνώσεις σημαντικών ελλήνων συγγραφέων, στοχαστικά δοκίμια, αλλά και συναγωγές κειμένων από το πεδίο της λογοτεχνικής κριτικής πλούτισαν σημαντικά το εκδοτικό τοπίο.

Αν αξίζει κάτι να επισημανθεί είναι μια μικρή ποιοτική υποχώρηση των φιλοσοφικών, πολιτικών και ιστορικών δοκιμίων/μελετών σε σχέση με τα δύο προηγούμενα χρόνια. Αντίθετα, ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες ήταν αρκετές μελέτες από τον χώρο των εικαστικών τεχνών, της ιστορίας του θεάτρου και των κινηματογραφικών σπουδών. Τα καλύτερα βιβλία της χρονιάς διακρίνονται για τη διεπιστημονικότητα στην προσέγγιση των θεμάτων και την προσπάθεια σύνδεσης των νεοελληνικών σπουδών με τη σύγχρονη κοινωνική θεωρία και άλλα συναφή επιστημονικά πεδία.

Το μυθιστόρημα υπήρξε το είδος που με την ποικιλία των θεμάτων και των εκφραστικών τρόπων του παρουσίασε θεαματική βελτίωση το 2018. Παρά τη σημαντική υποχώρηση των αφηγήσεων που υπονομεύουν τη ρεαλιστική σύμβαση και τη σχεδόν εξαφάνιση των αλληγορικών ή και των μοντερνιστικών αφηγήσεων, οι σημαντικότερες συμβολές της χρονιάς επιχειρούν να χαρτογραφήσουν κρίσιμα ζητήματα της ρευστής εποχής μας.

Κρίνοντας με βάση την παραγωγή του 2018, φαίνεται πως το μυθιστόρημα στην Ελλάδα περνά από μια περίοδο αμήχανων αναζητήσεων σε μια ωριμότερη φάση καταγραφής των πολλαπλών όψεων του σύγχρονου ρευστού και αβέβαιου κόσμου. Στις γενικότερες τάσεις αξίζει να επισημανθεί η πρωτότυπη προσέγγιση πτυχών της ναζιστικής εμπειρίας και η αναψηλάφηση της ελληνικής πραγματικότητας περασμένων δεκαετιών (ιδιαίτερα δημοφιλείς οι δεκαετίες του 1950 και του 1970).

Ευδιάκριτη είναι πια και η τάση για φιλόδοξες και πολυπρισματικές κοσμοπολίτικες αφηγήσεις, όπου ο χώρος δράσης υπερβαίνει τα ελληνικά σύνορα, αφηγήσεις που κατά κανόνα ακολουθούν σύνθετες αφηγηματικές στρατηγικές, συναιρούν μοντερνιστικά και ρεαλιστικά στοιχεία και κυρίως επιχειρούν να συλλάβουν καθολικότερα θέματα που άπτονται της σύγχρονης παγκοσμιοποιημένης πραγματικότητας.

Στα αξιοσημείωτα της χρονιάς περιλαμβάνονται και κάποιες ικανοποιητικές προσπάθειες προσέγγισης της σύγχρονης ελληνικής συνθήκης, όχι πια σε μια λογική εν θερμώ «πεζογραφίας της κρίσης», αλλά με ενδιαφέρουσες εναλλακτικές οπτικές γωνίες είτε από τη σκοπιά των οικογενειακών σχέσεων είτε από το κοινωνικό περιθώριο είτε από το σχολικό περιβάλλον.

Ενδιαφέρουσα υπήρξε και η εμφάνιση ενός είδους παρωδίας του μεταμοντέρνου ιστορικού μυθιστορήματος, αλλά και κάποιων έργων που δείχνουν ότι οι έλληνες συγγραφείς αρχίζουν να μην φοβούνται την αναμέτρηση με την πολύ μεγάλη φόρμα του μυθιστορήματος. Σε κάθε περίπτωση, η εκδοτική παραγωγή του μυθιστορήματος το 2018 αφήνει σοβαρές υποσχέσεις για το μέλλον.

Στην άλλη πεζογραφική κατηγορία, διήγημα – νουβέλα, η εκδοτική παραγωγή δεν απέδωσε τα αναμενόμενα. Είναι αλήθεια βέβαια ότι οι πολύ καλές επιδόσεις του είδους τα τελευταία δέκα χρόνια έχουν δημιουργήσει αυξημένες προσδοκίες, ωστόσο με την εξαίρεση κάποιων βιβλίων που διακρίθηκαν για την πρωτοτυπία και την επινοητικότητά τους, σε γενικές γραμμές, η παραγωγή του διηγήματος και της νουβέλας κινήθηκε σε όχι ιδιαίτερα υψηλά επίπεδα.

Οι πιο ενδιαφέρουσες προσπάθειες προέρχονται από συγγραφείς που δεν διστάζουν να πειραματιστούν με το μέγεθος της μικρής φόρμας και να υπονομεύσουν τις ειδολογικές συντεταγμένες. Δύο στοιχεία διακρίνονται με σαφήνεια. Από τη μια, η κόπωση των καταξιωμένων συγγραφέων που σε γενικές γραμμές δεν έδωσαν έργα αντάξια του ονόματός τους. Και από την άλλη, αρκετές ενδιαφέρουσες νέες ή πρωτοεμφανιζόμενες φωνές, κυρίως γυναίκες-συγγραφείς, που δυστυχώς (σχετικά με την ένταξή τους στην κατηγορία «Πρωτοεμφανιζόμενοι») είναι ηλικιακά άνω τω 35 ετών.

Στην κατηγορία ποίηση η παραγωγή του 2018 υπήρξε ιδιαίτερα πλούσια, και όχι μόνο ποσοτικά. Ανεξάρτητα από την αναγνωσιμότητα και την αναγνωρισιμότητά της η ποίηση στην Ελλάδα σήμερα είναι ίσως το πιο ανοιχτό σε πειραματισμούς και εκφραστικές δυνατότητες πεδίο της σύγχρονης λογοτεχνίας μας.

Από την ποιητική παραγωγή του έτους και λαμβάνοντας υπόψη τις τάσεις των τελευταίων ετών φαίνεται ότι η ελληνική ποίηση είναι πια σε θέση να συζητά για τα όρια, τον ρόλο και τη λειτουργικότητά της, ενώ παραμένει ένα ανεξάντλητο και διαρκώς διευρυνόμενο πεδίο εκφραστικών δοκιμών της ελληνικής γλώσσας. Στο αχανές και γι’ αυτό δυσπρόσιτο ποιητικό τοπίο (που άλλωστε δεν περιορίζεται στις έντυπες εκδόσεις) διακρίνεται ένα ευρύ φάσμα θεμάτων και εκφραστικών τρόπων και κυρίως η δημιουργική συνύπαρξη παραδοσιακότερων και μεταμοντέρνων φωνών, παλαιότερων ποιητών που δίνουν τώρα τις πιο ώριμες συνθέσεις τους, αλλά και νέων που επιχειρούν να συλλάβουν τον σύγχρονο ψυχισμό και τα δυσδιάκριτα πια όρια ιδιωτικού και δημόσιου χώρου.

Η ποικιλία των επιλογών της φόρμας καταγράφεται για ακόμη μια χρονιά, όπως επίσης και μια παιγνιώδης τάση, που παίρνει διάφορες μορφές: λογιοσύνη, φορμαλισμός, επιτελεστικότητα, γλωσσοκεντρική ποίηση. Όσον αφορά το περιεχόμενο, τον κυρίαρχο τόνο καταλαμβάνει ένα είδος υπαρξιακής και στοχαστικής ποίησης που παίρνει τη μορφή του στοχαστικού λυρισμού. Στα ιδιαιτέρως αρνητικά της χρονιάς για την ποίηση πρέπει να επισημανθεί η δυσκολία εντοπισμού νέων και πρωτοεμφανιζόμενων ποιητικών ταλέντων.

Στη διευρυμένη θεματικά κατηγορία μαρτυρία – χρονικό – βιογραφία – ταξιδιωτική λογοτεχνία η εκδοτική παραγωγή του 2018 δεν υπήρξε ιδιαίτερα ικανοποιητική. Οι θεματικές που αναδείχθηκαν τα τελευταία χρόνια (ζητήματα της εβραϊκής κοινότητας, ιστορικά χρονικά, βιογραφίες και αυτοβιογραφικές μαρτυρίες) εξακολουθούν να έχουν το προβάδισμα, χωρίς ωστόσο, πλην εξαιρέσεων, την πρωτοτυπία προηγούμενων χρόνων. Ειδικά οι βιογραφίες κινήθηκαν σε περισσότερο συμβατικές αποτυπώσεις, ενώ τα αυτοβιογραφικά χρονικά δεν απέφυγαν, πλην εξαιρέσεων, τη φλυαρία και σε κάποιες περιπτώσεις τον ναρκισσισμό. Η ταξιδιωτική λογοτεχνία στην εποχή του Instagram και των social media, πέραν μεμονωμένων περιπτώσεων, αδυνατεί να επινοήσει ανανεωμένους δρόμους έκφρασης. Πιο έντιμες και γι’ αυτό αξιοπρόσεκτες υπήρξαν κάποιες λιγότερο λόγιες αυτοβιογραφικές καταθέσεις «ανώνυμων» συγγραφέων που κατορθώνουν να περάσουν με γλαφυρότητα τη μικροϊστορία τους στον μεγάλο καθρέφτη του 20ου αιώνα.
Τέλος, όσον αφορά την κατηγορία των πρωτοεμφανιζόμενων συγγραφέων παρουσιάστηκε για ακόμη μια χρονιά το φαινόμενο της ύπαρξης αρκετών αξιόλογων περιπτώσεων, που όμως δεν καλύπτουν το ηλικιακό όριο των 35 ετών. Σε σχέση με τα προηγούμενα χρόνια οι κάτω των 35 ετών νέες αξιόλογες φωνές υπήρξαν ελάχιστες, κατάσταση που αποτυπώνεται άλλωστε και στην αδυναμία συγκρότησης της σχετικής βραχείας λίστας.