Το θέατρο της ελληνικής πραγματικότητας τώρα δικτυώνεται

Πέρασαν δέκα χρόνια μετά τις πρώτες παραστάσεις που ανέβηκαν στην ελληνική σκηνή, υπακούοντας στη φόρμα του θεάτρου ντοκιμαντέρ. Η πραγματικότητα – μια, πληθωρικών ερεθισμάτων, πραγματικότητα που έδρευε στην μεγάλη οικονομική ύφεση που θα έπληττε δραματικά τη χώρα – ώθησε καλλιτέχνες των παραστατικών τεχνών να την κοιτάξουν γενναία, κατάματα και με θεατρικούς όρους να αφηγηθούν σκηνικά τις εμπειρίες της. Σήμερα, σε μια στιγμή όπου η παρουσία του ελληνικού θεάτρου ντοκιμαντέρ είναι πια στιβαρή, περίπου ώριμη, με σοβαρά δείγματα γραφής, οργανώνεται για πρώτη φορά σ’ ένα Δίκτυο που συσπειρώνει τους λειτουργούς της και τοποθετεί τις αξίες του είδους σε πρώτο πλάνο.

Η Μάρθα Μπουζιούρη, δραστήρια σκηνοθέτιδα στο φορμάτ του documentary theater, βρίσκεται πίσω από την πρωτοβουλία του νεοσύστατου Διεθνούς Δικτύου για το Θέατρο Ντοκιμαντέρ αφού «στον πυρήνα του θεάτρου που δημιουργώ βρίσκεται ο άνθρωπος και η αλήθεια του, όχι τα γεγονότα. Νομίζω πως το θέατρο έχει μεγαλύτερη δύναμη όταν το πολιτικό αναδεικνύεται μέσα από το ανθρώπινο και τις ρωγμές που ανοίγει η υποκειμενική μνήμη και εμπειρία».

Η ιδρύτρια του Διεθνούς Δικτύου Ντοκιμαντέρ, Μάρθα Μπουζιούρη.

Για την ίδρυση του Δικτύου χρειάστηκε μια ευτυχής συγκυρία και η αποφασιστικότητα που είθισται να ανταμείβει τους τολμηρούς για ένα τέτοιο εγχείρημα εν μέσω πανδημίας. Στη διάρκεια ενός εργαστηρίου για το περασμένο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης η Μάρθα Μπουζιούρη συνειδητοποίησε «πόσο σημαντικός είναι ένας “τόπος” συνάντησης, δημιουργικής ανταλλαγής και πειραματισμού γύρω από το θέατρο ντοκιμαντέρ. Πόσο γόνιμα ωραίο θα ήταν να βρισκόμαστε, παλιότεροι και νεότεροι δημιουργοί, μεταξύ μας, με το κοινό, με ανθρώπους που τους αφορά αυτή η καλλιτεχνική περιοχή, εντός κι εκτός συνόρων».

Πλάνο από την παράσταση “Αμάρυνθος” σε σκηνοθεσία Μάρθας Μπουζιούρη που έκανε πρεμιέρα στο Φεστιβάλ Αθηνών.

Με αυτή τη διαπίστωση συμφώνησαν σχεδόν όλοι οι Έλληνες δημιουργοί που ο θεατρικός ορίζοντας τους συχνά φιλτράρεται μέσα από τα κρυφά και τα πιο ορατά συμβάντα μιας καθημερινότητας: Ανέστης Αζάς και Πρόδρομος Τσινικόρης, Γιολάντα Μαρκοπούλου, Γεωργία Μαυραγάνη, Ελένη Ευθυμίου, Άρης Λάσκος δίνουν το παρών στην παρθενική συνάντηση του Δικτύου στην Αθήνα. Ένα αξιόλογο δυναμικό, όπως συμφωνεί η ιδρύτρια του δικτύου που «μπαίνουν δυναμικά σε αυτή την καλλιτεχνική περιοχή, ο καθένας με διαφορετική οπτική και στόχευση, στρέφοντας το βλέμμα σε ζητήματα σημαντικά, που απασχολούν πραγματικούς ανθρώπους σε πραγματικές συνθήκες. Νομίζω πως έχει έρθει η ώρα να αντιμετωπίσουμε το θέατρο ντοκιμαντέρ ως ισότιμη δραματουργική έκφραση. Σε αυτή την κατεύθυνση ήδη σκεφτόμαστε τρόπους να ισχυροποιήσουμε τη θέση του στην εγχώρια και διεθνή σκηνή, και κυρίως, να συναντηθούμε με ένα μεγαλύτερο κοινό, επαναπροσδιορίζοντας τη σχέση μας μαζί του».

Συνεργάτης της Μπουζιούρη μα κυρίως ένας από τους βασικούς εισηγητές του είδους στην Ελλάδα ως σκηνοθετικό δίδυμο με τον Πρόδρομο Τσινικόρη, ο Ανέστης Αζάς σημειώνει πως το θέατρο ντοκιμαντέρ είναι μια τεράστια δημιουργική περιοχή, τόσο εντός όσο κι εκτός ελληνικής σκηνής, ώστε «δεν είμαι σίγουρος αν μπορούμε να μιλάμε για ένα είδος με κοινά χαρακτηριστικά, πέρα από το γεγονός ότι αντλούμε έμπνευση από την πραγματικότητα και προσπαθούμε να συνδιαλλαγούμε μαζί της».

Η πολυταξιδεμένη “Καθαρή πόλη” σε παραγωγή της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση από τους Ανέζη Αζά και Πρόδρομο Τσινικόρη.

Παρόλα αυτά, η μεταφορά της πραγματικότητας στο θέατρο, η θεατροποίηση γεγονότων της ζωής δηλαδή, αξιολογείται ως μια καλλιτεχνική πρόκληση αφού όπως συμφωνεί και ο Ανέστης Αζάς «η πολιτική διάσταση του είναι πιο άμεση. Δεν είναι τυχαίο ότι έργα ντοκιμαντέρ εγείρουν κατά καιρούς έντονες αντιδράσεις από το κοινό ακριβώς επειδή οι δημιουργοί τολμούν να αντιπαρατεθούν με ζητήματα του παρόντος, πολιτικά φορτισμένα∙ κι εκεί καλείται κανείς να πάρει συγκεκριμένη θέση, κι αυτό έχει πάντα μια ηθική διάσταση κι έναν κίνδυνο, ιδιαίτερα σε καιρούς φορτισμένους και πολωμένους όπως η εποχή μας».

Οι Μικρασιάτισες της προσφυγιάς στο “Εφυγα” της Γιολάντας Μαρκοπούλου.

Παραστάσεις για τους πρόσφυγες που διανύουν το Αιγαίο, τις καθαρίστριες των σπιτιών μας, τους άστεγους της πόλης, παραστάσεις για εκείνες που νόσησαν και νίκησαν τον καρκίνο του μαστού, για τους εργάτες του καπνού, για τους ανθρώπους των εξαρτήσεων, για την βία των ανηλίκων, για τις γενιές προσφύγων της Μικράς Ασίας, για τα άτομα με κινητικά ή νοητικά προβλήματα έχουν αθροιστεί – μέσω του θεάτρου – στο δημόσιο διάλογο μιας δοκιμαζόμενης κοινωνίας. Ανώνυμοι πρωταγωνιστές μιας καθημερινότητας που εμπιστεύτηκαν τα βιώματα τους σε καλλιτέχνες – ερευνητές και τα είδαν να γίνονται υλικό μιας αφήγησης που ακροβατεί ανάμεσα στον ρεαλισμό και στην ποίηση: ΄Ο,τι δηλαδή κάνει το θέατρο.

Η σκηνοθέτις Γιολάντα Μαρκοπούλου, που έχει επενδύσει στο θέατρο ντοκουμέντο από τα χρόνια του «Συνεργείου» προσπαθεί κάθε φορά ν’ αποκωδικοποιήσει την αξία μιας εξομολόγησης πριν την μετατρέψει σε καλλιτεχνικό έργο: «Αυτό είναι ίσως και το μυστήριο που λύνεται όσο ακούς, καταλαβαίνεις και εμβαθύνεις στο κοινό θέμα των εξομολογήσεων. Συνήθως η δουλειά μου έχει να κάνει με ομάδες ανθρώπων που τους συνδέει ένα κοινό βίωμα. Στην προετοιμασία, στις συναντήσεις με τους συμμετέχοντες νιώθω σαν ένα παιδί που ακούει για πρώτη φορά ένα συναρπαστικό παραμύθι. Μέσα από την φαντασία μου ξεπηδούν σκέψεις και οι πρώτες άγουρες ιδέες του “Πως θα γινόταν αυτό ένα έργο;”. Κάθε αφήγηση, κάθε χαρακτήρας στην αρχή καταλαμβάνει σχεδόν όλον τον καμβά του έργου. Η έκπληξη του αποτελέσματος είναι ο λόγος για τον οποίο συνεχίζω να κάνω αυτό το θέατρο» σημειώνει.

“Είμαστε οι Πέρσες” για το Φεστιβάλ Αθηνών από την Γιολάντα Μαρκοπούλου.

Η ίδια φροντίζει συχνά στις σκηνοθεσίες της να αναθέτει ένα ρόλο μαρτυρίας και στον ίδιο τον τόπο παρουσίασης της παράστασης, ώστε το θέατρο ντοκιμαντέρ να αποκτά τη φυσική του σκηνογραφία. Πιο πρόσφατο δείγμα δουλειάς της, η έρευνα στο «΄Εφυγα Μικρασία» στα προσφυγικά της Ελευσίνας, όπου η περιπατητική παράσταση εξελισσόταν στα στενά της παλιάς συνοικίας. «Πολλές φορές βλέπω ότι ο χώρος λειτουργεί λυτρωτικά για την δραματουργία του έργου. Σε μια δουλειά όπου εμπλέκονται κυρίως μη – ηθοποιοί, ήρωες της ζωής, είναι εύκολο να παρασυρθείς από τις εκπληκτικές αφηγήσεις τους. Όταν έρχεται η ώρα της σύνθεσης των αφηγήσεων είναι πάρα πολύ δύσκολο να δημιουργηθεί μία ‘ιστορία’. Εκεί προσπαθώ να ζωντανέψω τον χώρο μέσα από την φαντασία μου εκ νέου και να τον χρησιμοποιήσω ως την ‘συνθήκη’ ύπαρξης των αφηγήσεων. Αυτό μπορεί να συνδέεται με την πραγματική ιστορία του τόπου, μία φανταστική, ένα ταξίδι στον χρόνο αλλά και μία μεταμόρφωση του τόπου σε έναν άλλον» εξηγεί.

Η εντοπιότητα των ιστοριών που αφηγείται το εγχώριο θέατρο ντοκουμέντο απέκτησε δυναμική ταυτότητα χάρη στην σκληρή πραγματικότητα που βίωνε η χώρα την περασμένη δεκαετία, τα ίχνη της οποίας είναι χαραγμένα στο σώμα των ανθρώπων της. Ωστόσο, το θέατρο ντοκουμέντο συνιστά μια σύγχρονη οικουμενική γλώσσα, ικανή ν’ αφηγηθεί με την ίδια αμεσότητα ιστορίες από κάθε γωνιά του κόσμου. Στο πλαίσιο της συνάντησης του Διεθνούς Δικτύου ο Ανέστης Αζάς παρουσιάζει το έργο «Campo» της Μεξικάνας Laura Uribe, μια προσπάθεια προσέγγισης του πολέμου κατά των καρτέλ των ναρκωτικών στο Μεξικό. «Όσο κι αν μας απασχολούν κυρίως τα προβλήματα της καθημερινότητας μας που είναι τοπικά, η πραγματικότητα στην οποία ζούμε γίνεται ολοένα και πιο παγκοσμιοποιημένη. Η Laura Uribe περιγράφει τον αγώνα γυναικών, μανάδων κυρίως, για να βρούνε τους τάφους από τα σκοτωμένα παιδιά τους, απέναντι σε ένα διεφθαρμένο πατριαρχικό σύστημα, που συνεργάζεται με τα καρτέλ. Μέσα από την απώλεια και τον πόνο, το έργο μιλάει για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και τον αγώνα για δικαιοσύνη, ζητήματα παναθρώπινα» σημειώνει.

Ανάγκα της πανδημίας, η παράσταση θα παρουσιαστεί μέσα από ένα υβριδικό φορμάτ: Στην Αθήνα, στα ελληνικά, με ελληνίδες ηθοποιούς κι όλο αυτό θα μεταδοθεί σε όλο τον κόσμο μέσω διαδικτύου. Άλλωστε θα ήταν εξαιρετικά επικίνδυνο το έργο ν’ ανέβαινε στην πατρίδα του. «΄Ισως σαν επόμενο στάδιο να ζητήσουμε από τη Laura Uribe να κάνει ένα έργο στο Μεξικό για την υπόθεση Noor One – γιατί αν κρίνουμε από τους μυστηριώδεις θανάτους βασικών μαρτύρων δεν ξέρω πόσο ακίνδυνο είναι να μιλήσει κάποιος γι αυτό στην κοιτίδα της Δημοκρατίας, την πιο όμορφη χώρα του κόσμου, την Ελλάδα» συμπληρώνει ο Ανέστης Αζάς.

Τα “Ερωτευμένα άλογα” της Ελένης Ευθυμίου.

Αντίστοιχα, η Μάρθα Μπουζιούρη δουλεύει πάνω αυτοβιογραφικό έργο «Une belle équipe»  του Gregory Reibenberg, ενός επιζήσαντα των πρόσφατων τρομοκρατικών επιθέσεων στο Παρίσι. Το θέατρο ντοκουμέντο δηλαδή, μεγεθύνει γεγονότα πριν αυτά αφομοιωθούν καλά – καλά από την κοινωνία και την ιστορία. «Σκέφτομαι κι εγώ πολύ συχνά τι σημαίνει να φέρνουμε στη σκηνή φορτισμένα ζητήματα ή τραυματικά γεγονότα την ώρα που η Ιστορία ακόμα γράφεται. Αλλά νιώθω πως είναι πιο τίμιο οι άνθρωποι τους οποίους αφορά το έργο να έχουν πρόσβαση σε αυτό, να το συνδιαμορφώνουν, να μπορούν να εκφέρουν λόγο και αντίλογο. Οι νεκροί δεν έχουν αυτή τη δυνατότητα: Η ιστορία τους ξαναγράφεται εν αγνοία τους. Και ταυτόχρονα, στο επίπεδο του πολιτικού, νομίζω πως έχει σημασία να μπολιάζουμε την Ιστορία με ιστορίες πέραν της κυρίαρχης αφήγησης» τονίζει. Παραδέχεται όμως πως «κουβαλά πάντα τεράστιο ηθικό και συναισθηματικό βάρος μια δουλειά που προκύπτει από ανθρώπους που μας εμπιστεύτηκαν το βίωμά τους. Θέλω να πιστεύω πως η εμπειρία μου στο πεδίο της εθνογραφίας με έχει βοηθήσει στο να τους προσεγγίσω χωρίς να τους τραυματίσω, στο να χτίσω μαζί τους σχέσεις εμπιστοσύνης – σχέσεις που προηγούνται και έπονται της σύντομης ζωής μιας παράστασης».

Σκέψεις παρόμοιες και σίγουρα περισσότερες από αυτές θα διατυπωθούν για τρεις ημέρες στο Σεράφειο κολυμβητήριο του δήμου Αθηναίων από πολλούς ακόμα καλλιτέχνες της εγχώριας σκηνής που τροφοδοτούν το θέατρο με ισχυρές δόσεις πραγματικότητας. Εκτός από τους κύκλους των δράσεων που θα πραγματοποιηθούν στο Σεράφειο σε συνέχεια των εργασιών του τριμερούς meeting event, θ’ ακολουθήσουν και διαδικτυακές συναντήσεις με εκπροσώπους του θεάτρου ντοκουμέντο από όλον τον κόσμο.