Συν & Πλην: «Λυσιστράτη» στο Σχολείον της Ειρήνης Παπά

Είκοσι χρόνια Πελοποννησιακού Πολέμου μετά, δύο χρόνια ύστερα από την ολέθρια (για την Αθήνα) έκβαση της Σικελικής εκστρατείας, με τα δεινά του πολέμου να έχουν αποκαλυφθεί στην ολότητα τους και αποκαμωμένοι από τον μεγάλο λοιμό του 430 π.Χ. (που αποδεκάτισε το 1/3 του πληθυσμού της πόλης), ο Αριστοφάνης γράφει την έβδομη – ανάμεσα στις σωζόμενες – κωμωδία του, βασισμένος σε μιαν ευφυή ιδέα: Προτάσσει την γυναικεία εφευρετικότητα ως τελευταίο μέσο για την λήξη αυτού του καταστροφικού πολέμου. Δια στόματος της φιλειρηνικής και συνάμα μαχητικής Λυσιστράτης, προτείνει την αποχή όλων των Ελληνίδων γυναικών από το σεξ προκειμένου να εξαναγκάσουν τους άνδρες – στρατιώτες να αναγνωρίσουν τα σημαντικά στη ζωή και να παραιτηθούν από τον πόλεμο που τα ισοπεδώνει.

Ο Αριστοφάνης στο, πλέον, αντιπολεμικό του έργο συνυφαίνει έναν κοινό κόσμο για το ιδεώδες της ειρήνης με το αναπαραγωγικό ένστικτο. Για τον σατιρικό ποιητή, η σαρκική απόλαυση συγγενεύει με την χαρά ενός ειρηνικού πλαισίου ζωής, αν όχι συμπληρώνει το ένα το άλλο. Και παραδίδει την ιδέα στην Γυναίκα, τη μήτρα της σποράς και της γονιμότητας. Η γυναίκα είναι ζωή για τον Αριστοφάνη, άρα μπορεί να την υπερασπιστεί καλύτερα από κάθε άλλον – πόσω μάλλον τους άνδρες που έχουν απομακρυνθεί από τα στοιχειώδη, υπακούοντας στη βία του ιμπεριαλισμού.

Κατά τα άλλα, η «Λυσιστράτη» φέρει όλα τα βασικά χαρακτηριστικά της αρχαίας κωμωδίας, της πρώτης φάσης της αττικής κωμωδίας. Σχολιάζει ανηλεώς το πολιτικό σκηνικό – πληθωρικό εν μέσω της πολύχρονης αιματηρής σύγκρουσης με τους Σπαρτιάτες αφού ο πόλεμος έληξε επτά χρόνια αργότερα από τη συγγραφή του έργου – και την τρέχουσα κοινωνική συνθήκη, όλα ιδωμένα μέσα από μια ουτοπική και γι’ αυτό ακραία κωμική ιδέα: Την στάση εργασίας από το σεξ μέχρι να συνθηκολογήσουν οι αντίπαλοι.

Στην Ελλάδα, το έργο ανέβηκε για πρώτη φορά μεταπολεμικά (1951) από τον Λίνο Καρζή ενώ το Εθνικό Θέατρο το παρέλαβε το 1957 σε σκηνοθεσία του Αλέξη Σολωμού. Έκτοτε, επανέρχεται τακτικά σε αυτό, με πιο πρόσφατα τα ανεβάσματα του Γιάννη Κακλέα (2010) και του Μιχαήλ Μαρμαρινού (2016)∙ μια παράσταση –τομή στην θεώρηση για τα αριστοφανικά ανεβάσματα.

Η Βίκυ Βολιώτη ερμηνεύει την Λαμπιτώ.

Παρότι επιχείρησε τον πρώτο του Αριστοφάνη και συνάμα την πρώτη του σκηνοθεσία σε κείμενο της αρχαίας γραμματείας, ο Οδυσσέας Παπασπηλιόπουλος όχι μόνο δεν κάνει κλασικό θέατρο αλλά κινείται σε απρόβλεπτες ράγες. Αποφασίζει – έχοντας, όπως φάνηκε την πλήρη υποστήριξη της ομάδας του – να δει την σκηνοθεσία του μέσα από ένα πρόβλημα, μια μεγάλη σπαζοκεφαλιά: Πως κάνει κάποιος θέατρο, μέσα από τους αλλεπάλληλους και εξαντλητικούς περιορισμούς του υγειονομικού πρωτοκόλλου. Τόσο η σκηνοθεσία του όσο και οι επιθετικές παρεμβάσεις στη δραματουργία και την ιδεολογική βάση του έργου καθορίζονται από την σαρωτική, ομολογουμένως, τρέχουσα συνθήκη της πανδημίας και τα παρελκόμενα της.

Λογικά, βεβαίως, ο Παπασπηλιόπουλος θα μπορούσε να εφαρμόσει αυτήν την προσέγγιση και σε οποιοδήποτε άλλο έργο που θα του ανατίθεντο. Ωστόσο η «Λυσιστράτη» και ο Αριστοφάνης γενικότερα του παρέχουν έξτρα άλλοθι: Αφενός του σχολιασμού της ζώσας (παγκόσμιας δε) πραγματικότητας κι αφετέρου την ύπαρξη μιας εξωφρενικής ιδέας που βρίσκεται ήδη στο κέντρο του έργου.

Και μπορεί από εδώ να ξεκινάει η συζήτηση για το πόσο πλήττεται το αριστοφανικό πνεύμα μέσα από μια τέτοια διαχείριση, το βέβαιο είναι πως ο Οδυσσέας Παπασπηλιόπουλος επιδεικνύει αριστοφανικά αντανακλαστικά, τουλάχιστον αναφορικά με την σατιρική ματιά στο τώρα. Και δη στο τώρα του θεάτρου, που όπως και η «Λυσιστράτη», δέχεται πυρά σε εμπόλεμη ζώνη.

Νίκος Ψαρράς και Αγορίτσα Οικονόμου υποδύονται το ζευγάρι του Κινησία και της Μυρίνης.

Ευτυχώς, η σκέψη για την προσέγγιση του Αριστοφάνη που περνάει μέσα από τη συνθήκη των χιλιοφορεμένων φαλλών ή την πληθώρα των βωμολοχιών μοιάζει να έχει ατονήσει ως σκηνοθετική τακτική και τελικά να συναντά την απόρριψη από το μεγάλο κοινό. Θα ήταν τουλάχιστον δυσάρεστο αν ένας δημιουργός της νεότερης γενιάς όπως είναι ο Οδυσσέας Παπασπηλιόπουλος κατέφευγε σε ανάλογες παρωχημένες λύσεις. Απεναντίας, τροφοδοτείται – ήταν εύλογο αν όχι αναμενόμενο – από τον ‘μετεωρίτη’ covid 19 που έχει αναγκάσει σε σοβαρή αναθεώρηση το θέατρο όπως το γνωρίζουμε μέχρι σήμερα.

Η ιδέα, λοιπόν, μέσα από την οποία η σκηνοθεσία φιλτράρει το έργο εδράζει στην τρομερή σύγχυση των ανθρώπων της σκηνής για το πώς γίνεται πλέον το θέατρο. Υπογραμμίζει την εγγενή υπαρξιακή τρέλα που ενέχει η θεατρική τέχνη πριν φτάσει στην κορύφωση του στο θεατή του – πόσω μάλλον τώρα που τα θεμέλια του τρίζουν. Και το συνδέει (ως προς το φιλοσοφικότερο) με την ανάγκη του ανθρώπου να καλλιεργήσει την εσωτερική του ειρήνη – έτσι εξηγείται και η παράβαση του φινάλε. Δεν υπάρχει αμφιβολία, ότι αυτή η επιλογή μετακινεί το κέντρο βάρους του έργου από την αριστοφανική παράδοση – αν δεν υπονομεύει την φιλοσοφία του πρωτότυπου. Αυτό, όμως, είναι το τίμημα μιας νέας ματιάς που παρακολουθεί το συναίσθημα της εποχής της.

Με τονωμένη την διάθεση υπαρξιακής σάτιρας της καλλιτεχνικής δημιουργίας εξασφαλίζεται το αστείο στην φετινή «Λυσιστράτη» του Εθνικού θεάτρου. Η σκηνοθεσία αφήνει χώρο σε κωμικά σολαρίσματα σε τρεις ηθοποιούς στον Γιάννη Κότσιφα, τον Στέλιο Ιακωβίδη και την Δάφνη Δαυίδ που κλέβουν την παράσταση εκτοξεύοντας την αυτοσχεδιαστική κωμική εξτραβαγκάντζα.

Βεβαίως, θα περίμενε κανείς ότι σε αυτό το πλαίσιο θα είχαν περισσότερο χώρο η Λυσιστράτη της, κατ’ εξοχήν κωμικής πρωταγωνίστριας, Βίκυς Σταυροπούλου αλλά και η Μυρίνη της σπουδαίας Αγορίτσας Οικονόμου. Όλοι πάντως – Στεφανία Γουλιώτη, Βίκυ Βολιώτη, Νίκος Ψαρράς – παρακολουθούν την κεντρική σκέψη της σκηνοθεσίας.

Το αισθητικό πλαίσιο της παράστασης συμβαδίζει τόσο επιμέρους όσο και εν συνόλω με την φρέσκια σκηνοθετική ματιά. Αρχικά, τα κοστούμια του Άγγελου Μέντη με μια urban pop πολυχρωμία, στη συνέχεια το σκηνικό της Όλγας Μπρούμα που, υπογραμμίζοντας την επιδημική αναγκαιότητα των αποστάσεων, μοιάζει να εμπνέεται από την προτροπή της Λυσιστράτης «να υφάνουμε καινούργιο πανωφόρι για τη χώρα μας» (μετάφραση Σωτήρης Κακίσης).

Την εικαστική ταυτότητα της παράστασης, ωστόσο, εμπλουτίζουν σημαντικά οι animation μάσκες (και πάλι σε κατασκευή Άγγελου Μέντη) οι οποίες σε συνδυασμό με τον κινησιολογικό σχεδιασμό του Τάσου Καραχάλιου προσφέρουν, σε κάποιες περιπτώσεις, ενδιαφέρον αποτέλεσμα. Προσέξτε, για παράδειγμα, την σωματικότητα της Στεφανίας Γουλιώτη και της Βίκυς Βολιώτη όταν τις φορούν.

Με την συνδρομή της έμπειρης Μελίνας Παιονίδου – που πατάει στην μουσική της Κατερίνας Πολέμη – αναδεικνύονται ωραία ως σύνολα οι δύο νεανικοί Χοροί Γυναικών και Ανδρών: Δάφνη Δαυίδ, Νεφέλη Μαϊστράλη, Ελπίδα Νικολάου, Πάρης Αλεξανδρόπουλος, Βαγγέλης Δαούσης και Γιώργος Ματζιάρης.

Ο Στέλιος Ιακωβίδης απολαυστικός στον ρόλο του Σπαρτιάτη.

Η ιδέα του αυτοσχεδιαστικού… χάους που προτείνει κάθε ηθοποιός διακόπτοντας τη δραματουργική ροή (και στήνοντας ένα μικρό θέατρο μέσα στο θέατρο) είναι στιγμές που παρατραβάνε και ξεχειλώνουν εις βάρος τόσο της ιδέας όσο και της γενικότερης συνοχής της παράστασης.

Μπορεί η σχεδιαστική πρωτοτυπία των μασκών του Άγγελου Μέντη να αθροίζεται στα αισθητικά πλεονεκτήματα της παράστασης, ωστόσο η ελλειμματική διδασκαλία στη χρήση της μάσκας είναι εμφανής. Οι ηθοποιοί άλλοτε τις ενσωματώνουν στις ερμηνείες τους κι άλλοτε τις αφαιρούν ως… βοηθητικό αντικείμενο λες και δεν είναι οργανικό στοιχείο των χαρακτήρων τους.

Παρά τις καλές προθέσεις, η ιδέα να ενταχθεί από τον θίασο μια βιωματική συνθήκη ως επίλογος της παράστασης – όπου οι ηθοποιοί μιλούν ο καθένας για τον προσωπικό αγώνα συμφιλίωσης – καταλήγει αμήχανη. Μοιάζει ασύνδετη δραματουργικά με την υπόλοιπη παράσταση (ενδεχομένως με περισσότερη φροντίδα να εντασσόταν καλύτερα στο παραστασιακό πλαίσιο) παρότι φέρει έντονο συγκινησιακό φορτίο.

Λυσιστράτη η δημοφιλής Βίκυ Σταυροπούλου.

Τι κι αν Οδυσσέας Παπασπηλιόπουλος δεν εκπροσωπεί την πτέρυγα του ερευνητικού θεάτρου; Παρά τις αμηχανίες της, η «Λυσιστράτη» που σκηνοθετεί για το Εθνικό, προστίθεται στις παραστάσεις μιας αναγκαίας ανανεωτικής ματιάς στον Αριστοφάνη. Και το επιτυγχάνει με τρόπο διασκεδαστικό.