Ο Βολταίρος και το θέατρο του Διαφωτισμού

Στις 30 Μαΐου, το 1778, έφυγε από τη ζωή ο Γάλλος συγγραφέας, ιστορικός και φιλόσοφος François-Marie Arouet, γνωστός ως Βολταίρος. Μια από τις εμβληματικότερες φυσιογνωμίες του Διαφωτισμού, η οποία κυριάρχησε στη γαλλική λογοτεχνία, τη σκέψη και το θέατρο του 18ου αιώνα.

Γιος του συμβολαιογράφου François Arouet και της Marie Marguerite d’Aumart, ο Βολταίρος γεννήθηκε στο Παρίσι το 1694. Πολυγραφότατος μέχρι το τέλος της ζωής του, καταπιάστηκε με τη συγγραφή αναρίθμητων λογοτεχνικών και μη ειδών: Ποίηση, θέατρο, ιστορία, διηγήματα, σατυρικά, διαλόγους, φυλλάδια, επιστολές, επιστημονικές πραγματείες, δοκίμια κ.α. Τα γραπτά του, έως και σήμερα, εξαίρονται για την αυθεντικότητα και τη διαχρονικότητά τους, έχοντας επηρεάσει σημαντικά την παγκόσμια σκέψη και τον πολιτισμό.

Τον 18ο αιώνα ο Βολταίρος θεωρούταν από τους σύγχρονούς του ένας καταξιωμένος επικός ποιητής και δραματουργός. Το θέατρο κατείχε κυρίαρχη θέση στην τεράστια συγγραφική παραγωγή του, ενώ ο ίδιος συνέβαλε στην εξέλιξή του, τόσο ως θεατρικός συγγραφέας, όσο και ως κριτικός. Υπολογίζεται ότι κατά τη διάρκεια της ζωής του έγραψε περισσότερα από πενήντα έργα. Τραγωδίες: «Οιδίπους» (1718), «Βρούτος» (1730), «Ζαΐρα» (1732), «Αλζίρα ή Οι Αμερικανοί» (1736), «Μερόπη» (1743), «Σεμιραμίς» (1748) κ.α. Κωμωδίες: «Ο άσωτος υιός» (1736), «L’Écossaise» (1760) κ.α. και Libretti όπερας: «Samson» (1733), «La princesse de Navarre» (1745) κ.α.

Το ενδιαφέρον του Βολταίρου για το θέατρο, ως παραστατική τέχνη, υπογραμμίζεται από το γεγονός ότι ο ίδιος παρακολουθούσε, όποτε αυτό ήταν δυνατόν, τις πρόβες των έργων του, δίνοντας συμβουλές για το παίξιμο των ηθοποιών, τα σκηνικά και τα κοστούμια. Ως ηθοποιός, δημιούργησε μια σειρά ιδιωτικών θεάτρων στον εκάστοτε τόπο διαμονής του, όπου, μαζί με τους προσκεκλημένους του, ερμήνευε ρόλους από τα δημοφιλέστερα έργα του.

Αν και σε μεγάλο βαθμό κινήθηκε στα βήματα των δραματουργών του 17ου αιώνα (όπως και οι περισσότεροι θεατρικοί συγγραφείς της εποχής του), ωστόσο θεωρείται ότι εισήγαγε στο γαλλικό θέατρο αρκετές καινοτομίες. Διεύρυνε την επιτρεπτή θεματολογία, όσον αφορά την τραγωδία, εισάγοντας θέματα από την εθνική γαλλική ιστορία και τον μεσαίωνα γενικότερα. Πειραματίστηκε με την μορφή, την τονικότητα και τους χαρακτήρες της κωμωδίας. Ενδυνάμωσε την παρουσία του εξωτικού και θεαματικού στοιχείου, ενώ συνέβαλε και στην κατάργηση της παρουσίας των θεατών πάνω στη σκηνή, η οποία περιόριζε μέχρι τότε τις σκηνοθετικές επιλογές.

Ο Βολταίρος χρησιμοποίησε τα έργα του ως όχημα για τις φιλοσοφικές του ιδέες και απόψεις πάνω σε καίρια ζητήματα της εποχής του. Ο ίδιος πίστευε στην διδακτική αποστολή του θεάτρου, όσον αφορά την ηθική, την ευπρεπή συμπεριφορά και τον ορθό λόγο, γι’ αυτό δεν δίστασε να το θέσει στην υπηρεσία του Διαφωτισμού. 

Πρόκειται για την πρώτη τραγωδία του, την οποία έγραψε κατά τη διάρκεια της παραμονής του στη φυλακή (1717-18). Και εδώ, όπως και σε αρκετά από τα υπόλοιπα έργα του, παρατηρείται μια αντικληρικαλική ρητορική. Παρουσιάζει τους ιερείς ως θρησκευτικούς ζηλώτες, οι οποίοι μέσα από τους μύθους συντηρούν και εκμεταλλεύονται την άγνοια του κόσμου, εξαπατώντας τους για ιδίων όφελος. Για τον Βολταίρο, σύμφωνα με το κείμενο, ο άνθρωπος πρέπει να αναζητά τη λύση των προβλημάτων του, μόνος του, χρησιμοποιώντας τη λογική του.

Ο Βολταίρος επεξεργάζεται το θέμα του, με τέτοιο τρόπο, ώστε βασικοί πρωταγωνιστές γίνονται εκπρόσωποι των δικών του πεποιθήσεων. Παράλληλα, μέσα από τη συμπεριφορά και τα λόγια του ίδιου του Οιδίποδα, αρνείται την «θεϊκή υπόσταση», όχι μόνο των ιερέων αλλά και των βασιλιάδων, υπενθυμίζοντας τα όρια της θνητής τους φύσης. Παρ’ όλα αυτά η ενσωμάτωση των ιδεών του Βολταίρου στην είδη υπάρχουσα δραματουργική δομή του μύθου δεν θεωρείται ιδιαίτερα επιτυχημένη, καθώς οι απόψεις αυτές, μερικές φορές, φαίνονταν αρκετά παράταιρες από τον ήρωα που τις διατύπωνε.

Το άγαλμα του Βολταίρου στην Comédie Française

Με τις τραγωδίες «Βρούτος» (1730) και «Μερόπη» (1743) πραγματεύεται το ζήτημα της κληρονομικής μοναρχίας. Ο «Βρούτος» θεωρείται μια κριτική τόσο στους Γάλλους ευγενείς, όσο και στην αμφιλεγόμενη βασιλεία του Λουδοβίκου 15ου. Στο κείμενο τονίζεται η ανικανότητα και η τυραννία ως αυτονόητα συνεπακόλουθα μιας ανεπιθύμητης διαδοχής στον θρόνο. Ο ίδιος ο Βολταίρος θεωρούσε μεγάλο ελάττωμα της γαλλικής κοινωνίας την αδιαφορία για την αξία και τα κατορθώματα του ατόμου.

Στην «Μερόπη», από την άλλη, μέσα από το πρόσωπο της συμπαθούς κεντρικής ηρωίδας, ο Βολταίρος φαίνεται να μπαίνει σε δεύτερες σκέψεις. Η χήρα βασίλισσα της Μεσσηνίας, Μερόπη, προσπαθεί να υπερασπιστεί τα κληρονομικά δικαιώματα του γιού της, απέναντι στον φιλόδοξο σφετεριστή του θρόνου, Πολυφόντη. Εδώ, η άποψη ότι «ένας απλός στρατιώτης δεν μπορεί να γίνει βασιλιάς», διατυπώνεται από το πρόσωπο, με το οποίο το κοινό ταυτίζεται περισσότερο. Μια δραματουργική επιλογή, η οποία τοποθετεί, παραδόξως, στην καρδιά της τραγωδίας, ως ζητούμενο, την αποκατάσταση της πολιτικής νομιμότητας. 

Ο Βολταίρος μέσα από τα γραπτά του έχει ασκήσει δριμύτατη κριτική στον θρησκευτικό φανατισμό, ιδιαίτερα, όταν αυτός καλλιεργείτε από την καθολική εκκλησία. Στην τραγωδία «Ζαΐρα» (1732 – εμπνευσμένη από τον «Οθέλο»), η οποία τοποθετείται στην Ιερουσαλήμ του 13ου αιώνα την εποχή των Σταυροφοριών, η νεαρή πρωταγωνίστρια αμφιταλαντεύεται ανάμεσα στην αγάπη της για τον μουσουλμάνο πρίγκηπα Οροσμάν και το καθήκον της απέναντι στον χριστιανό πατέρα και αδερφό της. Το μήνυμα του έργου επικεντρώνεται στις καταστροφικές συνέπειες του φανατισμού, καθώς η αδιαλλαξία του αδερφού της Ζαΐρας, οδηγεί την ίδια και τον αγαπημένο της στον θάνατο.

Στην τραγωδία «Αλζίρα ή Οι Αμερικανοί» (1736) ο Βολταίρος επιχειρεί μια κατά μέτωπο επίθεση στην Εκκλησία. Το έργο διαδραματίζεται στη Λίμα του Περού και περιγράφει την απάνθρωπη αντιμετώπιση των Ιθαγενών από τους Ισπανούς κατακτητές, με πρόσχημα την ίδια τη θρησκεία. Η πλήρης απουσία ανεκτικότητας του Γκουσμάν, ενός από τους κεντρικούς ήρωες του έργου, αποτελεί ένδειξη για τον συγγραφέα των αρνητικών συνεπειών της οργανωμένης θρησκείας. Εδώ, για μια ακόμη φορά, ο Βολταίρος κάνει έκκληση προς το κοινό, για ανεκτικότητα και γενναιοδωρία. 

«Το Ορφανό της Κίνας» (1755) αποτελεί μια εξωτική τραγωδία, διασκευή ενός κινέζικου έργου του 13ου αιώνα. Επεξεργασμένο από τον Βολταίρο, πρόκειται για ένα οριενταλιστικό «ρομάντζο», το οποίο εξιστορεί την μεταστροφή του Τζένγκις Χαν από την σκληρότητα και την τυραννία, στην «σωστή» διακυβέρνηση, εξαιτίας του θαυμασμού του, για το ήθος και την ειλικρινή αφοσίωση στην οικογένεια και την πατρίδα της πρώην αγαπημένης του, Ινταμέ. Στο έργο η λογική (ορθός λόγος), το πνεύμα και η αρετή, τα τρία βασικά συστατικά της «ιδανικής κοινωνίας» κατά την άποψη του συγγραφέα, επικρατούν πανηγυρικά ενάντια στην τυφλή βία, την βαρβαρότητα και το χάος.