Έλενα Φερράντε: Το λογοτεχνικό φαινόμενο με τη μυστηριώδη ταυτότητα

Η Ιταλίδα μυθιστοριογράφος των παγκόσμιων best – seller, η οποία υπογράφει τα γεμάτα παθιασμένη ειλικρίνεια δημιουργήματά της με το λογοτεχνικό ψευδώνυμο Έλενα Φερράντε, αποτελεί σήμερα μια από τις δημοφιλέστερες συγγραφείς στον κόσμο. Μέσα από τα οκτώ (μέχρι στιγμής) μυθιστορήματά της, κατάφερε να ταράξει τα λογοτεχνικά νερά όχι μόνο στη γενέτειρά της, αλλά και σε ολόκληρη την υφήλιο, αποδομώντας τα έμφυλα στερεότυπα σε όλα τα επίπεδα και επαναπροσδιορίζοντας τα όρια της σύγχρονης γυναικείας λογοτεχνίας.

Εκδόσεις Πατάκη – Σεπτέμβριος 2020

Το πιο πρόσφατο μυθιστόρημά της, «Η Απατηλή Ζωή των Ενηλίκων», το οποίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκη, εξιστορεί τη γεμάτη αντιθέσεις και σύγχυση πορεία της έφηβης Τζοβάννα προς την ενηλικίωση, αναζητώντας τη δική της προσωπική ταυτότητα μέσα στον γεμάτο αυταπάτες κόσμο τον ενηλίκων. Τα θέματα με τα οποία καταπιάνεται εδώ η συγγραφέας: Εφηβεία, σεξουαλικότητα, περίπλοκες, όσο και οδυνηρές, διαπροσωπικές σχέσεις, τα ψέματα που λέμε στον εαυτό μας και στους άλλους. Η πόλη της Νάπολης, για μια ακόμη φορά πρωταγωνίστρια, ζωντανεύει μπροστά στα μάτια του αναγνώστη με μια απλότητα και οικονομία λέξεων.

Εκδόσεις Πατάκη – Μάρτιος 2019

Από το πρώτο ήδη- καθοριστικό για το στυλ της- μυθιστόρημα «Βάναυση Αγάπη» (1992, «L’ Amore Molesto»), η ιστορία της Ντέλια, μιας σκιτσογράφου η οποία, μετά τον μυστηριώδη θάνατο της μητέρας της, έρχεται αντιμέτωπη με το παρελθόν, η Φερράντε αψηφά τις προσδοκίες ως προς το τι μπορεί να διηγηθεί και πως μια λογοτέχνιδα. Η πρόζα της άμεση, ανεπιτήδευτη, το ύφος της στιβαρό, ωμό, σχεδόν επιθετικό, η γλώσσα της δημιουργεί έναν χείμαρρο εικόνων βίας, διαστροφής και σωματικότητας. Δεν υπάρχει χώρος για αβρότητες. Εκφράζει τα «ανείπωτα» όσον αφορά τη γυναικεία εμπειρία, χωρίς την πρόθεση να προσφέρει οποιαδήποτε λύτρωση που θα οδηγούσε σε επιφανειακές εικασίες.

Η Έλενα Φερράντε στα έργα της εμβαθύνει στις πιο ευαίσθητες πτυχές των διαπροσωπικών σχέσεων, είτε αυτές αφορούν μητέρες και κόρες, είτε αδελφές ή φίλες, σε μια αδυσώπητη απεικόνιση των σκοτεινότερων εντάσεων τους. Κανένας χαρακτήρας δεν μπορεί να ξεφύγει από το βασανιστικό παρελθόν, εκείνο αναδύεται στην επιφάνεια, υποχρεώνοντας τες να ξαναζήσουν τραυματικές εμπειρίες. Η αντιπαράθεση με τις κακουχίες της νεότητας τους θολώνουν τα όρια μεταξύ του νεότερου και του τωρινού εαυτού.

Εκδόσεις Πατάκη – Μάριος 2018

Στο δεύτερο μυθιστόρημά της, «Μέρες εγκατάλειψης» (2002, «I giorni dell’abbandono») η Όλγα, πρώην συγγραφέας, εγκαταλείπεται από τον σύζυγό της για μια νεαρότερη γυναίκα, γεγονός που την οδηγεί σιγά σιγά στην κατάρρευση, στην απώλεια μιας συνεκτικής αίσθησης του «εαυτού», στην ανευθυνότητα και σε μια σειρά «νοσηρών» φαντασιώσεων που τείνουν να διαστρεβλώσουν την πραγματικότητα. Ένα χαοτικό εύρος συναισθημάτων, όπως ο θυμός, η αυτό-λύπηση και η απελπισία που εκφράζεται μέσω της βίας και της χυδαιολογίας απειλούν να τη μετατρέψουν σε ένα «τέρας».

Οι πρωταγωνίστριες της Φερράντε είναι συνήθως πετυχημένες, έξυπνες, φαινομενικά ορθολογικές γυναίκες, οι οποίες βιώνουν την απώλεια ή την εγκατάλειψη. Ο εσωτερικός τους κόσμος, η ένταση του οποίου σκιαγραφείται και εξωτερικεύεται με τρομακτική ακρίβεια, αποσταθεροποιείται, και τα καταπιεσμένα έως τότε συναισθήματά τους απελευθερώνονται με ορμή στην επιφάνεια. Γυναίκες οι οποίες αυτοπαρουσιάζονταν ως «δυνατές», αποκαλύπτουν την, γεμάτη αντιθέσεις, ευάλωτη πλευρά τους και χάνουν την επαφή με την πραγματικότητα, οδηγούμενες σε ψευδαισθητικά οράματα στην προσπάθειά τους να επουλώσουν τις αόρατες πληγές.

Εκδόσεις Πατάκη – Ιούνιος 2019

Στο τρίτο μυθιστόρημα «Η χαμένη κόρη» («La figlia oscura» 2006) η 47χρονή Λήδα, μια διαζευγμένη καθηγήτρια πανεπιστημίου, κατά τη διάρκεια των διακοπών της στις ακτές της Νοτίου Ιταλίας, έλκεται από τη εικόνα μιας νεαρής μητέρας και της κόρης της στην παραλία, γεγονός που έχει ως συνέπεια να παρασυρθεί από τις σκοτεινές αναμνήσεις των παιδικών της χρόνων και από ένα αίσθημα ντροπής για το γεγονός ότι βρίσκεται μακριά από τις κόρες της. Η χαρά της εξανεμίζεται από τα αναδυόμενα, αντικρουόμενα συναισθήματα μεταξύ της μητρότητας και της επιθυμίας για ανεξαρτησία.

Οι ηρωίδες της Φερράντε βιώνουν ένα είδος «κλειστοφοβίας», εγκλωβισμένες, ανάμεσα στις δικές τους επιτακτικές επιθυμίες και τις προσδοκίες της κοινωνίας. Αιχμάλωτες στο ίδιο τους το σώμα, το οποίο φέρει τα σημάδια της συναισθηματικής και σωματικής αυτής διαμάχης, ξεσπούν με θυμό, αποστροφή ή αισχύνη. Μια ριζοσπαστική μορφή ενόρασης, για τις αλληλοσυγκρουόμενες, πολλαπλές γυναικείες ταυτότητες. Για τη συγγραφέα υπάρχει μόνο η επιλογή της διαφυγής, με ότι συνεπάγεται για το κοινωνικό οικοδόμημα ή του κινδύνου της (αυτό)ανάλωσης.

Εκδόσεις Πατάκη – Απρίλιος 2016

Η περίφημη «Τετραλογία της Νάπολης» («Η Υπέροχη φίλη μου», «Το νέο όνομα», «Αυτοί που φεύγουν και αυτοί που μένουν», «Η ιστορία της χαμένης κόρης», 2011-2014) αποτελεί το πιο φιλόδοξο μέχρι τώρα εγχείρημα της συγγραφέως, εκείνο που εκτόξευσε τη δημοτικότητα της στα ύψη και έκανε το «όνομά» της γνωστό σε ολόκληρο τον κόσμο. Πρόκειται για την εξιστόρηση μιας περίπλοκης φιλίας δύο ευφυών κοριτσιών, μεγαλωμένων στις υποβαθμισμένες γειτονιές της Νάπολης και της κατοπινής τους πορείας μέσα από τις κοινωνικές αναταράξεις της ιταλικής μεταπολεμικής κοινωνίας, καθώς ο αγώνας τους να βελτιώσουν τις συνθήκες της ζωής τους τις απομακρύνει όλο και περισσότερο.

Η εξέλιξη στο έργο της Φερράντε εμφανής. Το εσωτερικό ψυχολογικό δράμα των ηρώων διανθίζεται από μια διαυγή καταγραφή της κοινωνικής ιστορίας της Ιταλίας, με ταξικές και έμφυλες προσεγγίσεις. Η γυναικεία φιλία, μέσα από τις διακριτές μεταβολές της, σκιαγραφείται με εκπληκτική αληθοφάνεια. Εμψυχωτική και υπονομευτική ταυτόχρονα, οδηγούμενη από μια κοινή δημιουργική παρόρμηση, επίπονη, ανταγωνιστική και στοργική συνάμα, αποδεικνύεται ευέλικτη αλλά σταθερή στο πέρασμα των χρόνων.

Μόνιμη σχεδόν θεματική στο έργο της Έλενα Φερράντε ο τρόπος που ο κοινωνικός περίγυρος δαιμονοποιεί τη γυναικεία ευφυία και δημιουργικότητα, «παραμορφώνοντας» και εξασθενώντας την ίδια τη γυναίκα. Στην «Τετραλογία» το παράλογο αίσθημα της ανεπάρκειας και της απουσίας διεξόδου έρχεται να απαλύνει η γυναικεία φιλία μέσα από την προτροπή να ξεπεράσουμε τα αποδεκτά πολιτισμικά όρια, τον ίδιο τον εαυτό μας και να γίνουμε, επιτέλους, ορατές.

Εκδόσεις Πατάκη – Μάιος 2020

Η ταυτότητα της συγγραφέως, γνωστή με το λογοτεχνικό ψευδώνυμο ‘Ελενα Φερράντε, παραμένει κρυφή. Η μυθιστοριογράφος δεν έχει εμφανιστεί ποτέ δημοσίως, δεν έχει δώσει ποτέ συνέντευξη πρόσωπο με πρόσωπο, ούτε έχει φωτογραφηθεί. Δεν ξέρουμε ποια είναι, πως μοιάζει ή που μένει.

Η επιλογή της αυτή δεν φαίνεται να σχετίζεται με κάποιο δημοσιοσχετίστικο τέχνασμα, αλλά να πηγάζει, κυρίως, από καλλιτεχνικές της ανησυχίες. Σύμφωνα με την ίδια η ανωνυμία αφήνει το πεδίο ελεύθερο ώστε η δημιουργικότητά της να αναπτυχθεί στο μέγιστο, ενώ το κείμενό, μετά το τέλος της γραφής του, αποτελεί μια αυτόνομη οντότητα, η οποία εμπεριέχει όλες τις απαντήσεις, και δεν έχει πλέον ανάγκη τον συγγραφέα. Επιπλέον, της επιτρέπει να προστατέψει, τόσο τα ίδια τα δημιουργήματά της από τυχόν επιδερμικές αναλύσεις προερχόμενες από απλοϊκές συγκρίσεις με τον ιδιωτικό της βίο, όσο και την ίδια, αλλά και την οικογένεια της από τα «αδιάκριτα βλέμματα».

Για τη Φερράντε η επιλογή ή όχι ενός συγγραφέα να γίνει δημόσιο πρόσωπο βελτιώνει αισθητά τη διαδικασία της ανάγνωσης ενός βιβλίου. Συγγραφέας και αναγνώστης συναντιούνται σε ουδέτερο έδαφος, καθώς ο ένας δεν γνωρίζει τίποτα για τον άλλον και όμως καταφέρνουν μέσα από τις σελίδες να βρουν κοινά σημεία κατανόησης και αποδοχής, Οι χαρακτήρες της, μέσα από τους οποίους προσπαθούμε να ανακαλύψουμε κομμάτια του παζλ για την προσωπικότητας της δημιουργού, μας είναι τόσο οικείοι που αναγνωρίζουμε σε αυτούς αντανακλάσεις του δικού μας εαυτού.

Εκδόσεις Πατάκη – Απρίλιος 2017

Η ανωνυμία για τη συγγραφέα δεν ήρθε χωρίς κόστος. Μπορεί η τολμηρή απόφαση να μην υποκύψει στις πιέσεις της αγοράς και του Τύπου, που θεωρούν απαραίτητη τη φυσική παρουσία του συγγραφέα για την προώθηση ενός προϊόντος, να μην εμπόδισε, εν τέλει, την επιτυχημένη πορεία της Φερράντε, ωστόσο δεν της επέτρεψε να πιστωθεί προσωπικά την επιτυχία της αυτή, κάνοντας την ευάλωτη σε θεωρίες όπως ότι δεν ήταν σε θέση να γράψει τα βιβλία της από μόνη της και κάποιος άντρας λογοτέχνης κρύβεται από πίσω.

Όσο η φήμη της μεγάλωνε, τόσο φούντωναν οι εικασίες και οι θεωρίες όσον αφορά την πραγματική της ταυτότητα, βασισμένες σε μια εξονυχιστική εξέταση του έργου της, σε λογοτεχνικά «κουτσομπολιά» και σύγκριση των ελάχιστων πληροφοριών που γνωρίζουμε για την ίδια, αλλά και του στυλ γραφής της με τη βιογραφία και το στυλ διάφορων επώνυμων Ιταλών συγγραφέων.

Εκδόσεις Πατάκη – Σεπτέμβριος 2017

Το 2016, μάλιστα, ένας Ιταλός δημοσιογράφος, ο Claudio Gatti, ισχυρίστηκε στο μπλογκ του The New York Review of Books ότι ανακάλυψε την πραγματική «Έλενα Φερράντε», ακολουθώντας κάποια οικονομικά στοιχεία. Σύμφωνα με τον ίδιο, επρόκειτο για την Anita Raja, μεταφράστρια στον εκδοτικό οίκο της Φερράντε, Edizioni E/O, η οποία ζει στη Ρώμη και είναι παντρεμένη με τον Ναπολιτάνο συγγραφέα Domenico Starnone (για τον οποίον υπάρχουν επίσης θεωρίες ότι κρύβεται πίσω από το λογοτεχνικό ψευδώνυμο «Έλενα Φερράντε»).

Ο Gatti παρατήρησε ότι οι οικονομικές απολαβές της Raja από τον εκδοτικό οίκο αυξήθηκαν κατακόρυφα την ίδια περίοδο που άρχισε να λάμπει το διεθνές άστρο της συγγραφέως, ενώ κάποιες real estate αγορές της, το 2001, δεν διακαιολογούνταν από τα εισοδήματα μιας μεταφράστριας. Το βιογραφικό ωστόσο της Raja δεν συμπίπτει με τα ελάχιστα στοιχεία που γνωρίζουμε τόσο από τα μυθιστορήματα, όσο και από άλλες δημοσιεύσεις της Φερράντε για τη ζωή της. Οι «αποδείξεις» που έφερε στο φως της δημοσιότητας ο Gatti φαίνονταν περισταστιακές, αν και φάνηκε να ήρθε πιο κοντά από τον οποιοδήποτε στο να δώσει λύση στο μυστήριο. Ο εκδοτικός οίκος αρνήθηκε κατηγορηματικά τον ισχυρισμό, ενώ ανάμεσα στους θαυμαστές της Φερράντε προκλήθηκε πανικός.

Το αναγνωστικό κοινό, γενικά, δείχνει να δυσανασχετεί με τις διάφορες προσπάθειες των δημοσιογράφων να αποκαλύψουν το πρόσωπο πίσω από το λογοτεχνικό φαινόμενο «Έλενα Φερράντε», καθώς η απόφαση για ανωνυμία της συγγραφέως καθιστά τα μοναδικά, γεμάτα βάθος και λογοτεχνική ομορφιά μυθιστορήματά της ακόμη πιο ελκυστικά. Μόνο η «Τετραλογία της Νάπολης» έχει πουλήσει περισσότερα από δεκαέξι εκατομμύρια αντίτυπα και έχει μεταφραστεί σε 47 γλώσσες, ενώ το πρώτο από τα τέσσερα μυθιστορήματα «Η Υπέροχη φίλη μου» μεταφέρθηκε στη μικρή οθόνη από τη RAI και την HBO. To 2017 κυκλοφόρησε στις κινηματογραφικές αίθουσες το ντοκιμαντέρ του Giacomo Durzi, «Ferrante Fever», όπου διάσημες προσωπικότητες όπως η Hilary Clinton και ο Roberto Saviano μιλούν για τη μοναδική «περσόνα» και το συναρπαστικό έργο της συγγραφέως.

Τις ελάχιστες πληροφορίες που γνωρίζουμε για την ίδια (π.χ. ότι κατάγεται από τη Νάπολη) ή τις σκέψεις της πάνω στο έργο της, τις αντλούμε κυρίως μέσα από τα μυθιστορήματά της, τις γραπτές συνεντεύξεις της, αλλά και από την έκδοση το 2003 μιας συλλογής επιστολών και συνεντεύξεων που χρονολογούνται από το 1991, με τίτλο «La frantumaglia», καθώς και της πιο πρόσφατης έκδοσης μιας σειράς άρθρων της ίδιας για την εφημερίδα Guardian, με τίτλο «L’invenzione occasionale» (2019). Η εγκυρότητα αυτών των βιογραφικών στοιχείων ωστόσο, για μια συγγραφέα η οποία αρέσκεται να παίζει με τα όρια του «πραγματικού» και του «μυθοπλαστικού» τόσο μέσα στα έργα της, όσο και στην παρουσίαση του εαυτού της, περικλείεται από πολλά ερωτηματικά.