Ιάκωβος Καμπανέλλης: Ο εμβληματικός δραματουργός που σφράγισε το σύγχρονο ελληνικό θέατρο

Σαν Σήμερα 2 Δεκεμβρίου, το 1921, γεννήθηκε, στη Νάξο, ο σπουδαίος δραματουργός, συγγραφέας και ποιητής Ιάκωβος Καμπανέλλης, ο σημαντικότερος εκπρόσωπος του νεοελληνικού, μεταπολεμικού θεάτρου, του οποίου υπήρξε σαρωτικός ανανεωτής όσον αφορά τη μορφή και το περιεχόμενο.

Γιος του Στέφανου και της Αικατερίνης Καμπανέλλη, ο Ιάκωβος Καμπανέλλης επέδειξε από νεαρή ηλικία την ευχέρεια του στο γράψιμο, με τον δάσκαλό του να προβλέπει από νωρίς τη μετέπειτα συγγραφική του πορεία. Το 1935 η οικογένεια μετακόμισε στην Αθήνα εξαιτίας οικονομικών δυσχερειών. Εκεί, ο Καμπανέλλης δούλευε και παράλληλα φοιτούσε σε μια νυχτερινή τεχνική σχολή, τη Σιβιτανίδειο.

Σε γενικές γραμμές υπήρξε αυτοδίδακτος, έχοντας ολοκληρώσει μόνο το στάδιο της Μέσης Εκπαίδευσης. Συστηματικός αναγνώστης ο ίδιος, μέχρι τα 18 του χρόνια είχε έρθει σε επαφή με σημαντικό μέρος της παγκόσμιας πεζογραφίας, ποίησης και ιστορίας, δανειζόμενος, κυρίως, βιβλία από παλαιοβιβλιοπωλεία.

Το 1942, στην προσπάθειά του να διαφύγει από την κατοχική Αθήνα προς την ουδέτερη Ελβετία, συλλαμβάνεται από τους Γερμανούς στο Insbruck, φυλακίζεται προσωρινά στη Βιέννη, για να καταλήξει το 1943 στο στρατόπεδο συγκέντρωσης και εξόντωσης Μαουτχάουζεν, όπου έμεινε εκεί έως τον Μάιο του 1945 και την απελευθέρωση του στρατοπέδου από τα αμερικάνικα στρατεύματα.

Η παραμονή του στο Μαουτχάουζεν, όπου και έζησε από κοντά την κόλαση του ολοκαυτώματος, επηρέασε την προσωπικότητα του εις βάθος, καλλιεργώντας του ένα ακλόνητο αίσθημα ενσυναίσθησης και αλληλεγγύης για τον συνάνθρωπο, καθώς και ισχυρές αντιπολεμικές πεποιθήσεις. Δύο τάσεις οι οποίες υπήρξαν εμφανείς, έμμεσα ή άμεσα και στη θεατρική γραφή του.

Τα όσα έζησε στο Μαουτχάουζεν τα κατέγραψε στο μοναδικό του, ομότιτλο πεζογράφημα, το 1965, το οποίο δημοσιεύτηκε αρχικά σε συνέχειες στην εφημερίδα «Ελευθερία» του Πάνου Κόκκα.  Πρόκειται σύμφωνα με τα λόγια του ίδιου για μια «αληθινή» ιστορία «όπως τη ξανάζησα τις ώρες που ξανάβλεπα παλιές σημειώσεις και προσπαθούσα να τη θυμηθώ». Το Δεκέμβριο του 1965 θα κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Θεμέλιο, παράλληλα με ομώνυμο δίσκο σε μουσική του Μίκη Θεοδωράκη και ερμηνεύτρια την Μαρία Φαραντούρη.

Με τη Μελίνα Μερκούρη

Το 1945, με την επιστροφή του στην Αθήνα, επηρεάζεται τόσο πολύ από την παράσταση του Θεάτρου Τέχνης «Για ένα Κομμάτι Γης» που αποφασίζει να εισχωρήσει στο θέατρο ως ηθοποιός. Όμως, το γεγονός ότι δεν διέθετε απολυτήριο γυμνασίου αποτελούσε αιτία αποκλεισμού του από τις δραματικές σχολές της χώρας. Ελλείψει άλλης διεξόδου επέλεξε να ασχοληθεί με τη θεατρική συγγραφή. Από εκείνη τη στιγμή θα ξεκινούσε μια σχέση αγάπης και ισχυρού δεσίματος με το θέατρο και τους ανθρώπους που το υπηρετούν, η οποία μας χάρισε κορυφαία έργα της μεταπολεμικής ελληνικής δραματουργίας.

Το πρώτο του θεατρικό έργο που ανέβηκε σε σκηνή ήταν το τρίπρακτο «Χορός Πάνω στα Στάχυα», το οποίο παραστάθηκε, το 1950, από τον θίασο του Αδαμάντιου Λεμού.

Το 1956 υπήρξε η χρονιά της πρώτης του συνεργασίας με το Εθνικό Θέατρο, όταν η «Δεύτερη Σκηνή» ανέβασε την «Έβδομη Μέρα της Δημιουργίας», μια παράσταση που άλλαξε συλλήβδην τον τρόπο αντιμετώπισης των σύγχρονων Ελλήνων θεατρικών συγγραφέων από την πρώτη σκηνή της χώρας.

Το Εθνικό Θέατρο θα ανεβάσει και άλλα έργα του Ιάκωβου Καμπανέλλη, σε πρώτη πανελλήνια πρεμιέρα, όπως τον «Αόρατο Θίασο», 3/11/1988, σε σκηνοθεσία Γιώργου Μιχαηλίδη και τα έργα «Γράμμα στον Ορέστη» «Δείπνος» και «Πάροδος Θηβών», σε ενιαία παράσταση, στη «Νέα Σκηνή», στις 27/2/1993, σε σκηνοθεσία του ίδιου του συγγραφέα.

Το 1957 αποτελεί χρονιά ορόσημο για τον ίδιο, καθώς ξεκινάει η συνεργασία του με το Θέατρο Τέχνης του Καρόλου Κούν, τον θίασο που θα αποτελέσει τον σημαντικότερο σταθμό στη θεατρική πορεία του Ιάκωβου Καμπανέλλη. Εκεί, αρχικά, ο Βασίλης Διαμαντόπουλος, θέλοντας να δώσει ένα ρεσιτάλ ερμηνείας, θα χρησιμοποιήσει, ανάμεσα σε άλλα και τον μονόλογο του Καμπανέλλη «Αυτός και το Πανταλόνι του», ενώ τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους θα ανεβεί η «Αυλή των Θαυμάτων», σε σκηνοθεσία Καρόλου Κουν, ένα έργο καθοριστικό για την εξέλιξη της ελληνικής μεταπολεμικής δραματουργίας , η παράσταση του οποίου εδραιώνει τον συγγραφέα στη θεατρική ζωή της χώρας.

Άλλες παραστάσεις έργων του Καμπανέλλη από το Θέατρο Τέχνης του Καρόλου Κουν υπήρξαν:  «Ο Μπαμπάς ο Πόλεμος» (31/5/1980, σε σκηνοθεσία Γιώργου Λαζάνη), «Οδυσσέα Γύρισε Σπίτι» (22/12/1966, σε σκηνοθεσία Κάρολου Κουν), «Η Ηλικία της Νύχτας» (28/1/1959), η τετραλογία «Πρόσωπα για Βιολί και Ορχήστρα» (8/1/1976, σε σκηνοθεσία Κάρολου Κουν), «Τα Τέσσερα Πόδια του Τραπεζιού» (27/10/1978, σε σκηνοθεσία Κάρολου Κουν), «Μια Συνάντηση Κάπου Αλλού» (18/12/1997, σε σκηνοθεσία Μίμη Κουγιουμτζή.

Άλλοι σημαντικοί θίασοι οι οποίοι θα συνδέσουν το όνομά τους με τη δραματουργία του Ιάκωβου Καμπανέλλη είναι: Ο Θίασος της Έλσας Βεργή, το Νέο Θέατρο του Βασίλη Διαμαντόπουλου και της Μαρίας Αλκαίου, Ο Θίασος Τζένης Καρέζη και Κώστα Καζάκου, Πειραματικό Θέατρο της Πόλης – Μαριέττα Ριάλδη, Θεατρική Εταιρεία Στοά, Πειραματική Σκηνή της Τέχνης (Θεσσαλονίκη), Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος κ.α.

Από την παράσταση του Θεάτρου Τέχνης «Η Αυλή των θαυμάτων» (1957) | Πηγή: Kambanellis.gr

Παραστάσεις των έργων του Καμπανέλλη ανέβηκαν με επιτυχία και στο εξωτερικό, σε Αγγλία, Αυστρία, Ρωσία, Γερμανία, Σουηδία, Ηνωμένες Πολιτείες κ.α. Το 1964 το Κρατικό Θέατρο Goteborg της Σουηδίας θα ανεβάσει την «Αυλή των Θαυμάτων», έργο που θα παρουσιαστεί και το 1966, στο Reinhardt – Seminar στη Βιέννη. Το 1984 το Θέατρο Μαξίμ Γκόρκι ανεβάζει το «Οδυσσέα Γύρισε Σπίτι» και το 1996 το Θέατρο Τέχνης της Μόσχας πραγματοποιεί παράσταση του έργου «Ο Δρόμος Περνά από Μέσα».

Το 1999 εκλέγεται τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, ενώ το 2001 το Διεθνές Ινστιτούτο Θεάτρου του ζήτησε να γράψει τον λόγο για την Παγκόσμια Ημέρα Θεάτρου.

«Ο Μπαμπάς ο Πόλεμος» (1951-52), «Οδυσσέα Γύρισε Σπίτι» (1952), «Η Στέλλα με τα Κόκκινα Γάντια», «Η Αυλή των Θαυμάτων» (1957), «Το Παραμύθι Χωρίς Όνομα» (1959, διασκ.), «Βίβα Ασπασία» (1966), «Η Αποικία των Τιμωρημένων» (1970, διασκ.), «Το Μεγάλο μας Τσίρκο» (παρ. 1973), «Εχθρός Λαός» (παρ. 1975), «Τα Τέσσερα Πόδια του Τραπεζιού» (1978), «Ο Δρόμος Περνά Από Μέσα» (1990), «Γράμμα στον Ορέστη» (1991-92), «Στη Χώρα Ίψεν» (1991-92), «Μια Συνάντηση Κάπου Αλλού» (1996-97), κ.α.

Ο Ιάκωβος Καμπανέλλης καθ’ ‘όλη τη διάρκεια της συγγραφικής του πορείας πειραματίστηκε με διάφορα στυλ γραφής, σε μια αέναη αναζήτηση νέων τρόπων έκφρασης. Από το ρεαλιστικό έως το ποιητικό και συμβολιστικό θέατρο, από το πρωτότυπο έως τη διασκευή, δεν επαναπαύθηκε στις επιτυχίες του, ούτε υποχώρησε σε συμβιβασμούς για ένα πιο «εύπεπτο» θέατρο. Αντίθετα δοκίμασε ένα εύρος μορφολογίας και θεματικών.

Το δραματουργικό του έργο διακρίνεται για ένα είδος πολιτικής ευαισθησίας. Ο συγγραφέας δείχνει να ταυτίζεται και να συμπονά τους συνανθρώπους του, καθώς και να προβληματίζεται για μια σειρά κοινωνικών, οικονομικών και πολιτικών ζητημάτων. Μέσα από τα έργα του εκφράζει τον αποτροπιασμό του για τον πόλεμο και τη βία, ιδιαίτερα εκείνη της εξουσίας, η οποία με αδηφάγο τρόπο εξαθλιώνει τους πιο ανίσχυρους (πολίτες ή/και ολόκληρους λαούς). Σατιρίζει, επιπλέον, τους μηχανισμούς της εκάστοτε επίσημης ιδεολογίας, τη θυσία στο όνομα αυτής,  την πολιτική εκμετάλλευση και τη δημαγωγία.

Τζένη Καρέζη και Κώστας Καζάκος στην παράσταση «Το Μεγάλο μας Τσίρκο»

Πραγματεύεται ζητήματα που έχουν να κάνουν με την εξορία, τη μοναξιά, τη δύναμη του χρήματος, την ηθική του συμφέροντος, τη μετανάστευση κ.α. Εκφράζει υπαρξιακές ανησυχίες όσον αφορά την τύχη του ανθρώπου σε μια κοινωνία καθημαγμένη από τη μισαλλοδοξία, όπου η δύναμη του κακού έχει υπερισχύσει.

Χαρτογραφεί τις περιπέτειες της μεταπολεμικής Ελλάδας και τους συνεπακόλουθους κοινωνικοπολιτικούς προβληματισμούς είτε μέσω της ιστορικής μνήμης και της προσωπικής εμπειρίας, είτε μεταφέροντας τες σε άλλους τόπους και άλλες εποχές με έργα που βρίθουν μεταφορών και ειρωνείας, σατιρίζοντας, παράλληλα τη διεθνή κατάσταση πραγμάτων.

Η Τζένη Καρέζη και ο Βύρων Πάλλης στην παράσταση του Εθνικού Θεάτρου «Η Έβδομη Μέρα της Δημιουργίας»

Στα έργα του παρατηρείται μια λεπτή σκιαγράφηση της ελληνικής κοινωνίας χωρίς ιδεολογικές παρωπίδες, μέσα στα πλαίσια της πνευματικής ζωής του τόπου, με τις λαϊκές και οικίες μορφές παράδοσης. Ο Ιάκωβος Καμπανέλλης αιχμαλώτισε την τυπική ελληνική φιγούρα της μεταπολεμικής περιόδου, δημιουργώντας πολύπλευρους χαρακτήρες, με τα πάθη, τα αδιέξοδα, τις ελπίδες και τις αντιφάσεις τους. Οι ήρωες του βρίσκονται, συχνά, διχασμένοι, με ένα αίσθημα «εγκλεισμού» και απομόνωσης. Δεν ανήκουν ταξικά, ηθικά ή πολιτικά στην ίδια κατηγορία, ενώ αντικατοπτρίζουν τις αμφιβολίες, την εσωστρέφεια, το σκεπτικισμό που ακολούθησε την κατοχή και τον εθνικό διχασμό.

Τέλος, ο Ιάκωβος Καμπανέλλης μας χάρισε μερικά από τα ωραιότερα σενάρια για τον κινηματογράφο: 1955 «Στέλλα» (σκην. Μιχάλης Κακογιάννης), 1956 «Δράκος» (Σκην. Νίκος Κούνδουρός), 1956 «Η Αρπαγή της Περσεφόνης» (Σκην. Γρηγόρης Γρηγορίου), 1968 «Το Κανόνι και το Αηδόνι» (σκην. Γιώργος και Ιάκωβος Καμπανέλης) κ.α. Παράλληλα, ως στιχουργός, προσέφερε και στον τομέα της μουσικής μέσα από τη συνεργασία του με εμβληματικούς συνθέτες όπως ο Μάνος Χατζιδάκις («Παραμύθι Χωρίς Όνομα»), ο Μίκης Θεοδωράκης («Μαουτχάουζεν») και ο Σταύρος Ξαρχάκος («Το Μεγάλο μας Τσίρκο»).

Πέθανε στις 29 Μαρτίου 2011, στην Αθήνα. Σήμερα, ο Ιάκωβος Καμπανέλλης θεωρείται ο κορυφαίος δραματουργός του ελληνικού μεταπολεμικού θεάτρου, εκείνος που άνοιξε τον δρόμο σε μια γενιά έξοχων δημιουργών όπως η Λούλα Αναγνωστάκη, η Μαργαρίτα Λυμπεράκη και ο Δημήτρης Κεχαΐδης.