Τρεις γυναίκες σε διευθυντικές θέσεις μιλούν για τα παιχνίδια εξουσίας στο θέατρο

Τρεις γυναίκες σε θέσεις ευθύνης – σε θέσεις εξουσίας. Σπάνιο φαινόμενο. Τρεις γυναίκες που τοποθετήθηκαν στις θέσεις αυτές με διαγωνισμό ΑΣΕΠ, άρα με σαφή, ορισμένα κριτήρια. Τρεις καλλιτεχνικές διευθύντριες σε Δημοτικά Περιφερειακά Θέατρα, εκτός του σκληρού ανταγωνισμού (ηθελημένα μήπως;) αλλά εντός της θεατρικής τέχνης.

Η Βαρβάρα Δούκα, η Καλλιόπη Ευαγγελίδου και η Κυριακή Σπανού τοποθετούνται, χωρίς περιστροφές, στο θέμα της έμφυλης βίας που συνταράσσει την ελληνική σκηνή και τέχνη εκ θεμελίων.

Και θέτουν μερικά καίρια, για το δημόσιο – όσο και τον καλλιτεχνικό – διάλογο, ζητήματα: Την εδραίωση των στερεοτύπων που φτάνει μέχρι την κορυφή της πυραμίδας, την παραμορφωμένη αντίληψη για τις εξουσίες της ιεραρχίας, την συστηματική καταστρατήγηση των εργασιακών δικαιωμάτων. Παράγοντες (που εκούσια ή ακούσια) έχουν εξυπηρετήσει κακοποιητικές συμπεριφορές.

Για να λέμε τα πράγματα με το όνομα τους, το πρότυπο γυναίκα –μούσα -ερωμένη στον καλλιτεχνικό χώρο ήταν και παραμένει χρόνια το κυρίαρχο. Στο θέατρο δε, το μοντέλο όμορφη, καλλίγραμμη, ερωτική ή τσαχπίνα και ζουμερή, ήταν το ζητούμενο. Έτσι στήθηκαν και οι σχολές θεάτρου όπου ‘διαφορετικοί’ τύποι γυναικών, αλλά και ανδρών, συνήθως δεν είχαν καμία τύχη. Παρόλα αυτά, ένας ‘ασχημούτσικος’ ή λίγο υπέρβαρος άντρας είχε περισσότερη ανοχή, από μία κοπέλα με γαμψή μύτη, ή με φαρδιά λεκάνη. Το επάγγελμα αυτό ήταν και είναι ακόμα ρατσιστικό. Και θα παραμείνει όσο το κοινωνικό μοντέλο που προβάλλεται, είναι τα νιάτα και η ομορφιά.

Επακόλουθο, λοιπόν, είναι ότι οι σχολές θεάτρου, αλλά και οι διαδικασίες επιλογής (οντισιόν-casting) ηθοποιών (αντρών και γυναικών) αποτέλεσαν ‘ερωτική δεξαμενή’ για δασκάλους, σκηνοθέτες και του θεάτρου, αλλά και του κινηματογράφου. Είναι κοινό μυστικό ότι κυρίως οι άντρες δάσκαλοι χρησιμοποιώντας τη γοητεία του μέντορα, του έμπειρου στη δουλειά ή του ‘διαμεσολαβητή’ εκμεταλλεύτηκαν ερωτικά τη θέση τους. Εδώ, όμως, μπαίνει το ερώτημα ποιοι είναι οι κατάλληλοι για να γίνουν δάσκαλοι και δασκάλες, γιατί και ουκ ολίγες γυναίκες είτε από την έδρα της δασκάλας, είτε του σκηνοθέτη γίνονται προσβλητικές, ειρωνικές, και ασκούν αυτό που τώρα λέγεται ‘ “mobbing” ή “bulling” και φυσικά και κάποιες από αυτές εκμεταλλεύτηκαν ή χρησιμοποίησαν ερωτικά τη θέση ισχύος τους.

Το πράγμα μπλέκεται όταν αυτοί ή αυτές είναι ταυτόχρονα ‘χαρισματικοί’ καλλιτέχνες ή προβεβλημένοι στο κύκλωμα (δημοσιότητα, καταγωγή) ή ακόμα χειρότερα είναι εργοδότες και θιασάρχες, και φυσικά όταν το πράγμα ξεφεύγει . Όταν η συμπεριφορά αυτή, σταματά να γίνεται “παιχνίδι ενηλίκων”, και γίνεται παρενόχληση και κακοποίηση ή μέσο εξόντωσης (ψυχολογικής και επαγγελματικής).

Εδώ λοιπόν έχουμε να αντιμετωπίσουμε δύο τινά: Από τη μια, να αλλάξουμε το ήθος των διαδικασιών.Το πρώτο στάδιο είναι να πάψουμε να παραδεχόμαστε ότι αυτό που συνηθίσαμε είναι το κυρίαρχο μοντέλο. Το δεύτερο να κατανοήσουμε με ενσυναίσθηση, ότι δεν έχουν όλοι τα ίδια κρατήματα και τις ίδιες καταβολές. Δεν έχουν, ίσως, ούτε άτομα στην οικογένεια τους να τους στηρίξουν ή επιλέγουν να μην τη θορυβήσουν, δεν έχουν χρήματα για να είναι ανεξάρτητοι, παλεύουν με την ενοχή αυτού που τους συμβαίνει, αλλά και με το ναρκισσισμό και τη φιλοδοξία τους, η οποία χαρακτηρίζει το επάγγελμα, και ως ένα βαθμό είναι και η κινητήρια δύναμη του. Αυτό δε σημαίνει ότι τους αξίζει να κακοπάθουν ή να ταλαιπωρηθούν.

Το δυσκολότερο στάδιο είναι να οχυρώσουμε το επάγγελμα. Όχι με βιβλιαράκια και κώδικες και πειθαρχικά στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Η δεοντολογία δε χρειάζεται να ξαναγραφτεί. Την ορίζει το αστικό δίκαιο. Ο σεβασμός της προσωπικότητας και της περιουσίας. Τι είναι προσβλητική συμπεριφορά, τι είναι εργοδοτικός εκβιασμός, τι είναι απαράδεκτη αμοιβή, τι είναι βρίσιμο και τι κακοποίηση. Φυσικά και τα Σωματεία, όχι μόνον των ηθοποιών, αλλά και των σκηνοθετών πρέπει να γίνουν δεξαμενές και πηγές στήριξης κακοποιητικών συμπεριφορών.

Γιατί ΚΑΙ οι σκηνοθέτες ή οι θιασάρχες έχουν δικαίωμα να προστατευτούν από συκοφαντικές συμπεριφορές π.χ. απορρίπτομαι από έναν ρόλο και πάω και κάνω καταγγελία για κακοποίηση. Γιατί όταν υπάρχουν διαφανείς και αξιοπρεπείς διαδικασίες στις οντισιόν, στις πρόβες, στα καμαρίνια, και στήριξη από τους συναδέλφους , ποιος θα μπορέσει να ισχυριστεί π.χ. ‘δεν του έκατσα και γι αυτό με απέλυσε’. Κανείς δε μπορεί φυσικά να μπει στην κρεβατοκάμαρα ή στις προθέσεις του άλλου και η ποινικοποίηση του φλερτ, του ερωτισμού ή των αγγιγμάτων, μετά και από την απτοπενία που μας έχει καταδικάσει ο Κορωνοϊός και η Πανδημία, νομίζω θα ήταν ότι πιο θλιβερό θα είχε να αφήσει αυτό το τσουνάμι.

Δε μπορούμε να φτάσουμε στο άλλο άκρο. Όμως, σίγουρα, μπορούμε να γίνουμε περισσότερο επαγγελματίες. Γιατί από κει ξεκινάει το θέμα. Από την αξιοπρέπεια του επαγγέλματος. Ταυτόχρονα για κάθε νέο, σε οποιοδήποτε επάγγελμα χρειάζεται η χειραφέτηση απέναντι στην υποκριτική κοινωνία που ζούμε και η ενδυνάμωση της πεποίθησης ότι τα προσωπικά και εργασιακά δικαιώματα είναι αδιαπραγμάτευτα. Το ίδιο και η αξιοπρέπεια στην εκπαίδευση, η επαγγελματική αλληλεγγύη, η συναδελφικότητα και η κατοχύρωση ενός άλλου ήθους.

Xωρίς να πιστεύω ότι η εξουσία και η κατάχρηση της, έχει να κάνει πάντα με το φύλο, νιώθω καλύτερα που γυναίκες ικανές και εχέφρονες αναλαμβάνουν όλο και περισσότερα διοικητικά πόστα στο θέατρο, αλλά και σε σημαντικά κομμάτια της κοινωνίας. Αυτό βοηθά να σπάσουν τα στερεότυπα. Έχουμε, ας πούμε, μία Πρόεδρο Δημοκρατίας, ικανή και χαμηλών τόνων γυναίκα, αλλά εξαιρετικά αποτελεσματική όπως διαφαίνεται που δεν ανταποκρίνεται στο στερεοτυπικό κλισέ. Έχουμε, όμως, παράλληλα εκτόνωση σε εξωτερικά εμφανισιακά κριτήρια σε γυναίκες με θέση εξουσίας όταν δε συμφωνούμε πολιτικά. Έχουμε τον πρώτο υφυπουργό από την LGBT κοινότητα, αλλά εξαιρετικό hate λόγο σε όλα τα επίπεδα για όλες τις διαφορετικότητες.

Το Θέατρο δεν κινδυνεύει ούτε από την Πανδημία, ούτε από την Κάθαρση. Κινδυνεύει από εκείνους που εκμεταλλευόμενοι τη θέση τους, στέλνουν ικανά παιδιά σπίτι τους.

Τα τελευταία χρόνια βλέπουμε όλο και περισσότερες γυναίκες σε θέση ευθύνης. Όμως, ποτέ δεν θα έρθει η αλλαγή που επιθυμούμε αν δεν αρχίσουμε να μιλάμε για ανθρώπους. Στις θέσεις ευθύνης τα κριτήρια είναι αντικειμενικά και αποδεικνύονται. Ανεξαρτήτως φύλου, τις θέσεις αυτές πρέπει να τις αναλαμβάνουν αξιοκρατικά άνθρωποι που πληρούν τα κριτήρια αυτά μέσα από διαφανείς διαδικασίες.

Αν και η ποσόστωση σαν φιλοσοφία με ενοχλεί, καταλαβαίνω πως ήταν αναγκαία για να γίνει το πρώτο βήμα σε έναν κόσμο φτιαγμένο από άντρες για άντρες.

Οι γυναίκες ακόμη και σήμερα πρέπει να κάνουν τον διπλό δρόμο και να καταβάλλουν τον διπλό κόπο αν θέλουν να προοδεύσουν μέσω της δουλειάς τους. Τα στερεότυπα εξακολουθούν να είναι τόσο ισχυρά που, ακόμη και θετικά να αναφερθεί κάποιος σε μια γυναίκα, της αποδίδει συμπεριφορές και δυνατότητες που κοινωνικά θεωρούνται ανδρικό προνόμιο.

Εξάλλου, ο χαρακτηρισμός «ασθενές φύλο» δεν έπαψε ποτέ να υπάρχει. Το αντίθετο, ενισχύθηκε και προστέθηκαν, όπως αποκαλύπτεται, στην πλευρά του ασθενούς κι άλλα πλάσματα που επάνω τους άσκησαν κακοποιητική εξουσία κάποιοι ισχυροί. Δεν μπορούμε να προοδεύσουμε πραγματικά αν η κοινωνία μας υπακούει σε δίπολα κι όχι σε αξίες στις οποίες έχουν ελεύθερα και ισότιμα μερίδιο όλοι οι άνθρωποι.

Έχω να θυμάμαι συμπεριφορές και γεγονότα που επέλεξα να ξεχάσω. Σαν νεαρή έφευγα τρέχοντας όταν ένιωθα κίνδυνο. Η πολύχρονη παρουσία μου σε επαγγελματικά περιβάλλοντα συμβαίνει, εκτός των άλλων, και γιατί εκεί βρίσκω ασφάλεια και αξιοπρεπείς συμπεριφορές. Ήμουν τυχερή. Όμως αυτό δεν σημαίνει τίποτα. Δεν μπορεί να ζούμε σε έναν κόσμο που είναι θέμα τύχης να μην σε στραπατσάρει κάποιος.

Η Περιφέρεια παλαιότερα καταλάβαινε τους κραδασμούς που εκδηλώνονταν στο κέντρο με κάποια σχετική αργοπορία. Σήμερα μέσω του διαδικτύου υπάρχει ένας βίαιος συγχρονισμός, ο οποίος δεν ακολουθείται εξίσου κι από μια μέριμνα για την ουσιαστική πολιτιστική ανάπτυξη. Το κακό τρέχει με την ταχύτητα του φωτός και το καλό κερδίζεται με άνισο αγώνα και με το σταγονόμετρο. Έχουμε πολύ μικρές δυνατότητες τόσο να παράξουμε όσο και να προβάλλουμε το έργο μας.

Δεν μπορώ να φανταστώ τι μπορεί να περιλαμβάνει ένας κώδικας δεοντολογίας που ένας άνθρωπος, πολύ περισσότερο ένας καλλιτέχνης, ένας άνθρωπος του πνεύματος δεν το ξέρει ήδη. Για μένα αυτό είναι μια ομολογία αποτυχίας. Αν πρέπει να γίνει ας γίνει. Η τέχνη, εξ ορισμού, είναι στον αντίποδα της βίας. Άρα, κάτι πια είναι πολύ σάπιο στο βασίλειο της Δανίας.

Χρόνια τώρα τα αιτήματα μας για οργάνωση της θεατρικής παιδείας, για αναγνώριση των πτυχίων των δραματικών σχολών, για διασφάλιση των εργασιακών δικαιωμάτων, για εφαρμογή της εργατικής νομοθεσίας που θα δημιουργήσει εργασιακές ευκαιρίες σε επαγγελματίες ηθοποιούς πέφτουν στο κενό. Η οικονομική κρίση ενέτεινε την επαγγελματική δυστοπία. Καμία συζήτηση για το μέλλον δεν είναι σοβαρή αν δεν ξεκινάει από τα θέματα της επαγγελματικής παιδείας και των εργασιακών δικαιωμάτων. Αλλά, από την ως τώρα εμπειρία μου, όλα εξαντλούνται πάντα δυστυχώς στα πρωτοσέλιδα της δημοσιότητας.

Με απασχολούσε πάντα η μεγαλοστομία των δελτίων τύπου αλλά και των δηλώσεων ημών των καλλιτεχνών που πιστεύουμε ότι τα λόγια των μεγάλων συγγραφέων που βάζουμε στο στόμα, μας καθιστούν ισότιμους συνομιλητές τους και δωσ’ του απόψεις για τον έρωτα, το θάνατο, τη στάση ζωής, που τώρα αποκαλύπτεται σκέτο μάρκετινγκ.

Αυτή η απογύμνωση ήταν ορατή, αλλά τώρα αποκαλύπτεται και μια διαδεδομένη συνθήκη κακοποίησης σωματικής, σεξουαλικής, ψυχικής που δείχνει ότι η ηγεσία στο χώρο του θεάτρου, έχει αποτύχει τις τελευταίες δεκαετίες πολλαπλώς. Υπουργεία, θεσμικές διευθυντικές θέσεις, δομές καλλιτεχνικές υπάρχουν χωρίς καμία προγραμματική θέση ή δράση. Απλά είναι ενδιάμεσοι εργολάβοι του κρατικού χρήματος.

Κάτι που φάνηκε με την περίπτωση του άκουσον, άκουσον, persona non grata Γιαν Φαμπρ που πήγε να χαλάσει την σούπα της εργοδοσίας – ακόμα κι αν ήταν άγαρμπος ο χειρισμός του Υπουργείου και με το Λούκο και τον Φαμπρ. Βλέπουμε έναν χώρο, που και με τη σιωπή των περί αυτού γραφίδων συντηρείται μια χαρά η υποτίμησή του, ο πληθωρισμός, η απαξίωση του, που τελικά βολεύει αυτούς που κλείνουν φτηνότερα συμβόλαια για να κάνουν τη δουλειά τους.

Αν λοιπόν για την ηγεσία στο χώρο του θεάτρου, η πρώτη ερώτηση ήταν ποιος – κομματικός μηχανισμός τον έβαλε – στην περίπτωση μιας γυναίκας προστίθεται η δεύτερη ερώτηση και ποιον ερωτικά εξυπηρέτησε. Άντε μετά, ν’ αποδείξεις ότι δεν είσαι ελέφαντας.

Και όλα αυτά δεν είναι τερατώδη εφόσον η έννοια των αναθέσεων καλά κρατεί. Οι λίγες γυναίκες που αυτή τη στιγμή διοικούμε Δημοτικά Περιφερειακά Θέατρα είναι γιατί υπήρξαν προκηρύξεις τύπου ΑΣΕΠ που εφαρμόστηκαν προς τιμή των Δήμων και των αντίστοιχων Διοικητικών Συμβουλίων των θεάτρων. Μια λέξη κλειδί, λοιπόν, είναι οι Προκηρύξεις των θεσμικών θέσεων.

Η δική μου εμπειρία στη Λάρισα, έχει δύο ιδιαίτερα χαρακτηριστικά σε αυτή τη συγκυρία. Το υψηλό κύρος του Θεσσαλικού Θεάτρου που πρώτα η πόλη θέλει να διατηρηθεί και μια Δημοτική Αρχή και ένα Διοικητικό Συμβούλιο που σέβονται πλήρως τα θεσμικά χαρακτηριστικά του ρόλου τους, κάτι σπάνιο που αξίζει να υπογραμμιστεί, γιατί ένα στοιχείο παθογένειας των Περιφερειακών Θεάτρων είναι ψηφοθηρική χρήση τους και όχι η καλλιτεχνική τους προσφορά στην τοπική κοινωνία.

Μια γυναίκα σε διευθυντική θέση στην Περιφέρεια έχει το προνόμιο ότι η παρουσία της στην μικρή κλίμακα μιας πόλης δεν διαμεσολαβείται από τα ΜΜΕ και τους infuencers, αλλά είναι ορατή per se, πάντα βέβαια με την προϋπόθεση των διακριτών θεσμικών ρόλων.

Ο πολιτισμός, η τέχνη πέρα από απαραίτητους κώδικες δεοντολογίας, χρειάζεται υψηλό συμβολικό κύρος. Και για να υπάρχει κύρος στο καλλιτεχνικό αποτέλεσμα, χρειάζεται να αναγνωρίζουμε το κύρος των ανθρώπων που παράγουν τέχνη: Αξιόπιστη εκπαίδευση, εξασφαλισμένες αμοιβές – και όχι ωρομίσθια πείνας – συνθήκες εργασίας που διευκολύνουν την παραγωγή καλλιτεχνικού έργου και όχι fast food παραγωγές σε ikea σκηνογραφία, γιατί τότε η απαξίωση ήδη έχει συμβεί, μετά έρχεται εύκολα και ο κακοποιητής που σου κάνει τη χάρη να υπάρχεις αν ενδώσεις.

Ο γλύπτης Γιώργος Λάππας έλεγε στα 50 και, χρόνια του, «ελπίζω να γίνω πρώτα καλλιτέχνης, και ίσως αργότερα ώριμος καλλιτέχνης». Μας το εύχομαι γιατί αξίζει στα ταλέντα που έχει αυτός ο τόπος.