«Γλυκοαίματος και θανάσιμα μισητός»: Ο Ίων Δραγούμης μέσα από το αρχείο του

Μερικά μπαούλα, γεμάτα σπόρους πιπεριού για να προστατευθεί από το χρόνο το περιεχόμενό τους· μπαούλα που έμειναν κλειστά τουλάχιστον σαράντα χρόνια, «μέχρι την επόμενη γενιά» ‒αυτά ήταν ό,τι απέμεινε από τον Ίωνα Δραγούμη: το αρχείο του…

Μέσα σε αυτά τα μπαούλα, η οικογένεια του «Ίδα», όπως ήταν το φιλολογικό του ψευδώνυμο, χώρεσε μια ζωή που βιώθηκε γρήγορα και με πάθος, μέσα κι έξω από τα στενά τότε ελληνικά σύνορα, ανάμεσα σε γυναίκες και άντρες, ανάμεσα στην πολιτική και τον πόλεμο.

Ο Στέφανος Δραγούμης με τη σύζυγό του Ελίζα και επτά από τα έντεκα παιδιά τους: Χαρίκλεια, Αλεξάνδρα, Ναταλία, Ζωή, Ίωνα (πρώτη σειρά, αριστερά), Ευφροσύνη (Εύφη) και Νίκο, 1883 περίπου.

Εκατό χρόνια συμπληρώθηκαν το καλοκαίρι που μας πέρασε από τη μέρα που ο Ίων Δραγούμης δολοφονήθηκε εν μέση οδώ, ενώ είχε ήδη συλληφθεί, σε αντίποινα για την απόπειρα δολοφονίας κατά του Βενιζέλου, στο Παρίσι. Στο σημείο όπου εκτελέστηκε, στη λεωφόρο Β. Σοφίας, απέναντι από το Χίλτον, στέκεται ακόμη και σήμερα, σχεδόν απαρατήρητη για τον περαστικό, μια λευκή κολώνα, κοσμημένη με στίχους του Παλαμά, για να τον θυμίζει.

Όσα απέμειναν από τον Ίωνα, επιστολές κι ημερολόγια, χαρτιά, τετράδια, χάρτες, φωτογραφίες, περιοδικά κι εφημερίδες, αλλά ακόμη και οι κορδέλες απ’ τα στεφάνια της κηδείας του, συσκευάστηκαν με προσοχή από τον αδελφό του Φίλιππο Δραγούμη, που το 1959 δώρισε το αρχείο της οικογένειας στην Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών, τη γνωστή σε όλους Γεννάδειο.

Ο Ίων με τα αδέλφια του Εύφη και Νίκο (πίσω) και Χαρίκλεια (μπροστά). Με τον φακό του Νίκου Κοντογιαννάκη, αδελφού της μητέρας τους, Ελίζας Δραγούμη, 1890 περίπου.

Ο δωρητής έθεσε όρο το αρχείο του Ίωνα να παραμείνει κλειστό «μέχρι την επόμενη γενιά». Μετά τον θάνατο του Φίλιππου, το 1980, η οικογένεια επέτρεψε την πρόσβαση σε επιλεγμένους ερευνητές, προκειμένου να εκδοθούν τα προσωπικά ημερολόγια του Ίωνα Δραγούμη. Το 2000, όταν συμπληρώθηκαν ογδόντα χρόνια από τη δολοφονία του, η ταξινόμηση του αρχείου ολοκληρώθηκε και πλέον η πρόσβαση των ερευνητών σε αυτό είναι ελεύθερη. Μάλιστα, από το 2008 άρχισε η ψηφιοποίησή του και έτσι μεγάλο τμήμα του αρχείου είναι προσβάσιμο μέσω Διαδικτύου, όπως τόνισε η υπεύθυνη Αρχείων της ΑΣΚΣΑ, Ναταλία Βογκέικωφ-Brogan.

Σήμερα, με αφορμή την εκατονταετηρίδα, το Τμήμα Αρχείων της ΑΣΚΣΑ παρουσιάζει για πρώτη φορά στο ευρύτερο κοινό ένα ενδεικτικό αλλ’ αντιπροσωπευτικό μέρος του αρχείου, μέσα από σπάνια τεκμήρια που επιχειρούν να καλύψουν ποικίλες πτυχές του πολυδιάστατου και αντιφατικού βίου, δημόσιου και ιδιωτικού, του Ίωνα Δραγούμη.

Εφημερίδα Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Κυριακή 6 Σεπτεμβρίου 1920. Αφιέρωμα της εφημερίδας στον Δραγούμη με αφορμή το σαρανταήμερο μνημόσυνο.

Η έκθεση «Ίων Δραγούμης: Στο μεταίχμιο Ανατολής και Δύσης. Εκατό χρόνια από τη δολοφονία του» φιλοξενείται στην νέα πτέρυγα Ιωάννης Μακρυγιάννης της ΑΣΚΣΑ και χωρίζεται σε 14 θεματικές ενότητες, που ξεκινούν από το οικογενειακό του περιβάλλον, με φωτογραφίες από την παιδική ηλικία του Ίωνα και των αδελφών του, τα σχολικά του τετράδια και τα πρώτα του ημερολόγια.

Στη συνέχεια, μέσα από χάρτες της εποχής, όπου απεικονίζονται τα διαρκώς μεταβαλλόμενα σύνορα της Ελλάδας και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, καταγράφεται η γεωγραφία και η διαρκής κινητικότητα της ζωής του: Κρυπτογραφημένες επιστολές, μυστικοί κώδικες, τυπικά μύησης σε παραστρατιωτικές οργανώσεις εικονογραφούν τη δράση του Δραγούμη, που υπηρέτησε ως υποπρόξενος σε πολλές πόλεις της Μακεδονίας και της Θράκης, στον Μακεδονικό Αγώνα, μαζί με τον στενό συνεργάτη του Αθανάσιο Σουλιώτη ή τον γαμπρό του Παύλο Μελά.

Η διαμόρφωση της ιδέας της Ανατολικής Ομοσπονδίας, δηλαδή της μετεξέλιξης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σε ομοσπονδιακό πολυεθνικό κράτος Ελλήνων, Τούρκων και άλλων βαλκανικών λαών, υπό την επίδραση της Επανάστασης των Νεότουρκων, το 1908, στοιχειοθετείται μέσα από χειρόγραφα, άρθρα και βιβλία του Δραγούμη, έντυπα από την προσωπική του βιβλιοθήκη, όπως και αποσπάσματα από τα ημερολόγιά του.

Επιστολή του Ίωνος προς τον πατέρα του Στέφανο, όπου του αναλύει το πρόβλημα της συστηματικής διείσδυσης των Βουλγάρων στη Μακεδονία, μέσω της δράσης των κομιτάτων (18 Οκτωβρίου 1903).

Η εκλογή του στη Βουλή το 1915 και η σύγκρουση με τον Βενιζέλο κατά τον Εθνικό Διχασμό θα τον οδηγήσει στην εξορία μαζί με την υπόλοιπη αντιβενιζελική ηγεσία, περίοδος που ανασυντίθεται μέσα από φωτογραφίες των εξορίστων, το υπόμνημα που υπέβαλε ο Δραγούμης από την Κορσική στη Σύνοδο της Ειρήνης στο Παρίσι (1919), αλλά και τον Τύπο της εποχής.

Τέλος, στην ενότητα που αφορά τη δολοφονία, φωτογραφίες, αποκόμματα εφημερίδων, επικήδειες κορδέλες και σχέδια της αναθηματικής στήλης που στήθηκε στο σημείο της εκτέλεσής του συγκροτούν μια εντυπωσιακή προθήκη, που καταλαμβάνει κεντρική θέση στην έκθεση.

Ο Δραγούμης συνδέθηκε με τη ηθοποιό Μαρίκα Κοτοπούλη, ενόσω υπηρετούσε στην Πρεσβεία στην Κωνσταντινούπολη (1907-1908). Εκρηκτική και ενίοτε αυτοκαταστροφική, η σχέση του Δραγούμη με την Κοτοπούλη θα κρατήσει μέχρι τον θάνατό του. Στη φωτογραφία, Ίων Δραγούμης και Μαρίκα Κοτοπούλη, Κωνσταντινούπολη 1908.

Η σύντομη περιήγηση στη ζωή, το έργο και τον θάνατο του Ίωνα Δραγούμη ολοκληρώνεται με την αφιερωμένη στις σχέσεις του με τις γυναίκες προθήκη –όχι μόνο την Πηνελόπη Δέλτα και τη Μαρίκα Κοτοπούλη, αλλά και την Αμερικανίδα Mabel Dunlop ή τη δασκάλα Σαπφώ Θείου– καθώς και εκείνη για τον δημοτικιστή, συνεργάτη του Νουμά  Δραγούμη και τη σχέση του με τους λογίους της εποχής του, όπως και την αποτίμησή του από εκείνους που ακολούθησαν, δηλαδή τη Γενιά του ’30:

«Γλυκοαίματος και θανάσιμα μισητός, άνθρωπος των σαλονιών και των κομιτάτων, δημοτικιστή και γόνος καθαρολόγων, σεμνός και ερωτιάρης, εχθρός της μικρής και εντίμου Ελλάδος αλλ’ αδελφικός φίλος του βασιλέως, μακράν μέχρι θανάτου από τον Ελευθέριο Βενιζέλο και οραματιστής κοινός μιας άλλου είδους μεγάλης Ελλάδας. Αυτές όλες οι πέρλες, δε συνθέτουν μόνον ένα μυστηριώδες όνομα, παρά γεννούν μια προσωπική μυθολογία, που με γέμιζε γοητεία σ’ όλη την πρώτη μου νεότητα», γράφει ο Ελύτης στα Ανοιχτά χαρτιά, αποτυπώνοντας όλη την αντιφατικότητα αλλά και τη γοητεία που ασκούσε, στους συγκαιρινούς του αλλά και στους κατοπινότερους, ο Ίων Δραγούμης.

Την έκθεση επιμελήθηκαν, από το Τμήμα Αρχείων της ΑΣΚΣΑ οι  Ναταλία Βογκέικωφ-Brogan, Ελευθερία Δαλέζιου, Λήδα Κωστάκη, Νατάσα Λαιμού και Αλέξης Μάλλιαρης, ενώ τον σχεδιασμό και την εγκατάσταση φρόντισαν ο εικαστικός Ανδρέας Γεωργιάδης και η συντηρήτρια Βιβή Γερολυμάτου.

Φωτογραφία από την 3η ετήσια εκδρομή του Καναδοελληνο-Μακεδονικού Συνδέσμου «Ίων Δραγούμης», Τορόντο, 4 Ιουλίου 1937.

Αντί εγκαινίων, την ημέρα της έναρξης της έκθεσης, στις 15 Οκτωβρίου, στις 19.00, ο καθηγητής νεοελληνικής ιστορίας και λογοτεχνίας στο King’s College του Λονδίνου Roderick Beaton θα μιλήσει με θέμα: «Ένα θύμα της εποχής του: Ο Ίων Δραγούμης και ο αγώνας για την Εθνική Ψυχή της Ελλάδας», σε διαδικτυακή παρουσίαση της ΑΣΚΣΑ (https://www.ascsa.edu.gr/events/details/ion-dragoumis-100-years-after-his-assasination).

Ο δεκαοκτάχρονος Ίων με τους αδελφούς του Φίλιππο και Αλέξανδρο και τη θεία του Tascha Κοντογιαννάκη, 1896.