Tι σήμανε η καραντίνα για την Αθήνα και τους Αθηναίους;

Σχεδόν 40 ημέρες μετά την άρση του lockdown και το ερώτημα που έθεσε η Urbana Lab (αυτή τη φορά στον δημόσιο χώρο των social media) παραμένει ένα σημαντικό διακύβευμα για τους κατοίκους της Αθήνας.

Δύο νέες και δραστήριες αρχιτεκτόνισσες, η Εύα Γρηγοριάδου και η Γεωργία Μανουσογιαννάκη – επικεφαλής μιας ευρύτερης ομάδας επιστημόνων που συντονίζουν δράσεις παρέμβασης στον αστικό χώρο – επιχείρησαν να συγκεντρώσουν εμπειρίες Αθηναίων για μια πόλη που ποτέ (μα ποτέ) δεν είχαν ξαναζήσει έτσι.

Το lockdown, μεταξύ πολλών άλλων συχνά επώδυνων συμβάντων, αναδείχθηκε σ’ έναν πολύτιμο πειραματικό χρόνο για εναλλακτικές λειτουργίες και χρήσεις στη δημόσια σφαίρα, των οποίων όλοι, λιγότερο ή περισσότερο, γίναμε μάρτυρες: Ανακατάληψη των δρόμων από πεζούς και ποδηλάτες, επαναπροσδιορισμό της σχέσης με τους χώρους αστικής συνάθροισης όπως οι πλατείες, αναθεώρηση της έννοιας της γειτονιάς και φυσικά εκείνη την εξαγνιστική ησυχία που βάθυνε την επαφή με την αστική φύση.

«Στο χρονικό αυτό κενό είχαν όλοι την ευκαιρία να παρατηρήσουν την πόλη και να διακρίνουν για πρώτη φορά λεπτομέρειες που αγνοούσαν. Ο ρυθμός ζωής που επιβλήθηκε και άλλαξε τη σχέση μας με το χρόνο, άρα και με το περιβάλλον γύρω μας, ήταν ιδανικός για να αφομοιώσουμε όλα αυτά τα παλιά και τα νέα ερεθίσματα που μας προσέφερε η πόλη. Τα ερωτήματα, λοιπόν, που θέσαμε είχαν να κάνουν ακριβώς με αυτά τα βιώματα αλλά και με βασικές απορίες που πηγάζουν από την εξής αρχή: Πώς σχεδιάζουμε ή επανασχεδιάζουμε μια πόλη αν προηγουμένως δεν συνομιλήσουμε με τους χρήστες της;» σημειώνει η Εύα Γρηγοριάδου.

Ακούστηκε ο βαθύς παλμός της φύσης, της δόθηκε ο χώρος να αναπνεύσει, μετά από πολλά χρόνια αποπνικτικής μη βιώσιμης κυριαρχίας του ανθρώπου. Καθάρισε ο αέρας όλων.

Το κάλεσμά τους βρήκε άμεση ανταπόκριση. Αρχιτέκτονες, κοινωνικοί επιστήμονες, εκπαιδευτικοί και πολλοί καλλιτέχνες συνέθεσαν το βασικό σώμα των συμμετεχόντων στην έρευνα, με τον μέσο όρο ηλικίας τους να κυμαίνεται από τα 25 έως τα 35 χρόνια – το πιο ενεργό κομμάτι πολιτών στο δημόσιο χώρο δηλαδή.

Κοινός τόπος στις τοποθετήσεις και τις διαπιστώσεις τους εμφανίστηκε το δικαίωμα στη χρήση ενός ποιοτικού δημόσιου χώρου, όπως αυτός αναδείχθηκε στην φάση του lockdown. «Στην πλειονότητα τους αναφέρουν το πώς επανεκτίμησαν τη φύση και πώς αναζητούσαν μέσα στην πόλη τρόπους για να την βιώσουν είτε επισκεπτόμενοι λόφους ή ανοιχτούς κήπους» παρατηρεί η Γεωργία Μανουσογιαννάκη.

Η Εύα Γρηγοριάδου και η Γεωργία Μανουσογιαννάκη, ο στενός πυρήνας της Urbana Lab.

«Ακούστηκε ο βαθύς παλμός της φύσης, της δόθηκε ο χώρος να αναπνεύσει, μετά από πολλά χρόνια αποπνικτικής μη βιώσιμης κυριαρχίας του ανθρώπου. Καθάρισε ο αέρας όλων… Και πόσο εκτιμήσαμε τα μικρά καθημερινά πράγματα, ακόμη και σε πολύ περιορισμένο χώρο, αναδυόταν ένας κόσμος! Το να βγεις μια σύντομη βόλτα με τα πόδια, βλέποντας μόνο πατίνια, ποδήλατα, χαρούμενες οικογένειες, και πολίτες όλων των ηλικιών να χαίρονται πραγματικά την πόλη τους, να την ζουν με πιο αργούς αλλά ουσιαστικούς ρυθμούς, ήταν απόλαυση. Ένας κήπος που μπορεί πριν να περνούσε απαρατήρητος, έγινε θησαυρός, ένα άνθος, ένα φρούτο, δώρο της μητέρας γης, που τόσο σοφά μας φροντίζει. Και είμαστε ένα με αυτή, αρκεί να το δούμε» έγραφε στο σημείωμα της προς την Urbana Lab η σκηνοθέτις, παραγωγός και ιδρύτρια της One Vibe Films και της Diversity United, ‘Ελενα Ζερβοπούλου.

Ο ακαριαίος και αναπάντεχος μετασχηματισμός της πόλης – που δυστυχώς αποδείχθηκε πρόσκαιρος – έβαλε άλλους στην διαδικασία του οραματισμού ενός πιο ανθρώπινου μέλλοντος, κατά τα διεθνή πρότυπα της βιώσιμης αστικής ανάπτυξης.

Η σύμβουλος επικοινωνίας, Ελένη Π. , αντιμετώπισε την καραντίνα ως μια ευκαιρία για γρήγορες αποφάσεις στην αστική διαχείριση: «Θα ήθελα να δω περισσότερες πόλεις φτιαγμένες για πεζούς παρά κτίρια και αυτοκίνητα, περισσότερες ευκαιρίες για δραστηριότητες σε ανοιχτούς χώρους κυρίως σε υποβαθμισμένες περιοχές που υπάρχει κοινωνική ανισότητα, τεχνολογία που αξιοποιείται για να διευκολύνει τους κατοίκους και να βελτιώνει το βιοτικό τους επίπεδο. Αν η αλλαγή στις πόλεις μας ήταν ζήτημα να συμβεί σε μια δεκαετία, οι εξελίξεις και τα μαθήματα που πήραμε, απαιτούν πιο γρήγορη προσαρμογή ώστε να μετατρέψουμε το σοκ σε κίνητρο για επανεκκίνηση. Αυτή η καραντίνα μας έδωσε πολύ χρόνο για επαναπροσδιορισμό των προτεραιοτήτων μας» έλεγε χαρακτηριστικά.

Σε μια ενατένιση του μέλλοντος βρέθηκε και η αρχιτεκτόνισσα Μυρσίνη Σάκκη: «Μπορώ να πω πως εντυπωσιάστηκα από την προσαρμοστικότητα και την ευελιξία των ανθρώπων όσον αφορά την αλλαγή στον τρόπο ζωής και πιστεύω πως ορισμένες νέες πρακτικές και συνήθειες που αποκτήσαμε ήρθαν για να μείνουν όπως το ποδήλατο και η άσκηση στην καθημερινή μας ζωή και γενικότερα η αναθεώρηση της αξίας του δημόσιου χώρου».

Μεταξύ Αθηνάς και Σταδίου: Βραδυνή σιωπή. credit: Θανάσης Καρατζάς.

Με τη σειρά τους και με την ασκημένη τους ματιά, οι ίδιες εξεπλάγησαν από την άμεση υποβάθμιση του αυτοκινήτου που τόσο στρεβλά έχει επιβληθεί στον αστικό χώρο. «Η απουσία του αυτοκινήτου ανέδειξε άλλους ήχους ως πρωταγωνιστές της πραγματικότητας μας: Το κελάηδισμα των πουλιών και τις φωνές των ανθρώπων, την καθημερινότητα σ’ ένα μπαλκόνι» λένε.

Μαζί αλλά εξ-αποστάσεως δημιουργήσαμε ένα νέο κεφάλαιο δημόσιας ιστορίας από τα σπίτια μας

Όπως διαπίστωνε και η Κωνσταντίνα Χρυσοστόμου, κοινωνική αρχιτεκτόνισσα, μέλος της ομάδας *Estel «αυτή η κατάσταση στην οποία δεν ήμασταν συνηθισμένοι, μας ώθησε να ξανασκεφτούμε την καθημερινή μας ζωή: Πώς χρησιμοποιούμε τα σπίτια μας, πώς συσχετιζόμαστε με τους γείτονές/ίσες μας, πώς μετατρέπουμε τα μπαλκόνια μας σε μικρο-δημόσιους χώρους και πώς προσαρμόζουμε την προϋπάρχουσα πολιτιστική, ανθρώπινη και κοινωνική κληρονομιά στις νέες συνθήκες. Μαζί αλλά εξ-αποστάσεως δημιουργήσαμε ένα νέο κεφάλαιο δημόσιας ιστορίας από τα σπίτια μας».

Άποψη από τις Στήλες του Ολυμπίου Διός. credit: Θανάσης Καρατζάς.

Παρότι οι περισσότεροι συμμετέχοντες κατέθεσαν σοβαρά επιχειρήματα στο πλαίσιο του project, δεν ήταν λίγοι εκείνοι που διακατέχονταν από έναν έκδηλο δισταγμό για το αν οι εμπειρίες και οι παρατηρήσεις που μοιράζονταν θα μπορούσαν να συνεισφέρουν πραγματικά στον δημόσιο διάλογο για την βελτίωση του αστικού μοντέλου ζωής.

Το πρόβλημα στην Ελλάδα είναι πως πρέπει να περάσουμε από τις πόλεις των σχεδίων στις πόλεις των βιωμάτων

«Είναι δικαιολογημένες οι δεύτερες σκέψεις τους γιατί, δυστυχώς, έχουμε απαξιώσει τρομερά τα εργαλεία παρέμβασης που έχουμε στη διάθεση μας ως πολίτες. Πρόθεση της Urbana Lab είναι να βρούμε μέσα και τρόπους υποστήριξης των αναγκών που μας κατατίθενται. Και προηγουμένως να ενθαρρύνουμε την εξωστρέφεια όλων αυτών των εμπειριών που συγκεντρώνει κανείς ζώντας στην πόλη. Είναι πολύ σημαντικό να λάβουμε υπόψιν τις συνθήκες αλλά και τις δυναμικές που μπορούν να γεννηθούν μέσα σε μια γειτονιά» εξηγεί η Εύα Γρηγοριάδου.

Η Διονυσίου Αρεοπαγίτου σε φάση καραντίνας. credit: Θανάσης Καρατζάς.

Συμφοιτήτρια με την Γεωργία Μανουσογιαννάκη κατά τη διάρκεια ενός μεταπτυχιακού στη Βαρκελώνη, είχαν την ευκαιρία να δουν από κοντά την επιδραστικότητα που έχουν ομάδες και συλλογικότητες στο δημόσιο χώρο – και μάλιστα σε μια πόλη με εξαιρετικά αναβαθμισμένο αστικό σχεδιασμό.

«Μια πόλη είναι βιώσιμη και φιλική για όλους και όλες μόνο όταν σχεδιαστεί από όλους και όλες. Μ’ αυτές τις αναφορές επιστρέψαμε από την Βαρκελώνη. Το πρόβλημα στην Ελλάδα είναι πως πρέπει να περάσουμε από τις πόλεις των σχεδίων στις πόλεις των βιωμάτων» επισημαίνουν οι δύο αρχιτεκτόνισσες, έχοντας δώσει το παρόν σε σειρά δημόσιων διαβουλεύσεων και συλλογικών σχεδιασμών για παρεμβάσεις στη μεγαλούπολη της Ισπανίας.

Επιστρέφοντας στην Αθήνα ίδρυσαν το 2018 την Urbana Lab, που επικεντρώνεται σε δύο άξονες: Στην υλοποίηση προγραμμάτων για την ενίσχυση της συμμετοχής των πολιτών στην χωρική και κοινωνική αναδιαμόρφωση των ελληνικών πόλεων και στην ανάπτυξη αρχιτεκτονικών και πολεοδομικών προτάσεων με σημείο εκκίνησης την ισότητα και την συμπερίληψη στον δημόσιο χώρο.

Ποιο θα ήταν, λοιπόν, το πρώτο πράγμα που θα πρότειναν οι δυο αρχιτεκτόνισσες για την Αθήνα; Η Γεωργία Μανουσογιαννάκη θα έβαζε σε προτεραιότητα τη δημιουργία ενός δικτύου ποδηλατοδρόμων (μια συζήτηση που μένει εδώ και δεκαετίες σε εκκρεμότητα για την Αθήνα) ενώ η Εύα Γρηγοριάδου θα ξανακοιτούσε με μεγαλύτερη φροντίδα την επίπλωση της πόλης (παγκάκια) με σκίαση αλλά και την δημιουργία ασφαλών διαβάσεων για τους εκτοπισμένους πεζούς.

Το πλούσιο υλικό που συγκέντρωσαν εν είδει συλλογικού ημερολογίου θα το διαθέσουν αφενός στο site της Urbana Lab (https://www.facebook.com/urbanalab/, https://urbana.gr) και αφετέρου θα το χρησιμοποιήσουν ως αφετηρία για μελλοντικές συνεργασίες με κατοίκους και αρχιτέκτονες σε γειτονιές της πόλης.