Παραστάσεις στο zoom: Η εικονική πραγματικότητα του θεάτρου

Ο πληθωρισμός της on line προβολής θεατρικών παραγωγών ακόνισε, μέσα σε λίγες εβδομάδες, τα αντανακλαστικά του θεάτρου στην ψηφιακή πραγματικότητα. Το τέλος του εγκλεισμού, όμως, βρίσκει ήδη εκπροσώπους του θεατρικού κόσμου να πειραματίζονται με το επόμενο βήμα: Την ψηφιακή παράσταση. Τα project που στήνονται ειδικά για να καταγραφούν από live διαδικτυακά μέσα και καθώς συμβαίνουν να συναντούν θεατές στην άλλη πλευρά του server. Σχεδόν κανείς δεν μιλάει για θέατρο. Όλοι, όμως, παραδέχονται πως είναι ένα ακατάτακτο σχήμα ψηφιακής παρασταστικής απόπειρας.

Ο ηθοποιός ‘Εκτορας Λιάτσος στην ψηφιακή παράσταση «No man is an island entire of itself»

«Δεν είναι θέατρο και, στ’ αλήθεια, δεν ξέρω τι είναι. Είναι ένας διάλογος πάνω στην visual art, στον κινηματογράφο, στα εικαστικά, στην περφόρμανς. Σίγουρα είναι ένα άλλο είδος τέχνης, ένας μικτός χώρος κι ένας καινούργιος τρόπος πρόσληψης» διαπιστώνει η σκηνοθέτις ‘Ελλη Παπαπακωνσταντίνου, μια εκ των τριών θεατρικών δημιουργών που πρώτοι δοκιμάζουν αυτήν την ψηφιακή περιοχή. Η παράσταση της «Στα ίχνη της Αντιγόνης» της Χριστίνας Ουζουνίδη επρόκειτο να κάνει “φυσική” πρεμιέρα το Μάϊο.

Ωστόσο, τα πανδημικά δεδομένα ανέτρεψαν τον σχεδιασμό και την οδήγησαν στη χρήση της, δημοφιλούς πλέον, πλατφόρμας zoom και σ’ έναν πρώτο μετασχηματισμό της αρχικής ιδέας. Το τιτλοφόρησε «Antigone test – This is me in my room» θεωρώντας ότι το περιεχόμενο του έργου, μια αφήγηση πάνω στην ενδοοικογενειακή έμφυλη βία, προσφερόταν για μιαν όσμωση με τα ψηφιακά εργαλεία.

«Είχαμε προλάβει να κάνουμε φυσικές πρόβες για δέκα ημέρες. Μετά ζήσαμε εκείνη την τρομερή αμηχανία του λουκέτου. Όμως καθώς διαπραγματευόμασταν τον εγκιβωτισμό των γυναικείων σωμάτων αποφάσισα να εκπαιδεύσω τον εαυτό μου. Κι όταν μια αντίκρισα τα γυναικεία σώματα μέσα στο frame του zoom συνειδητοποίησα ότι αισθητικά μου δίνονταν πολλές δυνατότητες. Κι αισθάνθηκα πως έπρεπε να τις εξαντλήσω» εξηγεί.

Zoom απόσπασμα από το project της Ελλης Παπακωνσταντίνου.

Ήταν η συνθήκη που ώθησε και την Αργυρώ Χιώτη στην εξερεύνηση ενός εναλλακτικού πεδίου· η ίδια δρομολογούσε τη νέα παραγωγή των Vasistas για τα θυρανοίξια του ΕΜΣΤ όταν επιβλήθηκε η καραντίνα. «Απλώς δεν σταματήσαμε τη δουλειά. Συνεχίσαμε να κάνουμε πρόβες μέσα από το zoom. Κι όσο δουλεύαμε, τόσο νιώθαμε πως δεν μπορούσαμε να το αφήσουμε. Κι έτσι όταν καλέσαμε τον Μπάμπη Μακρίδη να δει μια πρόβα – καθώς επρόκειτο ν’ αναλάβει την επιμέλεια της εικόνας – συνηγόρησε στη σκέψη να ετοιμάσουμε μια ψηφιακή εκδοχή της παράστασης» εξηγεί η σκηνοθέτις και επικεφαλής των Vasistas.

Βεβαίως, στην περίπτωση του «No man is an island entire of itself» το live art έργο που “παίχτηκε” on line το περασμένο τριήμερο, έχει ήδη δρομολογήσει την φυσική του εκδοχή και μάλιστα σε συνομιλία με την ψηφιακή για το τέλος του Ιουνίου.

«Η ιδέα ότι οι θεατές το είδαν στον υπολογιστή τους και θα το δουν και μετά στο Μουσείο είναι ερεθιστική. Έτσι κι αλλιώς, όμως, η τέχνη είναι φτιαγμένη για την ανατροπή. Κι αυτό είναι ένα καινούργιο, ενδιάμεσο πεδίο που μ’ ενδιαφέρει πολύ. Πάντως, δεν μπορώ να ισχυριστώ ότι αυτό είναι το μέλλον του θεάτρου» λέει η Αργυρώ Χιώτη.

Οι ηθοποιοί του «Dammerung» δεν αποκαλύπτονται πριν το τέλος της παράστασης.

Σ’ αυτήν την πρώτη προσπάθεια ανίχνευσης των νέων εργαλείων, η έρευνα δεν ήταν εύκολη για κανέναν. Η Χιώτη δεν κρύβει πως αισθάνθηκε πελαγωμένη με όλες τις τεχνικές λεπτομέρειες που έπρεπε να συντονιστούν, τις παράλληλες συνδέσεις, τις κάμερες και τα μικρόφωνα για να δημιουργήσει τους πέντε σκηνικούς χώρους για τους ηθοποιούς της. «Είναι πρόκληση ακόμα και τους τεχνικούς που μας στηρίζουν στο ίδιο εγχείρημα. Εξάλλου, το zoom έχει σοβαρούς ποιοτικούς περιορισμούς. Είναι μια εμπειρία δύσκολη και απαιτεί λεπτούς χειρισμούς».

Ο Νικόλας Ανδρουλάκης που ανεβάζει μέσω του zoom για πρώτη φορά το έργο του Θανάση Τριαρίδη «Dammerung» συνειδητοποιεί πως δεν έχει κάνει πιο απαιτητική πρόβα από αυτή που επέβαλλε η πλατφόρμα του zoom. «Ήταν μια δοκιμασία για όλους. Αλλά η συγκίνηση ξεκινάει από την εξερεύνηση. Κι αν δεν είναι τώρα η στιγμή για να τεντώσουμε τις δυνατότητες μας, πότε θα είναι; Προσωπικά, ο περιορισμός με ιντρίγκαρε. Η τέχνη έχει νόημα όταν όλα πάνε λάθος. Γι’ αυτό και πιστεύω πως αξίζει τον κόπο αυτή η αρχάρια και χειροποίητη προσέγγιση που επιχειρούμε, που την φέρνουμε σε πέρας με οικιακά μέσα. Είναι μια μικροαστική προσπάθεια που ίσως γεννήσει μια μεγαλειώδη στιγμή. Και ειδικά με αυτό το κωμικοτραγικό mind game που έχει χτίσει ο Τριαρίδης μ’ ενδιαφέρει να αναδειχθεί μια ανθρωπίλα» προτείνει ο νεαρός σκηνοθέτης.

Ο ηθοποιός Κώστας Σεβδαλής σ’ έναν από τους πέντε σκηνικούς χώρους της νέας δουλειάς των Vasistas.

Το υπουργείο Πολιτισμού, κατά την πρώτη του εξαγγελία για ενίσχυση της πολιτιστικής δραστηριότητας εξέδωσε οδηγίες για επιχορηγούμενες ψηφιακές δράσεις, ενθαρρύνοντας εκ νέου αυτόν τον τρόπο. Εκτός από τα τρία πρώτα “χτυπήματα” ψηφιακών παραστάσεων, πληροφορίες αναφέρουν ότι πολλοί σκηνοθέτες έχουν ήδη καταθέσει πρόταση για επιχορήγηση αντίστοιχων δράσεων, είτε τροποποιώντας παραστάσεις τους που είχαν τον περασμένο χειμώνα σκηνική παρουσία, είτε σχεδιάζοντας καινούργια project.

Αυτό σημαίνει πως η χειμερινή σεζόν – που, όπως όλα δείχνουν, θα τη βρει με δεκάδες κλειστά θέατρα μικρής ή μεσαίας κλίμακας – το ψηφιακό προϊόν θα είναι μια νέα πραγματικότητα για τις παραστατικές τέχνες.

Μιλάμε δηλαδή για μια νέα δημιουργική τάση – έστω κι από ανάγκη. «Για μένα δεν ήταν μια ευκαιριακή σχέση με αυτόν τον τρόπο. Δεν το επέλεξα επειδή δεν είχα κάτι άλλο να κάνω. Αντίθετα, αξιοποίησα την ευκαιρία για να πειραματιστώ με κάτι διαθέσιμο και παρόλα αυτά ανοίκειο και περιπετειώδες» διακόπτει ο Νικόλας Ανδρουλάκης.

Υψηλών τεχνικών απαιτήσεων η ψηφιακή συνθήκη.

Είτε ως ένα νέο πεδίο πειραματισμού που κάποιοι επιλέγουν είτε ως στοιχείο που φέρει την αιγίδα ενός θεσμού, η ψηφιακή τέχνη συγκεντρώνει κιόλας ενστάσεις για τις επιπτώσεις της. Η τέχνη, ισχυρίζονται πολλοί, ως ένα μέσο αμφίδρομης επικοινωνίας αρχίζει να “εκπαιδεύεται” σε συνθήκες απόστασης, παροπλίζοντας τόσο τον θεατή όσο και τον καλλιτέχνη.

Η ‘Ελλη Παπακωνσταντίνου, ωστόσο, παρατηρεί ότι φέρει κάποια κοινά χαρακτηριστικά με το “κανονικό” θέαμα που προωθεί την κοινωνική επαφή. «Είναι επίσης εφήμερο, είναι ζωντανό, απαιτεί μια συλλογική προσπάθεια και είναι μια συλλογική εμπειρία. Και δεν αισθάνομαι ότι αφαιρεί από τον αγώνα μας να στηριχτούν οι ζωντανές τέχνες» σημειώνει.

Όλοι έχουν θεσπίσει ένα χαμηλό εισιτήριο, στα όρια του εισιτηρίου αλληλεγγύης, συντηρώντας την εμπορική συνθήκη μεταξύ θεατή και θεάματος και υπενθυμίζοντας ότι ο καλλιτέχνης είναι επαγγελματίας και καταβάλλει κόπο, όπως επίσης και ότι η τέχνη είναι προϊόν. Το αξιοσημείωτο εδώ, ωστόσο, είναι πως η ψηφιακή τέχνη μπορεί να έχει ένα μεγάλο και διεθνές κοινό, υπακούοντας στους κανόνες του virtual reality.

«Ο σκοπός είναι ο άνθρωπος» υποστηρίζει ο Νικόλας Ανδρουλάκης.

Στο δίλημμα αν, η εκ του σύνεγγυς επαφή, η φυσική παρουσία μπορεί να συναγωνιστεί τα εργαλεία του zoom ή κάθε άλλης πλατφόρμας που θα προκύψει στο ψηφιακό μας μέλλον, εκφράζεται – τουλάχιστον για την ώρα – μια ομοφωνία για την διαχρονία της πρώτης. «Οι αισθήσεις μας είναι ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο, το δεδομένο που μας εγκαλεί στο παρόν. Αν ακυρώσουμε το σώμα, σημαίνει πως θα χάσουμε τα αγαθά της κοινής λογικής και του παρόντα χρόνου. Οτιδήποτε σχετικό παραπέμπει σε κάποιο εφιαλτικό σενάριο που θα γεννήσει σχιζοφρενικές κοινωνίες» λέει κατηγορηματικά η ‘Ελλη Παπακωνσταντίνου που ήδη μετά τον ψηφιακό επεξεργάζεται τον φυσικό κόσμο της «Αντιγόνης» από την «έντονη ανάγκη να επιστρέψει στο σώμα».

Ο Νικόλας Ανδρουλάκης θεωρεί πως με το «Dammerung» δεν εγκατέλειψε ποτέ την ανθρώπινη ανάγκη για συνύπαρξη. «Ασφαλώς και το zoom δεν μπορεί να φτάσει στην πραγματική ανθρώπινη κλίμακα. Όμως, είναι μια προσπάθεια για έκθεση, για επαφή, για να μην είμαστε μόνοι. Οι άνθρωποι βρίσκουν τον τρόπο να δημιουργήσουν τις δικές τους πλατείες γι’ ανταλλαγή σκέψεων, είτε στο δρόμο, είτε στο θέατρο, είτε στο internet. Ο σκοπός δεν είναι το μέσον, ο σκοπός είναι ο άνθρωπος».