Women in Arts: Γυναίκες δημιουργοί στην πρώτη γραμμή κατά της ανισότητας

Για οκτώ μήνες εργάζονταν αθόρυβα, κάτω από το πλαίσιο μιας κολεκτίβας που μοιράζεται μια κοινή ανησυχία: Την θέση της γυναίκας στο χώρο των Τεχνών. Όταν, όμως, προέκυψε η γενναία καταγγελία της Σοφίας Μπεκατώρου για σεξουαλική κακοποίηση, ένιωσαν πως ο χρόνος της σιωπής είχε οριστικά τελειώσει.

Δύο εβδομάδες μετά το coming out της, η ομάδα των WOM.A (Women in Arts) έρχεται να επισημάνει την επιτακτικότητα του δικαιώματος να είναι ορατές, να είναι ίσες μεταξύ ίσων, να είναι εργαζόμενες γυναίκες χωρίς περιστροφές. Χωρίς εξαιρέσεις, υποσημειώσεις, χωρίς αστερίσκους και διακρίσεις.

Ξεσπούν χαρούμενα όταν ανακαλούν την πρώτη ‘ιδρυτική’ συνάντηση τους σε μια αθηναϊκή ταράτσα το περασμένο καλοκαίρι. Μια στιγμή που τις ένωσε ακόμη πιο ισχυρά στην ίδια διαπίστωση «της ανισότητας σε όλες τις μορφές. Σε ευκαιρίες, σε αμοιβές, σε θέσεις ρίσκου και ευθύνης. Μας απασχολούσε όλο το φάσμα και τα παράγωγα της ανισότητας. Τι κρύβεται πίσω από αυτήν; Έμφυλα στερεότυπα, φυσικά», συνοψίζει η θεατρική σκηνοθέτις Ιώ Βουλγαράκη.

“Μας απασχολούσε όλο το φάσμα και τα παράγωγα της ανισότητας. Τι κρύβεται πίσω από αυτήν; Έμφυλα στερεότυπα, φυσικά” λέει η Ιώ Βουλγαράκη.

Γυναίκες συχνά με πολύχρονη εμπειρία, αναγνωρίσιμες, αφομοιωμένες από την αγορά εργασίας των Τεχνών κι όμως σε μια διαρκή αντιπαράθεση με διακρίσεις. Καμία έκπληξη. Η Ελλάδα είναι το τελευταίο κράτος-μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης στον δείκτη ισότητας των φύλων βάσει της έρευνας του Ευρωπαϊκού Ινστιτούτου για την Ισότητα.

«Είναι απαραίτητο να διευκρινίσουμε πως δεν αποτελούμε μια ομάδα άγνωστων δημιουργών, που δεν τους ξέρει ούτε η μάνα τους και που δεν βρίσκουν δουλειά. Δεν αντιδρούμε γιατί διεκδικούμε χώρο ή γιατί έχουμε απωθημένα. Αντίθετα, βιώνουμε αυτές τις απαράδεκτες καταστάσεις, ούσες ενεργές στον χώρο μας» λέει εμφατικά η ηθοποιός και σκηνοθέτις Ειρήνη Γεωργαλάκη.

“Δεν αντιδρούμε γιατί διεκδικούμε χώρο ή γιατί έχουμε απωθημένα. Αντίθετα, βιώνουμε αυτές τις απαράδεκτες καταστάσεις, ούσες ενεργές στον χώρο μας” διευκρινίζει η Ειρήνη Γεωργαλάκη.

Ο πυρήνας της δράσης τους στράφηκε εξ αρχής σε μιαν ανάγκη καταγραφής και συλλογής στοιχείων που θα επαλήθευε αυτό που ήδη βίωναν. «Θέλαμε να κινηθούμε μ’ έναν τρόπο πληροφοριακό. Η στατιστική είναι μεγάλο εργαλείο. Στο θέατρο, ας πούμε, εργάζεται μια γυναίκα προς τρεις άνδρες. Κι όχι μόνο αυτό. Έχουμε σκεφτεί πόσες φορές βλέπουμε ένα γυναικείο ρόλο στο θέατρο αλλά είναι στο φόντο της ιστορίας κι όχι φορέας της αφήγησης; Πόσες γυναίκες υπάρχουν σε κάθε επαγγελματική ειδικότητα; Πόσες γυναίκες βρίσκονται σε θέσεις εξουσίας; Κι αν ακόμα τις κατέχουν πρέπει να το δικαιολογήσουν! Σκεφτείτε αν θα ρωτούσαν ποτέ έναν άνδρα γιατί έγινε πρόεδρος ενός οργανισμού ή πρόεδρος της Δημοκρατίας» αναρωτιέται ρητορικά η ηθοποιός Αμαλία Καβάλη.

“Σκεφτείτε αν θα ρωτούσαν ποτέ έναν άνδρα γιατί έγινε πρόεδρος ενός οργανισμού ή πρόεδρος της Δημοκρατίας” διαμαρτύρεται η Αμαλία Καβάλη.

Η συγκυρία, το κοινωνικό ξέσπασμα αλλά και η τρομερή αναταραχή των τελευταίων εβδομάδων στον χώρο της Τέχνης επιβεβαίωσε το αισθητήριο τους. Μέσα σε λίγα 24ωρα, άρχισαν να δέχονται πολυάριθμα αιτήματα γυναικών που ζητούσαν βοήθεια και καθοδήγηση μα και αιτήματα συμμετοχής στην ομάδα τους. Εννοείται πως δεν έλειψαν οι αντιδράσεις, οι κριτικές και οι αμφισβητήσεις. Συνειδητοποίησαν, δηλαδή, πως το WOM.A έπρεπε να προσαρμοστεί σε αυτό που συμβαίνει τώρα.

Εριφίλη Γιαννακοπούλου: Να μην χρειάζεται να υποδυθούμε τους άνδρες, την πιο δυνατή από τους δυνατούς

«Θέλουμε να συμβάλλουμε στην αλλαγή όλων όσων συμβαίνουν γύρω μας. Θα μπορούσαμε να αναλάβουμε ένα κομμάτι mentoring, να οργανώσουμε δράσεις για την ενθάρρυνση της γυναίκας που δουλεύει στην Τέχνη, να προτείνουμε κι άλλους δρόμους στον τρόπο που γίνονται τα πράγματα μέχρι σήμερα. Θέλουμε, μέσα από αυτή τη συζήτηση, να προκύψει το δικαίωμα να είμαστε γυναίκες, μαλακές και συναισθηματικές. Να μην χρειάζεται να υποδυθούμε τους άνδρες, την πιο δυνατή από τους δυνατούς» λέει η λυρική τραγουδίστρια και σκηνοθέτις Εριφίλη Γιαννακοπούλου. «Να μοιραστούμε εμπειρίες και να δώσουμε πρόσωπο στο πρόβλημα. Ο κόσμος δεν δέχεται τη γυναίκα όπως είναι. Οι περισσότεροι, αν όχι όλοι, απαιτούν από εκείνη να φορέσει μια ανδρική μάσκα για να υπάρξει» συμπληρώνει η σκηνοθέτις Σοφία Πάσχου.

“Ο κόσμος δεν δέχεται τη γυναίκα όπως είναι. Οι περισσότεροι, αν όχι όλοι, απαιτούν από εκείνη να φορέσει μια ανδρική μάσκα για να υπάρξει” τονίζει η Σοφία Πάσχου.

Αν η πανδημία δεν είχε καθορίσει, περίπου, τα πάντα, η WOM.A θα είχε διοργανώσει ήδη την πρώτη της ημερίδα ή άλλες διευρυμένες συναντήσεις ώστε να έρθουν στο φως νέα πρόσωπα του προβλήματος. Για την ώρα, οι 14 γυναίκες στο στενό πυρήνα του WOM.A (Σοφία Αντωνίου, Ιώ Βουλγαράκη, Χρηστίνα Γαρμπή, Κάλλια Γερακιανάκη, Ειρήνη Γεωργαλάκη, Εριφίλη Γιαννακοπούλου, Μάρθα Γιαννακοπούλου, Αμαλία Καβάλη, Κατερίνα Μαυρογεώργη, Λυδία Μιχαήλ, Μαντώ Παπαρρηγοπούλου, Σοφία Πάσχου, Μαρία Τσιμά και Κατερίνα Φώτη) μοιράζονται στο δικό τους κύκλο πτυχές του ζοφερού κεφαλαίου των έμφυλων στερεοτύπων.

«Οι ιστορίες είναι άπειρες. Και πολλές από αυτές – εξαιρούμε τα περιστατικά της σεξουαλικής κακοποίησης – έχουν πλάκα. Είναι καθημερινά πράγματα που έχουν ριζώσει μέσα μας, που τα έχουμε αποδεχτεί» σχολιάζει η Ειρήνη Γεωργαλάκη.

Η Ελλάδα είναι το τελευταίο κράτος-μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης στον δείκτη ισότητας των φύλων βάσει της έρευνας του Ευρωπαϊκού Ινστιτούτου για την Ισότητα. credit: Τim Μossholder.

Η Εριφίλη Γιαννακοπούλου περιγράφει την αφόρητη πίεση και την ευθεία αμφισβήτηση που δέχθηκε δουλεύοντας για μεγάλους οργανισμούς (Λυρική Σκηνή, Μέγαρο Μουσικής). «Σε κάθε βήμα μου έπρεπε να αποδείξω ότι είμαι άξια της πρότασης που μου είχε γίνει. Αυτό ξεκινούσε από απλά πράγματα, όπως π.χ. να μην μου παραχωρείται η κάτοψη του θεάτρου από κάποιον που την είχε στον υπολογιστή του μέχρι να μου κοπανούν το χέρι στο τραπέζι με τη φράση ‘θα το κάνεις γιατί το λέω εγώ’».

Ειρήνη Γεωργαλάκη: Οι ιστορίες είναι άπειρες. Είναι καθημερινά πράγματα που έχουν ριζώσει μέσα μας

Η Ιώ Βουλγαράκη ανακαλεί με δυσθυμία την εμπειρία της πρώτης σκηνοθεσίας της στην Επίδαυρο για λογαριασμό του Εθνικού Θεάτρου. «Περνώντας από όλα τα στάδια της παραγωγής, από το πώς με αντιμετώπισε ο ίδιος ο οργανισμός μέχρι την κουζίνα της δουλειάς, μου δόθηκε να καταλάβω ότι μια γυναίκα σκηνοθετεί σπάνια σε μεγάλη κλίμακα∙ κι όταν ακόμα το κάνει η ανάθεση της φέρει, από κάθε άποψη, κάτι το ειδικό».

“Θέλουμε, μέσα από αυτή τη συζήτηση, να προκύψει το δικαίωμα να είμαστε γυναίκες, μαλακές και συναισθηματικές. Να μην χρειάζεται να υποδυθούμε τους άνδρες, την πιο δυνατή από τους δυνατούς” υπογραμμίζει η Εριφίλη Γιαννακοπούλου.

Η Σοφία Πάσχου απηχεί το αίσθημα απαξίωσης όσων εισπράττει μια γυναίκα σκηνοθέτις, ακόμα και μέσα στους κόλπους γνώριμους συνεργατών. «Αν μια σκηνοθέτις ζητήσει πειθαρχία σε πρόβα από τους ηθοποιούς της τα συνήθη σχόλια θα είναι σεξιστικά∙ τύπου ‘αυτή δεν κοιμήθηκε ή δεν πηδήχτηκε καλά χθες’. Αν πάλι, ένας άνδρας υιοθετήσει την ίδια συμπεριφορά όλοι θα πουν ‘α, αυτός έχει σύστημα’».

Η Αμαλία Καβάλη μεταφέρει την ανισότητα της συνύπαρξης ακόμα και στα πιο μικρά πράγματα. «Χρειαζόταν μια διευκρίνιση πάνω στην πρόβα από κάποιον τρίτο συνεργάτη και ο συμπρωταγωνιστής μου, με παρότρυνε να μην πω τίποτα. ‘Άστο, μη μιλήσεις είσαι γυναίκα’ μου είπε. ‘Θα το λύσω εγώ’».

Όλες, μηδενός εξαιρουμένης, έχουν βρεθεί στη δυσάρεστη θέση να παρουσιαστούν σε επαγγελματικό ραντεβού όπου ο άνδρας συνομιλητής τους, τις αποκάλεσε ειρωνικά «κοριτσάκι». «Κι εσύ πρέπει να συνεχίσεις να συνομιλείς σοβαρά ούσα ‘κοριτσάκι’. Δεν είναι κάτι το φοβερό, αλλά σίγουρα είναι ενδεικτικό του πως σε βλέπει και που σε τοποθετεί επιδεικτικά ο άλλος» παρατηρεί η Ιώ Βουλγαράκη.

Όσες είναι οι γυναίκες στο χώρο των Τεχνών, άλλες τόσες θα είναι και οι εμπειρίες ανισότητας. credit: Εlyssa Fahndrich/Unsplash

Πιθανώς, όσες είναι οι γυναίκες στο χώρο των Τεχνών, άλλες τόσες θα είναι και οι παρόμοιες εμπειρίες. Μικρές και μεγαλύτερες ψηφίδες που λειτουργούν ανασταλτικά ή ακυρωτικά στην δημιουργικότητα και την εργασιακή δυνατότητα τους, που τις αναγκάζουν σε μια υπερπροσπάθεια παράλληλη με το ίδιο το αντικείμενο της δουλειάς τους. Και που τελικά συνθέτουν το σκηνικό του να δουλεύει κανείς σε έναν κόσμο που προκρίνει και εξυπηρετεί τους άνδρες. Αλήθεια, υπάρχει θεραπεία για τόσο βαθιά εγκατεστημένες συμπεριφορές;

«Καταρχάς, πρέπει ν’ αρχίσουμε να συνειδητοποιούμε τα συμπτώματα. Καμιά φορά, κι εμείς οι ίδιες δεν τα αναγνωρίζουμε. Κι εμείς οι ίδιες γινόμαστε σεξίστριες ή δεχόμαστε σεξισμό χωρίς να το καταλαβαίνουμε. Η επόμενη φάση είναι να συζητήσουμε όλα αυτά, μεταξύ μας, να ανοίξουμε τα μάτια και στη γυναίκα που βρίσκεται δίπλα μας. Το τρίτο βήμα είναι η αντίδραση και το τέταρτο – που μπορεί να μην προλάβει να ζήσει η γενιά μας – είναι να στεκόμαστε στη δουλειά μας επί ίσοις όροις», παρατηρεί η Ειρήνη Γεωργαλάκη.

“Κάθε αρχή χρειάζεται μια κλωτσιά, μια έκρηξη. Ωστόσο, δεν μπορούμε να μείνουμε σε αυτήν ή να την καταχραστούμε” παρατηρεί η Μαντώ Παπαρηγοπούλου.

Η σύσταση της WOM.A, η σύσταση Πειθαρχικού Συμβουλίου στο ΣΕΗ, η αναγγελία του Υπουργείου Πολιτισμού για τη σύνταξη ενός κώδικα δεοντολογίας στις Τέχνες είναι πρώτες ενδείξεις εμπλοκής των θεσμών στο σκηνικό. Την ίδια ώρα, οι καταγγελίες των θαρραλέων γυναικών που συρρέουν η μία μετά την άλλη για να αποκαλύψουν προσβολές, παρενοχλήσεις και απειλές στον εργασιακό τους χώρο, συμβάλλουν καθοριστικά στα εγκαίνια ενός καινούργιου τοπίου. Μικρές νίκες και μικρές επαναστάσεις σε ένα χώρο που, μέχρι πρότινος, σιωπούσε εκκωφαντικά∙ λες και είχε αποδεχτεί την κατάσταση.

Μαντώ Παπαρηγοπούλου: Πριν εκφυλιστεί η ορμή της εκκίνησης, πρέπει να προλάβουμε να τη μεθοδεύσουμε προς την σωστή κατεύθυνση

«Κάθε αρχή χρειάζεται μια κλωτσιά, μια έκρηξη. Ωστόσο, δεν μπορούμε να μείνουμε σε αυτήν ή να την καταχραστούμε. Ούτε να επιτρέψουμε στην καταγγελία να γίνει trend ώστε ο καθένας να μπορεί να τη χρησιμοποιεί ωφελιμιστικά. Γι’ αυτό, λοιπόν, πριν εκφυλιστεί η ορμή της εκκίνησης, πρέπει να προλάβουμε να τη μεθοδεύσουμε προς την σωστή κατεύθυνση» προτείνει η ηθοποιός Μαντώ Παπαρηγοπούλου.

Οι καταγγελίες των θαρραλέων γυναικών που συρρέουν η μία μετά την άλλη για να αποκαλύψουν προσβολές, παρενοχλήσεις και απειλές στον εργασιακό τους χώρο, συμβάλλουν καθοριστικά στα εγκαίνια ενός καινούργιου τοπίου. credit: Claudio Schwarz Purzlbaum/Unsplash

Σε μια εποχή που το βλέμμα έχει εκπαιδευτεί να σκαλώνει στο σκάνδαλο – και πολύ λιγότερο στην ουσία – οι κίνδυνοι να θολώσει η πραγματικότητα για το περιβάλλον της έμφυλης βίας είναι ήδη ορατοί. «Δεν συνιστά κιτρινισμό η αποκάλυψη μιας σεξουαλικής παρενόχλησης σε τηλεοπτική εκπομπή, όχι» παρεμβαίνει η Αμαλία Καβάλη. «Από την άλλη, υπάρχει και η σκανδαλοθηρική κάλυψη του γεγονότος. Δεν είναι ανάγκη να μιλήσουν όλοι, αλλά μόνο τα θύματα. Δεν είναι μια στιγμή για κανέναν από εμάς να πάρει δημοσιότητα. ‘Άλλωστε, σε πολλές περιπτώσεις μπορεί να ακολουθηθεί μόνο η νομική οδός».

Αμαλία Καβάλη: Δεν είναι στιγμή για κανέναν από εμάς να πάρει δημοσιότητα

Υπερθεματίζοντας, η Εριφίλη Γιαννακοπούλου προτρέπει όλους να μάθουν να χειρίζονται με σεβασμό τη γλώσσα της έμφυλης βίας. «Μέσα στον γενικό ενθουσιασμό του ότι κάτι επιτέλους κουνιέται, δεν μπορώ να κρύψω την ανησυχία μου να μην αναλωθούμε στο πρώτο επίπεδο. Ας μην χαθούμε στο ποιος έκανε τι, στο ποιος κατήγγειλε ποιον. Ας μάθουμε από αυτό για να το αντιμετωπίσουμε σε βάθος».

Οι Women in Arts είναι η πρώτη επαγγελματική κατηγορία γυναικών που καλεί στην ορατότητα ενός μείζονος προβλήματος για την ελληνική κοινωνία. credit: Jon Tyson/Unsplash

Οι Women in Arts είναι η πρώτη επαγγελματική κατηγορία γυναικών που καλεί στην ορατότητα ενός μείζονος προβλήματος για την ελληνική κοινωνία. Ίσως γιατί η πρόσβαση τους στο δημόσιο βήμα είναι ευκολότερη, ίσως γιατί ο πολιτισμός πλήττεται τόσο βάναυσα πια, που βρίσκει το κουράγιο να εκθέσει τα τρωτά σημεία και τις παθογένειες του.

Ιώ Βουλγαράκη: Θέλει ένα βήμα τη φορά. Διαφορετικά, θα λειτουργήσουμε σαν συναισθηματικό εφέ που σύντομα θα σβήσει

Παρόλα αυτά, οι WOM.A δεν μπορούν να διακρίνουν (ακόμα) αν η πρωτοβουλία τους είναι ικανή να συμβάλλει σε μια ευρύτερη κοινωνική εγρήγορση – άρα και αλλαγή. «Αισθανόμαστε πως θέλει ένα βήμα τη φορά. Διαφορετικά, θα λειτουργήσουμε σαν συναισθηματικό εφέ που σύντομα θα σβήσει. Μακάρι να σπρώξουμε κι άλλες επαγγελματικές κατηγορίες στον ίδιο δρόμο. Για την ώρα, εμείς ως συλλογικότητα, χρειαζόμαστε πρόσβαση σε γνώση που δεν έχουμε. Κι αν η γνώση αυτή επικοινωνηθεί, ενδεχομένως να έχει ένα αποτύπωμα τόσο στο χώρο μας όσο και σε άλλους. Σίγουρα, θα πάρει χρόνο για να καταπολεμήσει τα στερεότυπα» σημειώνει η Ιώ Βουλγαράκη.

Το βέβαιο είναι πως μια χειρονομία σαν το WOM.A επιβεβαιώνει τον εγγενή ρόλο του καλλιτέχνη σε ένα κοινωνικό σύνολο∙ ρόλο οίστρου, αφύπνισης, ώθησης, μετατόπισης. Και είναι απόλυτα συγκινητικό που αυτό συμβαίνει εν μέσω πανδημίας, σε μια εποχή που οι καλλιτέχνες μοιάζει να έχουν χάσει τα πάντα, ακόμα και τους δεσμούς τους με την κοινωνία. «Δεν μπορούμε να σας παρουσιάσουμε μια παράσταση ή να σας παίξουμε μουσική αλλά είμαστε εδώ με έναν άλλο τρόπο, υποστηρικτικό» συνηγορεί η Εριφίλη Γιαννακοπούλου.

«Ως καλλιτέχνες ζούμε μια τεράστια απαξίωση – όχι μόνο γιατί δεν μπορούμε να δουλέψουμε – αλλά γιατί κανείς δεν ζητάει και δεν περιμένει τίποτα από εμάς. Δεν υπάρχει η αγωνία του τι μπορεί να πει ο πολιτισμός στην κοινωνία, όπως και του τι μπορεί να πει μια γυναίκα στην κοινωνία. Έχουμε υποτιμήσει και τα δύο ενώ είναι στυλοβάτες της».