Ο Τζον Λε Καρέ δεν είναι πια ανάμεσά μας

Διανοητής, πολιτικός αναλυτής, ερμηνευτής των κρίσιμων θεμάτων της εποχής μας – ποιος ήταν ο Τζον λε Καρέ και τι μαθαίνουμε από τα βιβλία του και τη ζωή του;

O χρόνος στις σελίδες του Τζον Λε Καρέ, όπως και στη ζωή του, διαστέλλεται, βαθαίνει, χάνεις την αίσθηση όταν τον διαβάζεις. Η ζωή και το έργο του Ντέιβιντ (Τζον Μουρ) Κόρνγουελ, γιατί αυτό ήταν το πραγματικό του όνομα, περιστρέφονται γύρω από την πάλη του ανθρώπου να παραμείνει ηθικός σ’ έναν κόσμο ανήθικο. Και όπως στην περίπτωση του Αλμπέρ Καμύ ή του Τζορτζ Όργουελ, ο συνδυασμός ταλέντου και πολιτικού οράματος, και η συνύπαρξη προσωπικής εμπειρίας και στράτευσης συνιστούν κορυφαία λογοτεχνία.

«Είμαστε αναγκασμένοι να ζούμε χωρίς οίκτο, έτσι δεν είναι; Όμως, βέβαια, αυτό είναι αδύνατο… δεν μπορεί κάποιος να μένει συνέχεια έξω στο κρύο, κάποια στιγμή θα πρέπει να γυρίσει πίσω…» γράφει ο Λε Καρέ στο βιβλίο που του χάρισε παγκόσμια φήμη Ο Κατάσκοπος που Γύρισε από το Κρύο (1963), «το καλύτερο βιβλίο κατασκοπίας που έχω διαβάσει», όπως έγραφε στο οπισθόφυλλό του ο Γκράχαμ Γκριν.

Συνολικά, ο Λε Καρρέ έγραψε 25 μυθιστορήματα και μία αυτοβιογραφία, σε 7 από τα οποία πρωταγωνιστεί ή κάνει ένα πέρασμα ο Τζορτζ Σμάιλι. Είναι τα εξής: Ο Κατάσκοπος που Γύρισε από το Κρύο, η τριλογία Ο εντιμότατος μαθητής (1971), Κι ο κλήρος έπεσε στον Σμάιλι (1974), Οι άνθρωποι του Σμάιλι (1979), Η κληρονομιά των κατασκόπων (2017), το τελευταίο του, Ένας έντιμος άνθρωπος (2019) όπου πήρε θέση απέναντι στο Brexit και στον Ντόναλντ Τραμπ, και τα πρώτα, Η τελευταία κλήση (1961) και Ο ποιοτικός φόνος (1962).

Γραμμένα όλα σε μια ασυνήθιστα κομψή και λυρική πρόζα με θέμα την κατασκοπία θεωρούνται κλασικά. «Τα βιβλία του Λε Καρρέ είναι το κλειδί για να αποκρυπτογραφήσεις το τελευταίο μισό του εικοστού αιώνα», έγραψε χαρακτηριστικά η Μάργκαρετ Άτγουντ. Εμμονές του: η προδοσία, τα ηθικά διλήμματα, η τρωτή φύση των κατασκόπων, το ψυχικό βάρος της διπλής ζωής.

Ο συνδυασμός ταλέντου και πολιτικού οράματος, και η συνύπαρξη προσωπικής εμπειρίας και στράτευσης συνιστούν κορυφαία λογοτεχνία

Ο Τζον Λε Καρέ όταν μιλούσε σχημάτιζε τέλειες φράσεις, σπάνια όμως μιλούσε για τη ζωή του. Στο πρόσωπο του αμήχανου, «συναρπαστικά συνηθισμένου» και μονίμως ανήσυχου γυαλάκια ήρωα του, Τζορτζ Σμάιλι, δημιούργησε έναν εμβληματικό ήρωα στην ιστορία του μυθιστορήματος του ΧΧ αιώνα: έναν έντιμο άνθρωπο παγιδευμένο στο παιχνίδι της εξαπάτησης. Για τον Λε Καρέ το σύμπαν των διπλών πρακτόρων λειτουργεί ως μεταφορά της ανθρώπινης κατάστασης.

Ρίτσαρντ Μπάρτον, Τζον Λε Καρέ 1964, στα γυρίσματα της ταινίας «Ο Κατάσκοπος που Γύρισε από το Κρύο»

Ο Σμάιλι είναι ένας ηθικός ήρωας, της σχολής του Χολμς. Όπλο του είναι οι νευρώνες όχι οι γροθιές. Διαθέτει την πονηριά του Σατανά και τη συνείδηση μιας παρθένας. Και βασίζεται σε δυο αληθινούς χαρακτήρες: τον ιερέα και καθηγητή του στο Lincoln College της Οξφόρδης, Βίβιαν Γκριν, και τον προϊστάμενο και μέντορα του Λε Καρέ στη Μυστική Υπηρεσία Πληροφοριών, γνωστή κι ως Σέρκους, Τζον Μπίνγκαμ.

Για τον Λε Καρέ το σύμπαν των διπλών πρακτόρων λειτουργεί ως μεταφορά της ανθρώπινης κατάστασης.

Θα αναρωτιέστε πώς ένας νεαρός Άγγλος με σπουδές Συγκριτικής Λογοτεχνίας  κατέληξε μυστικός πράκτορας στα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου (1959-1964); Γιατί εργάστηκε στην Ιντέλιτζενς Σέρβις; Ποιος τον εκπαίδευσε; Και γιατί έγραψε κατασκοπευτικά μυθιστορήματα με το ψευδώνυμο Τζον Λε Καρέ, ενώ η καριέρα του στις Βρετανικές Μυστικές Υπηρεσίες Πληροφοριών ΜΙ5 και ΜΙ6 έληξε άδοξα, όταν ο περίφημος διπλός πράκτορας Κιμ Φίλμπι αυτομόλησε στην ΕΣΣΔ δίνοντας έναν κατάλογο με ονόματα Βρετανών πρακτόρων, ανάμεσα στα οποία και το όνομα του Ντέιβιντ Κόρνγουελ;

Κάμποσοι Άγγλοι συγγραφείς υπήρξαν κατάσκοποι: οι Graham Greene, Somerset Maugham, Ian Fleming, Christopher Marlowe, Priestley… Ο επίμονος αναγνώστης όμως θα βρει απαντήσεις στην αυτοβιογραφία του Λε Καρέ «Η σήραγγα των περιστεριών» (2016) και στο «Ο τέλειος κατάσκοπος» (1986) ένα βιβλίο που από πολλούς κριτικούς θεωρείται το αριστούργημά του, ενώ ο Φίλιπ Ροθ το έχει χαρακτηρίσει «το καλύτερο αγγλικό μυθιστόρημα από τον πόλεμο και μετά».

Ο Λε Καρέ το απέδιδε πάντως στη δυσλειτουργική του οικογένεια. «Ποτέ δεν αισθάνθηκα ότι ανήκω κάπου. O κόσμος των μυστικών υπηρεσιών ήταν σαν μαγνήτης για τύπους σαν εμένα: μοναχικούς ανθρώπους που ήθελαν την προστασία ενός οργανωμένου περιβάλλοντος, που ήταν ενστικτωδώς ολίγον απατεώνες και ταυτόχρονα ανεξάρτητοι. Με δυνατότητα να κατανοούν τις ανάγκες ενός ανθρώπου και έπειτα να είναι παγερά αδιάφοροι όταν αναφέρονται στο άτομό του. Υπάρχει ένα είδος σχιζοφρένειας στον τρόπο που καλείσαι να διαχειριστείς τους ανθρώπους, όπως συμβαίνει και στον κόσμο των απρόσωπων επιχειρήσεων», εξήγησε το 2013 σε συνέντευξή του στη Μαριλένα Αστραπέλλου.

Ο Τζον Λε Καρέ γεννήθηκε στις 19 Οκτωβρίου 1931 στο Πουλ του Ντόρσετ. Η μητέρα του τους εγκατέλειψε στα πέντε του χρόνια και έκτοτε, αυτός κι ο αδελφός του μεγάλωναν σε ιδρύματα, όταν δεν ήταν εκτεθεμένοι στα καπρίτσια ενός βιαίου και απρόβλεπτου πατέρα. Ο Λε Καρέ δεν χρησιμοποίησε ποτέ τη λέξη «πατέρας» οσάκις αναφερόταν στον Ρόνι Κόρνγουελ, ο οποίος πότε μεσουρανούσε και πότε μπαινόβγαινε στις φυλακές ανά την υφήλιο. Οι γιοι του τον φοβούνταν και τον αποστρέφονταν κι έκαναν τα πάντα για να μην γίνουν σαν κι αυτόν…

Ενώ εγώ υπήρξα ένας πιστός και αφοσιωμένος κατάσκοπος στην Ανατολική Γερμανία στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, ο «μπαμπάς μου», εν αγνοία όλων μας, προσέφερε  τις υπηρεσίες του στη Στάζι, πουλώντας όπλα

Αργότερα, ο Λε Καρέ παραδέχτηκε βέβαια ότι ο πατέρας του μπορεί να ήταν ένας ένας πολύ εφευρετικός λωποδύτης, ένας τεράστιος ψεύτης, μα οι απατεωνιές του ήταν έξοχα ενορχηστρωμένες αφού κατόρθωνε να ξεγελάει πανέξυπνους ανθρώπους, και ότι υπήρξε φοβερό λογοτεχνικό του πρότυπο.

Ο συγγραφέας τρίτος από αριστερά με το κορίτσι του και δεξιά, ο Ρίτσαρντ Κόρνουελ με τη δεύτερη σύζυγό του

«Εάν κάτι οφείλω στον πατέρα μου» δήλωσε το 2016 – και οπωσδήποτε του οφείλω κάποια πράγματα– είναι αυτό το βάσανο που ταλανίζει τους ήρωες μου όταν προσπαθούν να ισορροπήσουν ανάμεσα στην πίστη σ’ έναν ανώτερο σκοπό, όποιος κι αν είναι αυτός, και την απέχθεια που τους προκαλεί η σκέψη ότι καλούνται να τον υπηρετήσουν. Ποτέ δεν του πήγα κόντρα. Παραήταν δυνατός για να τα βάλω μαζί του. Του έλεγα συνεχώς ψέματα και, με αυτό τον τρόπο επινοούσα ένα φανταστικό σύμπαν παράλληλο με το δικό του, όπου έβρισκα κρυψώνες για να του ξεφεύγω. Οπότε, εκ των πραγμάτων, όταν απέκτησα πρόσβαση στον κόσμο της κατασκοπίας, ένιωσα σαν στο σπίτι μου. Δεν έμαθα τίποτε που να μην είχα διδαχθεί στα γόνατα του Ρόνι, όπως, για παράδειγμα το ότι, αρκεί να πεις το κατάλληλο ψέμα στο σωστό μεσιανικό τόνο με ένα ωραίο αμπαλάζ στα χρώματα της ίριδος, και θα εκπλαγείς βλέποντας πόσοι αθώοι θα πέσουν στην παγίδα σου. Οπότε, οι μυστικές υπηρεσίες σε σχέση με τον φανταστικό κόσμο όπου ζούσα, δεν είχαν τίποτε επιπλέον να μου προσφέρουν».

Ο Γιος του Πατέρα του Συγγραφέα πάντως, όπως αυτοαποκαλείται ο Λε Καρρέ στο 33^ο κεφάλαιο του βιβλίου του Η Σήραγγα των περιστεριών – Ιστορίες από τη ζωή μου που αναφέρεται στον Ρόνι, θα μάθει σχετικά αργά ότι και ο πατέρας του υπήρξε κι αυτός κατάσκοπος (!)

«Είναι κωμικό. Ενώ εγώ υπήρξα ένας πιστός και αφοσιωμένος κατάσκοπος στην Ανατολική Γερμανία στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, ο «μπαμπάς μου», εν αγνοία όλων μας, βρισκόταν επίσης στην Ανατολική Γερμανία προσφέροντάς τις υπηρεσίες του στη Στάζι, πουλώντας όπλα! Αν το μάθαιναν οι ανώτεροί μου στην Υπηρεσία θα τρελαινόντουσαν. Κι όλο αυτό ξεκίνησε όταν το BBC, με τη δική μου πάντα συναίνεση, ζήτησε τα αρχεία μου από τη Στάζι. Βρήκαν τέσσερα αποκόμματα του τύπου, τίποτε άλλο. Κάποιος είχε εξαφανίσει ή λογοκρίνει τα υπόλοιπα. Του πατέρα μου όμως ο φάκελος ήταν τεράστιος. Και ούτε καν ξέραμε ότι υπήρχε. Παρουσιαζόταν ως Άγγλος επιχειρηματίας, πρόθυμος να εργαστεί γι’ αυτούς ως μεσάζοντας».

“Δεν έχω θεό, παρά μόνο ένα εσωτερικό τοπίο, και δεν περιμένω τίποτε από τον θάνατο, παρά μόνο την εξάλειψη“, είχε πει.

«Είμαι ψεύτης. Γεννήθηκα για να λέω ψέματα, μεγάλωσα με τα ψέματα και εκπαιδεύτηκα στα ψέματα από μια βιομηχανία που ζει από τα ψέματα, στα οποία εξασκήθηκα ως μυθιστοριογράφος» έγραψε στην αυτοβιογραφία του. «Ως δημιουργός μυθοπλασιών, επινοώ εκδοχές του εαυτού μου, ποτέ τον πραγματικό μου εαυτό, αν υπάρχει. Δεν έχω θεό, παρά μόνο ένα εσωτερικό τοπίο, και δεν περιμένω τίποτε από τον θάνατο, παρά μόνο την εξάλειψη. Βρίσκω χαρά στην οικογένειά μου και στους ανθρώπους που με αγαπούν, και ανταποδίδω την αγάπη τους. Και, καθώς περπατώ στα βράχια της Κορνουάλης, με πλημμυρίζουν κύματα ευγνωμοσύνης για τη ζωή μου».

Από την Άκρη του Κόσμου (το Land’s End) το νοτιότερο μέρος της Αγγλίας όπου ζούσε την τελευταία εικοσαετία σε μια αγροικία-ερμητήριο περιστοιχισμένος από τη γυναίκα του, Βάλερι, τα 4 παιδιά του, 14 εγγόνια και 3 δισέγγονα και τους φίλους που αγαπούσε, ο Λε Καρέ παρακολουθούσε με τις κεραίες του τον κόσμο μας, χωρίς ίντερνετ, «ξεκοκκάλιζε» απλώς κάθε πρωί όλες τις εφημερίδες και… φόρτωνε.

Με τη δεύτερη γυναίκα του, Άλισον και τα τρία παιδιά του

Αθεράπευτα ρομαντικός, αυτός ο άλλοτε επιχειρησιακά ατάραχος πράκτορας δεν έπαψε ποτέ να γράφει μυθιστορήματα πιστεύοντας μας ότι ο κόσμος μας αλλάζει. «Κάποτε ξέραμε ποιος ήταν ο εχθρός, τώρα η Ευρώπη κι ο ολόκληρος ο πλανήτης ζει μες τον φόβο με την αγωνία της επιβίωσης».

Γι’ αυτό άπλωνε τις κεραίες του σε κάθε κουκκίδα της γης και με την ίδια περιέργεια που τον είχε οδηγήσει στην Κένυα, το Κονγκό, το Χονγκ Κονγκ και τον Παναμά έγραφε για την Ενδεκάτη Σεπτεμβρίου, τον Πόλεμο του Κόλπου, τη Νιγηρία, τη Ρουάντα, το Αφγανιστάν, το Brexit, τον ρωσικό δάχτυλο, τον Τραμπ…

«Γνωρίζω ότι ορισμένα βιβλία που έχω γράψει έχουν κάνει καλό. «Ο επίμονος κηπουρός» (2001) είναι ένα από αυτά. Ελαβα υπέροχα γράμματα από την Oxfam, από φιλανθρωπικές ομάδες. Ο Ντάνιελ Αραπ Μόι, που ήταν τότε πρόεδρος της Κένυας, ήθελε να μου κάνει μήνυση, μου έστειλε πολλές πομπώδεις επιστολές μέσω λονδρέζων δικηγόρων. Το άλλο ήταν «Η μικρή τυμπανίστρια» (1983), το οποίο αφορούσε τη διένεξη μεταξύ Ισραηλινών και Παλαιστινίων. Εξαγρίωσε τους εβραίους της διασποράς, έλαβα φρικτά γράμματα από Αμερικανοεβραίους, στα οποία έγραφαν ότι θα ρίξουν οξύ στα μάτια τα δικά μου και στων παιδιών μου. Στο Ισραήλ, όμως, το βιβλίο είχε θετική υποδοχή! Το «1984» του Όργουελ έκανε καλό, ο Ντίκενς που έγραψε για τους φτωχούς του Λονδίνου τον 19ο αιώνα έκανε καλό», έλεγε.

Ο Λε Καρέ δεν έπαψε ποτέ να πολεμάει κυριολεκτικά με την πένα του, «Πολεμούμε τους πολέμους που κληρονομούμε» έλεγε, να θυμώνει και να κατεβαίνει στους δρόμους (χαρακτηριστικό παράδειγμα, τα περσινά του γενέθλια που παρότι άρρωστος με καρκίνο τα πέρασε διαδηλώνοντας κατά του Brexit), και η αγωνία του για το μέλλον αυτού του πλανήτη (που θα σωθεί, έλεγε) και των νεότερων (άγνωστο αν θα επιβιώσουμε ως είδος, υποστήριζε), σ’ αυτόν τον ανήθικο, παγκοσμιοποιημένο κόσμο που ίσως εντέλει να χρειαζόταν πολλούς Λε Καρέ κι ακόμα περισσότερους Σμάιλι.

Πορταίτο, 1964