Τα κεφτεδάκια του «Λεωνίδα» ‘έσωσαν’ την Επίδαυρο

Ήταν μαθητής, κάπου στα τέλη των 70’s, όταν βρέθηκε για πρώτη φορά στο θέατρο της Επιδαύρου. Οι γονείς του είχαν επιλέξει να παρακολουθήσουν «Αντιγόνη». Δεν μπορεί να θυμηθεί τους πρωταγωνιστές της παράστασης. ‘Ισως γιατί «μεγαλύτερη εντύπωση μου είχε κάνει η προσήλωση, η σιωπηλή ένταση με την οποία παρακολουθούσαν οι θεατές. Κοιτούσα γύρω μου μαγεμένα πρόσωπα. ΄Η ήμουν πολύ μικρός, ή η παράσταση ήταν πολύ καλή ή και τα δυο» ανακαλεί σήμερα ο Φώτης Απέργης. Έκτοτε, επέστρεψε αμέτρητες φορές στον επιδαύριο τόπο συλλέγοντας κι άλλες εμπειρίες, καινούργιες αναμνήσεις. Ικανές για να διαπιστώσει πως η Επίδαυρος δεν ήταν μόνο ένας γενναίος θήλακας πολιτισμού ή ένα βίωμα γύρω από την καλλιτεχνική λειτουργία· αλλά και μια αδιάλλειπτη κοινωνική σύναξη με ασυνήθιστα γενναιόδωρους όρους.

Ο έμπειρος δημοσιογράφος και νέος Διευθυντής Ραδιοφωνίας της Γενικής Διεύθυνσης Προγράμματος της ΕΡΤ αποφάσισε να αποτυπώσει αυτή την όσμωση που συντελείται αθόρυβα 60 (και πλέον) χρόνια τώρα στην Επίδαυρο. ΄Ομως, δεν κάθισε απλώς να γράψει. Κάθισε στο τραπέζι με την Κάλλας, τον Κουν, τον Μινωτή, την Παξινού, τον Τσαρούχη, την Παπά, τον Βουτσινά, την Βουγιουκλάκη. Και η έννοια του τραπεζιού στην Επίδαυρο είναι μοιραία συνδεμένη με τον «Λεωνίδα». ΄Ετσι «Η Κάλλας, ο Κουν, ο Μινωτής και τα μαγειρευτά της Κάκιας» – το λεύκωμα που εξέδωσε σε συνεργασία με την «Ελληνογερμανική Αγωγή» – αναδείχθηκε σ’ ένα βαθύ, αφηγηματικό χρονογράφημα για το πως ο θεατρικός μόχθος περνάει από το στομάχι και υψώνεται σε μια αληθινή, ανθεκτική σχέση – περίπου όπως ο έρωτας.

Το εξώφυλλο της έκδοσης.

Πρωτίστως, ο Φώτης Απέργης κάθισε στο τραπέζι με την Κάκια Λιακοπούλου: Την επιδέξια μαγείρισσα και σύζυγο του Λεωνίδα Λιακόπουλου που μαζί κατάφεραν με μιαν ανεπιτήδευτη απλότητα να μετουσιώσουν το φαγητό σε φιλική, ανθρώπινη χειρονομία. «Η ιδέα πίσω από το λεύκωμά μας ήταν να αναδείξουμε μεσ’ από ανθρώπινες ιστορίες το πώς ο κόσμος της καλλιτεχνικής δημιουργίας και η κοινωνία του καθημερινού μόχθου αλληλοστηρίζονται όλα αυτά τα χρόνια των Επιδαυρίων. Η αυλή του Λεωνίδα δεν ήταν στο “περιθώριο” της καλλιτεχνικής ζωής. ΄Ηταν και παραμένει μέρος της ζωής των ηθοποιών στη δύσκολη διαδρομή τους προς ορισμένους από τους πιο απαιτητικούς ρόλους της παγκόσμιας δραματουργίας. Πολλοί από τους καταξιωμένους πρωταγωνιστές που μου εμπιστεύτηκαν τις αναμνήσεις τους, μίλησαν για γιορτινές αλλά και παρηγορητικές βραδιές μετά από πρεμιέρες. Όμως, η φωνή τους περιείχε συγκίνηση και ευγνωμοσύνη, όταν μνημόνευαν το πώς, από τότε που ήταν άγνωστοι μαθητές της σχολής του Εθνικού ή του Θεάτρου Τέχνης, οι Λιακόπουλοι τους περίμεναν ξημερώματα μετά την πρόβα μ’ ένα πιάτο φαγητό και μια ζεστή κουβέντα» εξηγεί ο συγγραφέας του λευκώματος.

Στο ίδιο τραπέζι Ανδρέας Βουτσινάς και Γιάννης Τσαρούχης.

Αρκετοί από αυτούς – αναγνωρισμένοι δημιουργοί πια – Γιώργος Αρμένης, Στεφανία Γουλιώτη, Κατερίνα Ευαγγελάτου, Βαγγέλης Θεοδωρόπουλος, Νίκος Καραθάνος, Καρυοφυλλιά Καραμπέτη, Γιώργος Κιμούλης, Λένα Κιτσοπούλου, Λυδία Κονιόρδου, Στάθης Λιβαθινός, Δημήτρης Λιγνάδης, Κωνσταντίνος Μαρκουλάκης, Αμαλία Μουτούση, Γιάννης Μπέζος, Εύα Νάθενα, Μαρία Ναυπλιώτου, Λευτέρης Παυλόπουλος, Πέτρος Φιλιππίδης, Αιμίλιος Χειλάκης – μοιράζονται σε σύντομα σημειώματα στιγμές ζωής που τους ανέθρεψαν καλλιτεχνικά, αδιάσπαστες από την συνύπαρξη με τον κόσμο του Λεωνίδα. «Ο Λεωνίδας και η οικογένεια του πήγαιναν στις πρόβες σαν καλά φαντάσματα, σαν τα ζώα του δάσους. ΄Ελεγαν τη γνώμη τους ευγενικά, ποτέ φωναχτά. Κανέναν δεν ήθελαν να κακοκαρδίσουν. Κι εμείς επιστρέφαμε πάντοτε στο μαγαζί γιατί ήμασταν στο δρόμο και θέλαμε να βρούμε καταφύγιο» λέει με τον γνώριμο λυρισμό του ο Νίκος Καραθάνος.

Μεταπαραστατικό γλέντι που πρωτοστατεί η Λυδία Κονιόρδου.

Η κοινωνική διάσταση του θεατρικού χώρου μεταφερόταν στην, έτσι κι αλλιώς, εξωστρεφή ζωή της λυγουριώτικης ταβέρνας. Κι ο θεατρικός μύθος γειωνόταν απαλά με τα μαγειρευτά της Κάκιας, με τις χαμογελαστές σιωπές του Λεωνίδα, με τη ζεστασιά της οικογένειας Λιακόπουλου (μαζί τους μεγάλωναν με τις ίδιες αξίες και οι γιοι τους Νίκος και Γιώργος). Κι αυτό δεν συνέβαινε ως ένα “μυστικό”, εσωτερικό πάρε – δώσε αλλά σαν μια κατάσταση που κοινωνούνταν σε όποιον βρισκόταν σε τούτο το στέκι. «Αυτό που ζούσαν και ζουν οι καλλιτέχνες με τους Λυγουριώτες, το μοιράζονται, ως έναν βαθμό, και οι θαμώνες της ταβέρνας» συνεχίζει ο Φώτης Απέργης. «Παρακολουθείς στην ορχήστρα του κορυφαίου αρχαίου θεάτρου του κόσμου την Αντιγόνη και τον Κρέοντα να δίνουν την προαιώνια μάχη τους και, μια ώρα μετά, τους συγχαίρεις στο διπλανό τραπέζι, καθώς τρώνε παρέα καρπουζάκι. Αυτό γίνεται με φυσικότητα χάρη στο ήθος και τη φιλοξενία της οικογένειας Λιακόπουλου. Aλλά καθρεφτίζει και μια αντίληψη για τον πολιτισμό διαφορετική από εκείνη της βιομηχανίας της διασκέδασης. Εδώ σέβεται κανείς τον καλλιτέχνη, χωρίς να θαμπώνεται από τον σταρ».

Η Κατίνα Παξινού ξεκουράζεται στη διάρκεια των προβών.

Οι αφηγήσεις και οι αναμνήσεις που συνέλεξε ο Απέργης – κεντρικοί φορείς διηγήσεων είναι ο διεθνής σκηνογράφος Διονύσης Φωτόπουλος και η Κάκια Λιακοπούλου – δεν εστιάζουν στην … απομυθοποίηση των μυθικών μορφών του ελληνικού πολιτισμού, αφού κακά τα ψέματα για δεκαετίες αυτοί όριζαν το επιδαύριο τοπίο. Το σπαθί της Κάλλας για τη θρυλική «Νόρμα», οι ελιές που λάτρευε ο «σφιχτοχέρης» Μινωτής, η κόντρα του με τον Κουν μα και με τον Ροντήρη, ο Κωνσταντίνος Τζούμας σε εμφάνιση σερβιτόρου για χάρη του Τζόρτζιο Αρμάνι, η απροσδόκητη άφιξη του Φρανσουά Μιτεράν, η παρέμβαση Καραμανλή για την Επίδαυρο, η Παξινού ως μάνα του λόχου, η καρδιοκλέφτρα Συνοδινού, οι αυστηροί κανόνες του Ροντήρη για τους νέους ηθοποιούς, η λατρεία της Μελίνας για το γιουβετσάκι, ο Τσαρούχης με την αδιάκοπη λαχτάρα για γλυκά, τα πηγαδάκια των Χατζιδάκι, Γκάτσου και Μόραλη, τα βλέμματα του Κούρκουλου με τη νεαρή τότε Μαριάννα Λάτση, ο κεραυνοβόλος έρωτας του Ευαγγελάτου για τη Λήδα Τασοπούλου, ο καβγάς της Βουγιουκλάκη με τον Παπαμιχαήλ αναδεικνύουν τα πρόσωπα πίσω από τους σταρ της σκηνής.

Η Μαριάννα Λάτση και ο Νίκος Κούρκουλος με τους Λιακόπουλους.

«Αυτό που παρακάλεσα εξ αρχής τόσο τους καλλιτέχνες, όσο και την Κάκια Λιακοπούλου, ήταν να ανακαλέσουν απλές, καθημερινές ιστορίες μιάς ολόκληρης ζωής στην Επίδαυρο. ΄Επειτα προέταξα εκείνες των οποίων το νόημα και το αίσθημα διαρκεί» διευκρινίζει ο Φώτης Απέργης. «Πολλές από αυτές τις ιστορίες έχουν ως ήρωες μεγάλες προσωπικότητες αναδεικνύοντας αντίστοιχα όχι την αυτονόητη, την προβεβλημένη, αλλά την απλή, καθημερινή πλευρά τους. Πάντα με ενδιέφερε αυτό. Αποκαλύπτει ανθρώπινες όψεις που άλλοτε επιβεβαιώνουν τη δημόσια εικόνα και άλλοτε την αναιρούν. Σε κάθε περίπτωση, όμως, πρόκειται για ανθρώπινες όψεις».

Ανάμεσα τους, αναδείχθηκαν κάποιες ιστορίες που, από επιλογή, έμειναν αδημοσίευτες. Όχι γιατί αποκάλυπταν κάτι σκανδαλώδες και θα εξέθεταν πρόσωπα και πράγματα «αλλά γιατί απλούστατα αφορούσαν, περισσότερο απ’ όσο έπρεπε, την προσωπική ζωή των καλλιτεχνών. Και αυτή, εξήντα χρόνια τώρα, οι Λιακόπουλοι τη σέβονται απολύτα. Δεν πρόκειται ν’ αλλάξουν τώρα» υπενθυμίζει ο συγγραφέας του λευκώματος.

Γευσιγνωσία από την Αλίκη Βουγιουκλάκη.

Ακόμα και οι μεγάλες απογοητεύσεις που διαδέχονταν τις αποτυχίες ξορκίζονταν στην προοπτική ενός αποφορτιστικού συγχρωτισμού μετά γευμάτων. «Η καλή παρέα και τα κεφτεδάκια της Κάκιας σε αποζημιώνουν» συμφωνεί ο κ. Απέργης. «Ωστόσο, υπάρχουν φορές που η αποτυχία ενός άξιου σκηνοθέτη και εκλεκτών ηθοποιών που κατέβαλαν φιλότιμη προσπάθεια, σε στενοχωρεί λιγάκι. Στου Λεωνίδα δεν μοιράζεσαι μόνο τις χαρές».

Ο Διονύσης Φωτόπουλος που από καιρό πολύ έχει διαλέξει την εποπτεύουσα θέση στην αυλή της ταβέρνας ως ένας από τους παλαιότερους θαμώνες της πιστεύει πως ο «Λεωνίδας» λειτοργούσε τελικά και σαν ένας οικείος χώρος περισυλλογής για τον δημιουργό: «Αυτός ο προβληματισμός δεν τελειώνει με την πρόβα, συνεχίζεται μ’ ένα ποτήρι κρασί στον Λεωνίδα. Το σώμα σου ξεκουράζεται μ’ ένα ανθρώπινο φαγητό και το μυαλό σου συνεχίζει να εργάζεται με τις αγωνίες της παράστασης» τονίζει.

Αλέξης Μινωτής και Διονύσης Φωτόπουλος κατά την μετάκληση του Πίτερ Χολ στην Επίδαυρο.

Κανείς δεν ξέρει αν τα Επιδαύρια θα ήταν διαφορετικά χωρίς αυτήν την συμπόρευση με τους ανθρώπους του Λυγουριού και τους κανόνες συνύπαρξης που καθιέρωσε ο «Λεωνίδας». Θα ήταν τολμηρό να ισχυριστεί κανείς πως η εδραίωση του Φεστιβάλ κατακτήθηκε και χάρη στους δεσμούς με την τοπική κοινωνία; Ο Φώτης Απέργης καταφάσκει. «Στα πρώτα χρόνια των Επιδαυρίων, το Εθνικό Θέατρο στους Λυγουριώτες στηρίχτηκε για να εξασφαλίσει στέγη και τροφή για τους ηθοποιούς. Βέβαια, οι δυο κόσμοι δεν ήταν δυνατό να γίνουν ένας. Και δεν έγιναν. Ωστόσο, κατά τις επόμενες δεκαετίες, πολλοί καλλιτέχνες απέκτησαν ή νοίκιασαν σπίτια και ανέπτυξαν φιλίες στην τοπική κοινωνία».

Ο Λεωνίδας Λιακόπουλος με φόντο την φωτογραφία του κοίλου.

Χαίρεται που μπορεί να τοποθετήσει τον εαυτό του ως μια ψηφίδα σε αυτό το μεγάλο επιδαύριο ψηφιδωτό – που όσο περνούν τα χρόνια ανανεώνεται. Κι ανάμεσα στις δεκάδες φωτογραφίες που φιλοξενεί στο λεύκωμα και αναβιώνουν μνήμες, μπορεί να φανταστεί και μια δική του: Νέος, μετά την πρεμιέρα, σ’ ένα τραπέζι της αυλής, με τη γυναίκα του και αγαπημένους φίλους και συναδέλφους. «Είμαι αρκετά τυχερός, ώστε να βρίσκομαι ακόμα στην ίδια “φωτογραφία” ομολογεί. «Μερικές φορές, μαζί με τα παιδιά μας».

«Η Κάλλας, ο Κουν, ο Μινωτής και τα μαγειρευτά της Κάκιας» έμελλε να κυκλοφορήσει (ολόκληρη η έκδοση βρίσκεται αναρτημένη σε μορφή pdf στη σελίδα της «Ελληνογερμανικής Αγωγής») το καλοκαίρι που η Επίδαυρος ζει την πιο συρρικνωμένη εκδοχή της, σχεδόν όπως τότε που ξεκινούσε το Φεστιβάλ. Από την άλλη, λειτουργεί μοιραία και ως υπόμνηση του θαύματος που επιτελέστηκε εκεί όλα αυτά τα χρόνια. Όπως υπενθυμίζει και ο ίδιος «Οταν σού λείπει κάτι, το εκτιμάς ακόμα περισσότερο. Ισχύει για πολλά, ισχύει και για την Επίδαυρο».

Γιώργος Λαζάνης, Κάρολος Κουν, Μίμης Κουγιουμτζής: Το Θέατρο Τέχνης σε απαρτία.

Λεωνίδας Λιακόπουλος και Θανάσης Βέγγος· μετά τον επιδαύριο θρίαμβο του δεύτερου.

Με τον Κώστα Τσιάνο στην κουζίνα του Λεωνίδα.