Παιδεία, χωρίς καλλιτεχνική εκπαίδευση, γίνεται;

Ο Μαρκ Ρόθκο, ο πρωτοπόρος του εξπρεσιονισμού, πίστευε πως τα παιδιά πρέπει να έχουν πρόσβαση και δυνατότητα έκφρασης μέσα από την τέχνη, κατά τον ίδιο τρόπο που αναπνέουν και μιλούν. Στη σκέψη του ήταν τόσο στοιχειώδης η σχέση τους με την τέχνη, ως άρρηκτα συνδεδεμένη με την ανθρώπινη υπόσταση.

Η, προ εβδομάδων, κατάργηση των λιγοστών καλλιτεχνικών μαθημάτων από το Λύκειο (με απόφαση του υπουργείου Παιδείας) ανακίνησε εκ νέου το σοβαρό κεφάλαιο του τρόπου αντιμετώπισης της καλλιτεχνικής εκπαίδευσης από το ελληνικό σύστημα. Το ροκάνισμα των καλλιτεχνικών μαθημάτων από την πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση συνεχίζεται με αμείωτο ρυθμό -το 2016 καταργήθηκε η θεατρική αγωγή από την Ε΄και Ζ΄ Δημοτικού – προκαλώντας τις έντονες διαμαρτυρίες της εκπαιδευτικής, της καλλιτεχνικής κοινότητας όσο και της κοινής γνώμης που, όπως φαίνεται, βρίσκουν αλήθεια στις διαπιστώσεις του Ρόθκο.

Έργα μαθητών Λυκείου που έγιναν στη διάρκεια του μαθήματος εικαστικών – όπως ανεβαίνουν σε ειδική σελίδα διαμαρτυρίας στο facebook από σχολεία όλης της Ελλάδας.

Η μουσική και τα καλλιτεχνικά εξαφανίστηκαν από το ωρολόγιο πρόγραμμα της Α’ Λυκείου ακόμα και ως μάθημα επιλογής, ενώ από την Γ΄Λυκείου καταργήθηκε η διδασκαλία σχεδίου· όλα με το επιχείρημα της «χαμηλής προσέλευσης μαθητών».

Εννοείται πως η απάντηση της Ένωσης Εκπαιδευτικών Εικαστικών Μαθημάτων, ήταν ακαριαία, βάζοντας τα πράγματα στη θέση τους: «Τα χαμηλά ποσοστά που εμφανίζει το υπουργείο Παιδείας οφείλονται στις διοικητικές παρατυπίες των στελεχών εκπαίδευσης, ενάντια στη βούληση των μαθητών και των γονέων τους και στη διαχρονική απροθυμία της πολιτικής ηγεσίας του Υπουργείου Παιδείας, να καλύψει το σύνολο των αναγκών της Δευτεροβάθμιας Γενικής Εκπαίδευσης με το αναγκαίο διδακτικό προσωπικό κλάδου ΠΕ08 Καλλιτεχνικών» σημειώνεται, εξηγώντας πως «για να μετατραπεί η βούληση των μαθητών σε λειτουργικό τμήμα, πρέπει να υπάρχει εκπαιδευτικός με διαθέσιμο ωράριο στο σχολείο, γεγονός που για τον κλάδο μας αφορά ελάχιστες περιπτώσεις, μιας και το υπουργείο έχει καταργήσει την οργανικότητα στα μαθήματα επιλογής».

Μαθήματα καλλιτεχνικής εκπαίδευσης υπάρχουν μόνο στο Γυμνάσιο ενώ καταργήθηκαν εντελώς από το Λύκειο. credit: Cinemathesis/Χρήστος Πετρόπουλος

Το πρόσφατο “επεισόδιο” αθροίζεται στη συνολική αποσπασματική διαχείριση της καλλιτεχνικής παιδείας από το ελληνικό σχολείο, η οποία, όπως επισημαίνει η Τζένη Καραβίτη, πρόεδρος του Πανελληνίου Δικτύου για το Θέατρο στην Εκπαίδευση, ελλοχεύει μεγάλους κινδύνους. «Θεωρώ επικίνδυνη αυτήν την ασυνέπεια και ασυνέχεια της επαφής των μαθητών με τις τέχνες. Τα καλλιτεχνικά μαθήματα οφείλουν να διδάσκονται από την αρχή μέχρι το τέλος του σχολείου. Οτιδήποτε άλλο παραπέμπει σε μια ανεύθυνη και αναχρονιστική τακτική».

Η τέχνη είναι ένα μονοπάτι για μια ασφαλή και υγιή εξέλιξη παιδιών

Φιλόλογος και θεατροπαιδαγωγός και η ίδια επί 31 χρόνια τονίζει πως η καλλιτεχνική εκπαίδευση σε κάθε ηλικία και σε κάθε έκφανση της είναι το απόλυτο εργαλείο του δασκάλου ώστε ο μαθητής «να διδαχθεί και να συμμετέχει ολιστικά. Με το σώμα, με το πνεύμα, την ψυχή και το συναίσθημα. Πρέπει να απευθυνόμαστε στις πολλαπλές νοημοσύνες των παιδιών – όπως λέει και ο Γκάρντνερ – αν θέλουμε να πετύχουμε μια ισοτιμία στη μάθηση. Οι τάξεις δεν είναι ομοιογενείς, δεν συνθέτουν μια ιδεατή πραγματικότητα. Γι’ αυτό και τα καλλιτεχνικά εργαλεία δεν είναι μόνο ανάγκη αλλά είναι και δικαίωμα των παιδιών».

Ανταπόκριση στο κάλεσμα της τέχνης στην εκπαίδευση. credit: Cinemathesis/Χρήστος Πετρόπουλος

Είναι τόσο δυναμικά τα συμπεράσματα γύρω από την τέχνη στην εκπαίδευση ώστε όλοι όσοι έχουν καταπιαστεί με αυτήν – εντός ή και εκτός σχολικού περιβάλλοντος – μοιάζουν να μεταφέρουν και να κοινωνούν μια κοινή αλήθεια. Τα παραδείγματα είναι τόσα όσοι και οι δάσκαλοι, όσοι και οι μαθητές. Οι αφηγήσεις μιλούν για παιδιά που κανείς δεν ήξερε «τον ήχο της φωνής τους» και συμμετέχουν για πρώτη φορά θεατρικό παιχνίδι. Για παιδιά ντροπαλά ή αδιάφορα που κινητοποιούνται αισθητά. Για παιδιά που, παρότι ήταν τα πιο ατίθασα και φασαριόζικα στην τάξη, όχι μόνο πειθαρχούν αλλά αφοσιώνονται. Για παιδιά που μοιράζονται σοβαρές τραυματικές εμπειρίες τις οποίες δεν θα είχαν ομολογήσει ποτέ αν δεν είχε μεσολαβήσει η απελευθέρωση του καλλιτεχνικού μαθήματος. Για αποκλεισμένα παιδιά, λόγω καταγωγικής ή φυλετικής διάκρισης, που κατακτούν την θέση τους σε μια τάξη.

Εκκολαπτόμενος κινηματογραφιστής εν δράσει. credit: Cinemathesis/Χρήστος Πετρόπουλος

«Υπάρχει μια βασική παρεξήγηση στην οποία υποπέφτουν συχνά και οι θεσμοί: Οι τέχνες δεν είναι απαραίτητες στα σχολεία για να μην ατροφήσουν τα ταλέντα ενός ή περισσότερων παιδιών. Για να μην στερηθεί η κοινωνία μας τους επόμενους καλλιτέχνες. Η καλλιτεχνική εκπαίδευση έχει να κάνει με την ψυχική υπόσταση τους· τους προστατεύει για να μην στεγνώσουν από την ανάγκη ν’ ανακαλύψουν την προσωπική τους γραφή και ν’ ακούσουν την δική τους φωνή, σ’ ένα περιβάλλον όπου η πληροφορία τους συνθλίβει. Η τέχνη είναι ένα μονοπάτι για μια ασφαλή και υγιή εξέλιξη» εξηγεί η Σάντρα Μαυροειδή, διευθύντρια του δημοτικού σχολείου «Τριανέμι».

Έργο μαθητών έξω από σχολική τάξη δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης.

Το «Τριανέμι» είναι ένα από τα ιδιωτικά δημοτικά σχολεία με καλλιτεχνικό προσανατολισμό που λειτουργούν στην Αθήνα. Ο θεσμός των καλλιτεχνικών σχολείων θεσπίστηκε από το υπουργείο Παιδείας το 2003 κι ενώ ακολουθούν τον προγραμματισμό της Γενικής Παιδείας, παράλληλα ενισχύουν και τροφοδοτούν την προετοιμασία μαθητών που έχουν εκδηλώσει μια κλίση προς τις τέχνες. Με κύκλο μαθημάτων που ανταποκρίνεται αποκλειστικά στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση, το «Τριανέμι» ιδρύθηκε από μια ομάδα εκπαιδευτικών που θέλησαν να βρουν απαντήσεις στην ολόπλευρη ανάπτυξη των μαθητών. Τρία χρόνια λειτουργίας μετά, συγκεντρώνει το ενδιαφέρον παιδιών που δεν θέλησαν να ανταποκριθούν στον τρόπο της “συμβατικής” εκπαίδευσης. «Δεν μιλάμε για παιδιά με μαθησιακές δυσκολίες αλλά για παιδιά που δυστυχούν σε άλλα διδακτικά πλαίσια. Θυμάμαι χαρακτηριστικά, ένας πατέρας μας είχε πει πως “δίνω τώρα χρήματα σ’ εσάς για να μην τα δώσω αργότερα στον ψυχολόγο”».

Η τέχνη ως εργαλείο ανάπτυξης ιδεών, φαντασίας, δημιοργικότητας. credit: Cinemathesis/Χρήστος Πετρόπουλος

Η εισαγωγή στα καλλιτεχνικά σχολεία γίνεται πάντα με εξετάσεις. Ωστόσο, χάριν… ασυνέχειας, τα παιδιά που σκοπεύουν να ενταχθούν σε καλλιτεχνικό σχολείο γιατί, για παράδειγμα, τους ενδιαφέρει το θέατρο, είναι εντελώς απροετοίμαστα αφού έχουν χάσει επαφή με το μάθημα από την Δ’ Δημοτικού. Παρόλα αυτά, όπως διαπιστώνει η κ. Καραβίτη, το θέατρο στο σχολείο δεν αναφέρεται μόνο στα παιδιά με καταγεγραμμένη κλίση αλλά σε κάθε μαθητή αφού «είναι ένα αναγνωρισμένο εργαλείο μάθησης – ακόμα και στη διδασκαλία των μαθηματικών. Καθιστά ένα γνωστικό αντικείμενο πιο βιωματικό, άρα και πιο συμμετοχικό. Γίνεται, δηλαδή, ένα μέσο κοινωνικής παρέμβασης. Καλλιεργεί την κριτική άποψη και σκέψη, δυναμώνει τις κοινότητες κι όλα αυτά μέσα σε ένα ασφαλές περιβάλλον».

Έχοντας και η ίδια διδάξει σε καλλιτεχνικό σχολείο – εκεί όπου οι αξίες της καλλιτεχνικής εκπαίδευσης αναδεικνύονται πληρέστερα – η κ. Καραβίτη καταθέτει πως εκεί παρατηρείται μια κρίσιμη παραδοξότητα: «Τα παιδιά θέλουν να πηγαίνουν σχολείο. Τα στοιχεία της χαράς και της δημιουργίας συνυπάρχουν με το μάθημα. Υπό αυτή την έννοια “όλα τα σχολεία πρέπει να είναι καλλιτεχνικά σχολεία”, όπως έχει πει και ο Bob and Roberta Smith (το καλλιτεχνικό όνομα του Βρετανού καλλιτέχνη, Πάτρικ Μπριλ».

Το μότο του αναγνωρισμένου Βρετανού καλλιτέχνη Bob and Roberta Smith, κατά κόσμο Πάτρικ Μπριλ.

Εν τω μεταξύ, στα συμβατικά σχολεία, οι περικοπές των καλλιτεχνικών ωρών είναι η μία πτυχή του προβλήματος. Καθώς την ίδια ώρα, η επιμόρφωση δασκάλων και καθηγητών στα εργαλεία της καλλιτεχνικής εκπαίδευσης δεν είναι παρά τυχαία ή επιδιώκεται από τους ίδιους, χωρίς κάποια τακτικότητα ή συστηματικότητα θεσπισμένη από το υπουργείο Παιδείας. ΄Ετσι, οι εκπαιδευτικοί που επιμένουν μέχρι σήμερα να υπερασπίζονται τα δώρα της καλλιτεχνικής εκπαίδευσης μοιάζουν με φωνή βοώντος εν τη ερήμω.

Ανάμεσα τους, η Βιβή Κοψιά, θεατρολόγος σε Μουσικό Γυμνάσιο αλλά με 13ετή εμπειρία διδασκαλίας στο δημόσιο σχολείο, που αποκαθηλώνει και τον έτερο μύθο ο οποίος συνοδεύει την καλλιτεχνική μάθηση ως γενικό πεδίο αποφόρτισης σε ένα πιεστικό μαθητικό περιβάλλον. «Ασφαλώς και δεν πρόκειται για την ώρα του παιδιού· απεναντίας βάζει την τάξη σε άλλες διαδικασίες. Μετά από τρία χρόνια διδασκαλίας στο Μουσικό Γυμνάσιο, μπορώ να πω με ασφάλεια πως είναι ένα πολύ γόνιμο έδαφος για τους εφήβους. Ειδικά σε μια περίοδο της ζωής τους που αναζητούν την ταυτότητα τους και που βιώνουν μεγάλες εσωτερικές και όχι μόνο συγκρούσεις».

Τα χαρακτηριστικά που καλλιεργεί η τέχνη είναι όλα όσα μας κάνουν ανθρώπους· στα υπόλοιπα μπορούν ν’ ανταποκριθούν και τα ρομπότ.

Αν η μουσική, το θέατρο και τα εικαστικά αντιμετωπίζονται από το ελληνικό σχολείο ως προαιρετικό είδος, ο κινηματογράφος μπορεί να χαρακτηριστεί ως σπάνιο. Ωστόσο, η κινηματογραφίστρια Γιάννα Δεληγιάννη επιχειρεί τα τελευταία χρόνια μέσω εκπαιδευτικών προγραμμάτων που υποστηρίζονται από το υπουργείο Παιδείας και το υπουργείο Πολιτισμού, να φέρει τους μαθητές σε επαφή με τη γλώσσα του κινηματογράφου. Τα αποτελέσματα είναι εντυπωσιακά. Η εξοικείωση των παιδιών με την καλπάζουσα οπτικοακουστική πραγματικότητα είναι για την ίδια μια, μόνο, αφορμή «προκειμένου να τραβήξουμε τα παιδιά από την παθητική στάση και να τους δώσουμε εργαλεία έκφρασης. Δεν είναι αυτοσκοπός μας να φτιάξουμε μαζί μια ταινία, αλλά να βγούμε έξω από τα όρια της τυπικής εκπαίδευσης και τους κανόνες αυτής» σημειώνει.

Έχοντας ταξιδέψει στην άγονη γραμμή, στην Γαύδο των δύο μαθητών, στους Αρκιούς του ενός μαθητή, έχοντας δουλέψει με προσφυγόπουλα και παιδιά Ρομά, βρήκε ένα απρόσμενα εύφορο έδαφος. Μέσα από τις ποικίλες διαδικασίες του προγράμματος «Cinemathesis» βρήκε τρόπους για να καλέσει τα παιδιά-ακρίτες να ταξιδέψουν σε μεγαλύτερα γειτονικά νησιά και να συλλειτουργήσουν με μεγαλύτερες μαθητικές κοινότητες, βοήθησε ένα ασυνόδευτο προσφυγόπουλο να διατυπώσει γραπτά την απώλεια του αδελφού που σκοτώθηκε μπροστά στα μάτια του, κάλεσε τα τσιγγανόπουλα που δεν έχουν βιβλιοπωλείο στη γειτονιά τους να κατασκευάσουν με πρόχειρα υλικά την ιδανική πόλη. «Η τέχνη είναι ο πιο άμεσος τρόπος προσέγγισης ενός παιδιού. Κι είναι σοκαριστικό πόσο γρήγορα σου αποκαλύπτουν τον πλούτο και τις αλήθειες τους. Τονώνει την αυτοπεποίθηση, το αίσθημα μοναδικότητας, τους βοηθά να μετασχηματίσουν τα βιώματα τους σε συναισθήματα, ν’ ανακαλύψουν δεξιότητες. Και καθεμιά από αυτές τις συναντήσεις είναι μια ξεχωριστή καταγραφή».

Πλάνο από την κορύφωση του φετινού εργαστηρίου της «Πλεύσις» του Αντώνη Κουτρουμπή.

Στο σοβαρό κενό της καλλιτεχνικής εκπαίδευσης είναι πολλοί οι γονείς που στρέφονται σε εκπαιδευτικά εργαστήρια έμπειρων καλλιτεχνών. Ο σκηνοθέτης Αντώνης Κουτρουμπής αποτελεί μια από τις πλέον χαρακτηριστικές περιπτώσεις έχοντας ιδρύσει από το 1987 το στούντιο της «Πλεύσις» και εκπαιδεύοντας παιδιά (αλλά και ενήλικες) σε εργαστήρια σωματικού θεάτρου από το 1996. Γι’ αυτά τα παιδιά που η καλλιτεχνική εκπαίδευση είναι μια επιλογή κι όχι μια σχολική αποσπασματικότητα, ο Αντώνης Κουτρουμπής σημειώνει πως «παρακολουθούμε χρόνο με το χρόνο την εξέλιξη τους. Τα βλέπουμε να δημιουργούν μια γλώσσα έκφρασης δια μέσου του σώματος, να καλλιεργούν την φαντασία τους, τις ιδέες τους, να είναι ικανά να επεξεργαστούν πιο αποτελεσματικά ένα απλό ερέθισμα. Ο εσωτερικός κόσμος αυτών των παιδιών ανοίγει προς τα έξω. Με το σώμα τους μαθαίνουν τον κόσμο και επικοινωνούν».

Η τέχνη είναι το ιδανικό εργαλείο ώστε παιδιά και δάσκαλοι να λειτουργήσουν out of the box. Πρέπει να αφήσουμε τα παιδιά να δημιουργήσουν τους αυριανούς εαυτούς τους

Έχοντας συνεργαστεί με φορείς της επίσημης εκπαιδευτικής διαδικασίας, ο δημιουργός της «Πλεύσις» παρατηρεί «πως κάποιοι εκπαιδευτικοί είναι πιο ευαίσθητοι και πιο ανήσυχοι. Ενδιαφέρονται να ενσωματώσουν κάποια κλειδιά στη διδασκαλία. Ομως, το ίδιο το σύστημα είναι σκληρό. Συνεχώς κωδικοποιεί και τοποθετεί. Δεν επιθυμεί ν’ ακούγονται πολλές φωνές. Τα παιδιά πρέπει να συμμορφώνονται σ’ ένα πρόγραμμα ασφυκτικό που έχει μόνο απαιτήσεις επιτυχίας οδηγώντας τα από μια δράση στην επόμενη. ‘Ομως, η εκπαίδευση πρέπει να έχει πρόσωπο, χρειάζεται να επιτρέπει στους μαθητές να εκτεθούν, να μιλήσουν γι’ αυτό που είναι βαθύτερα».

Βάσει διεθνών αξιολογήσεων η Ελλάδα κατέχει την 43η θέση (ανάμεσα σε 77 χώρες) στην κατανόηση των κειμένων, των μαθηματικών και των φυσικών επιστημών. credit: Cinemathesis/Χρήστος Πετρόπουλος

Σύμφωνα με τους δείκτες του ΟΟΣΑ που προέκυψαν το 2018 από την καθιερωμένη τριετή εκπαιδευτική έρευνα, η Ελλάδα κατέχει την 43η θέση (ανάμεσα σε 77 χώρες) στην κατανόηση των κειμένων, των μαθηματικών και των φυσικών επιστημών. Κατά την επόμενη έρευνα, το 2021 η αξιολόγηση των μαθητών θα επεκταθεί και στον τομέα της δημιουργικότητας και οι προβλέψεις αναμένονται ακόμα πιο αποκαρδιωτικές. «Η δημιουργία είναι σύμφυτη με την ανθρώπινη φύση από τότε που το παιδί φτιάχνει κάστρα στην άμμο. Η εκπαίδευση έρχεται και του εμφυσεί τα χαρακτηριστικά του διεκπεραιωτή. Αν, λοιπόν, μέσα σε αυτό το πλαίσιο του δοθεί η τέχνη, δεν θα χάσει το δικό του στίγμα. Τα soft skills, τα χαρακτηριστικά που καλλιεργεί η τέχνη είναι όλα όσα μας κάνουν ανθρώπους· στα υπόλοιπα μπορούν ν’ ανταποκριθούν και τα ρομπότ. Η εκπαίδευση, λοιπόν, πρέπει να επενδύσει στα ανθρώπινα και στις ανθρώπινες αξίες: Την άμβλυνση των πολώσεων, την αποδοχή, τον σεβασμό. Ό,τι φτιάχνει κοινωνίες και συνεργασίες. Εξάλλου, ο εκπαιδευτικός νόμος έχει προβλέψει την ολόπλευρη ανάπτυξη ακριβώς για να είναι δημιουργικοί οι μαθητές. Απλώς το σύστημα την παρακάμπτει» υπενθυμίζει η Σάντρα Μαυροειδή.

Ο εκπαιδευτικός νόμος προβλέπει ολόπλευρη ανάπτυξη των μαθητών. credit: Cinemathesis/Χρήστος Πετρόπουλος

Είναι ξεκάθαρο πως το σχολικό περιβάλλον αποτελεί έναν κοινό αφετηριακό τόπο όχι μόνο για την εκπαίδευση και την κοινωνικοποίηση αλλά και για την δημιουργική ευζωϊα των παιδιών. Το σχολείο οφείλει να προσφέρει όλα τα εργαλεία προς αυτή την κατεύθυνση, να κινηθεί δηλαδή αντίθετα από τους πειραματισμούς των εκάστοτε ηγεσιών του υπουργείου Παιδείας. Όπως σημειώνει και η Γιάννα Δεληγιάννη «σε μια προσπάθεια να φτιάξουμε την Παιδεία που θέλουμε, ας κατανοήσουμε πως η τέχνη είναι το ιδανικό εργαλείο ώστε παιδιά και δάσκαλοι να λειτουργήσουν out of the box. Πρέπει να αφήσουμε τα παιδιά να καλλιεργήσουν τους αυριανούς εαυτούς τους».