Η γυναικεία επανάσταση στην Τέχνη μισό αιώνα πριν το #MeToo

Με αφετηρία το 2006, το κίνημα #MeToo κατάφερε να προσελκύσει την ευρύτερη προσοχή του κοινού και να φέρει στο προσκήνιο την ανάγκη για συνειδητοποίηση και εξάλειψη της βίας και της σεξουαλικής παρενόχλησης. Αυτή η ανάγκη για απελευθέρωση δεν χρησιμοποιούσε από πάντα tweets, hashtags και posts, αλλά έχει τις ρίζες στο φεμινιστικό κίνημα της δεκαετίας του 1970, μια εποχή που οι γυναίκες καλλιτέχνες άρχισαν συνειδητά να χρησιμοποιούν τα έργα τους για να αμφισβητήσουν τις κοινωνικές αντιλήψεις, την ανισότητα και τους νόμους, όσον αφορά τη σεξουαλική κακοποίηση.

Την ίδια περίοδο, καλλιτέχνες και ιστορικοί τέχνης άρχισαν να αντιμετωπίζουν πιο ανοιχτά τα έργα μεγάλων δασκάλων της Αναγέννησης, τα οποία- ακόμη και στο πλαίσιο μυθολογικών, βιβλικών και ιστορικών θεμάτων – φάνηκαν να δοξάζουν τον γυναικείο βιασμό.

To 1999, η ιστορικός τέχνης Diane Wolfthal εισήγαγε τον όρο «ηρωική αρπαγή» (heroic rape) για να περιγράψει τον εγκωμιαστικό τρόπο με τον οποίο αποτυπώνεται το σεξουαλικά βίαιο περιεχόμενο διάσημων έργων της Αναγέννησης. Βασικά χαρακτηριστικά του μοτίβου αυτού αποτελούν η εξιδανίκευση των βίαιων και σεξουαλικών πτυχών του θέματος, η εστίαση στην οπτική γωνία του δράστη, η γυναικεία παθητική στάση, και η αισθητικοποίηση του βιασμού.

Τέτοια έργα αποτέλεσαν σύμβολα γαμήλιας προπαγάνδας και δείγματα ιδανικών χαρακτηριστικών που πρέπει να κατέχει μια νέα γυναίκα- υπακοή, παθητικότητα, θυσία.

Το έργο Δίας και Ιώ δείχνει τον Δία μεταμφιεσμένο σε σύννεφο να αγκαλιάζει τη νύμφη Ιώ. Παρατηρώντας τον καμβά, η αφήγηση του μύθου ανατρέπεται, η άσεμνη πράξη αποδίδεται ερωτικά και η Ιώ απεικονίζεται ως πρόθυμη ερωμένη εραστής. Το κεφάλι της γέρνει πίσω, τα χείλη της συμμετέχουν στην έκσταση, και τα χέρια της αγκαλιάζουν τον θεό.

Δίας και Ιώ, του Κορέτζιο (1530-1532), Μουσείο Kunsthistorisches, Βιέννη, Αυστρία.

Η Αρπαγή της Ευρώπης απεικονίζει τον αρχαίο ελληνικό μύθο σύμφωνα με τον οποίο ο Δίας μεταμορφώθηκε σε ταύρο για να απαγάγει την Ευρώπη και να τη φέρει στην Κρήτη. Εκεί, αποκάλυψε την ταυτότητά του, τη βίασε και γέννησε τρία παιδιά. Κοιτάζοντας τον πίνακα, παρατηρεί κανείς πώς ο Τιτσιάνο αποδίδει τον επικείμενο βιασμό της Ευρώπης ως αποπλάνηση. Οι φτερωτοί έρωτες, η δυναμική σύνθεση, και τα πλούσια χρώματα καταφέρνουν να αποπροσανατολίσουν τον θεατή από το γεγονός ότι ο Δίας πρόκειται να βιάσει την Ευρώπη.

Η Αρπαγή της Ευρώπης, του Τιτσιάνο (1560-62). Μουσείο Isabella Stewart Gardner, Βοστώνη, Μασσαχουσέτη, Η.Π.Α.

Σύμφωνα με την Wolfthal, το μοτίβο της «ηρωικής αρπαγής» συνδέεται άρρηκτα με τις αντιλήψεις της τότε κοινωνίας όσον αφορά τη σεξουαλική βία και την γυναικεία υποταγή. Τέτοιου είδους έργα απευθύνονταν συνήθως σε άντρες θεατές, συχνά αριστοκράτες ή εύπορους πάτρονες, λειτουργώντας ως επιβεβαίωση του κύρους και της παντοδυναμίας τους. Παράλληλα, αποτέλεσαν σύμβολα γαμήλιας προπαγάνδας και δείγματα ιδανικών χαρακτηριστικών που πρέπει να κατέχει μια νέα γυναίκα- υπακοή, παθητικότητα, θυσία.

Η ευαισθητοποίηση του κοινού σχετικά με τέτοιου είδους σεξουαλικά τραύματα απαιτούσε τη δημιουργία μιας οπτικής αντιπαράθεσης. Ο βιασμός δεν είναι ευχάριστος, δεν είναι κάτι όμορφο, και σίγουρα δεν πρέπει να είναι κάτι αποδεκτό.

Δύο γυναίκες καλλιτέχνες, η Suzanne Lacy και η Leslie Labowitz, ήταν στην πρώτη γραμμή αυτής της προσπάθειας, με στόχο τον επαναπροσδιορισμό του βιασμού ως έγκλημα και πράξη υποταγής των γυναικών, και την αλλαγή του τρόπου με τον οποίο η κοινωνία αντιμετωπίζει τη σεξουαλική βία.

Το 1977, η Lacy παρουσίασε το έργο με τίτλο “Three weeks in May”, το οποίο περιελάμβανε δύο κίτρινους δημοτικούς χάρτες του Λος Άντζελες, στο City Mall Plaza. Στον πρώτο χάρτη έγραψε τη λέξη «βιασμός» με κόκκινα γράμματα σε κάθε τοποθεσία όπου είχε βιαστεί μια γυναίκα.

Για μια περίοδο τριών εβδομάδων η Lacy ενημέρωνε τον χάρτη καθημερινά, χρησιμοποιώντας δεδομένα από το αστυνομικό τμήμα του Λος Άντζελες. Στον δεύτερο χάρτη, επισήμανε τις τοποθεσίες των κέντρων πρόληψης, των ανοικτών γραμμών βιασμού, και τις πτέρυγες επειγόντων περιστατικών. Με αυτό το έργο, οι Lacy και Labowitz κατάφεραν να ευαισθητοποιήσουν, να προσελκύσουν την προσοχή των μέσων ενημέρωσης και να ενθαρρύνουν τα θύματα τέτοιων περιστατικών να ζητήσουν βοήθεια.

Suzanne Lacy και Leslie Labowitz

Three weeks in May (1977)

Μια εκστρατεία κατά του βιασμού

Με την πάροδο του χρόνου, οι Lacy και Labowitz μαζί με άλλους καλλιτέχνες συνέχισαν να επαναλαμβάνουν αυτά τα θέματα στο έργο τους.

Το 2012, οι Lacy και Labowitz παρουσίασαν μια ανανεωμένη έκδοση του “Three Weeks in May”, με τίτλο “Three Weeks in January“. Για άλλη μια φορά, η Lacy δημιούργησε έναν χάρτη βιασμών, αυτή τη φορά εγκαθιστώντας τον έξω από το Deaton Auditorium του αστυνομικού τμήματος του Λος Άντζελες.

Αν και ο χάρτης έδειχνε ότι ο αριθμός των βιασμών είχε μειωθεί τα τελευταία 35 χρόνια, η σεξουαλική βία παρέμεινε πρόβλημα, ειδικά στα γυμνάσια και στις Πανεπιστημιουπόλεις. Από τη νέα έκδοση, δε θα μπορούσαν τα λείπουν τα κοινωνικά μέσα δικτύωσης, αφού η Lacy θέλησε να ενθαρρύνει το κοινό να συμμετέχει όλο και περισσότερο στη συζήτηση σχετικά με τη σεξουαλική βία.

Αντικείμενο της καμπάνιας των κοινωνικών μέσων ήταν το “I KNOW SOMEONE DO YOU? #RapeEndsHere”, το οποίο καλούσε όλους εκείνους που έχουν πέσει θύματα σεξουαλικής βίας ή γνωρίζουν κάποιον να συμμετάσχει μαζί τους. Όπως και με το προηγούμενο έργο, οι εκδηλώσεις καλύφθηκαν εκτενώς από έντυπα και τηλεοπτικά μέσα.

Three Weeks in January: End Rape in Los Angeles (2012)

Three Weeks in January: End Rape in Los Angeles (2012)

αρος Μία ακόμα αξιοσημείωτη ενέργεια, ήταν αυτή της Emma Sulkowicz, το 2014, με το έργο της “Carry That Weight”. Για μια περίοδο οκτώ μηνών, η Emma μετέφερε ένα στρώμα, παρόμοιο με αυτό πάνω στο οποίο είχε βιαστεί στο δεύτερο έτος της φοίτησής της, εντός των χώρων του Πανεπιστημίου Κολούμπια. Αυτό το project δεν αποτελούσε απλώς μέρος της πτυχιακής της εργασίας, αλλά και μια διαμαρτυρία ενάντια στη σεξουαλική παρενόχληση σε χώρους του Πανεπιστημίου.

Η αυθόρμητη προσφορά από γνωστούς και άγνωστους να βοηθήσουν την  Emma να κουβαλήσει το βάρος του στρώματος της, λειτούργησε συμβολικά. Το έργο της αποτέλεσε την αρχή μιας μεγάλης εκστρατείας ενάντια στη σεξουαλική παρενόχληση σε Πανεπιστημιακούς χώρους, με τη συμμετοχή φοιτητών από πολλά άλλα Πανεπιστήμια.

Η Emma Sulkowicz στο στούντιο τέχνης της. Στους τοίχους γραμμένοι οι κανόνες της εργασίας της “Carry That Weight”, μια διαμαρτυρία ενάντια στον τρόπο αντιμετώπισης κατηγοριών σεξουαλικής επίθεσης στην Πανεπιστημιούπολη από τον ίδιο το Πανεπιστήμιο.

Αυτή η κινητοποίηση από γυναίκες καλλιτέχνες αποτέλεσε όχι μόνο την αρχή του τέλους της σεξουαλικής κακοποίησης, αλλά δημιούργησε μία εκστρατεία ενάντια στον βιασμό η οποία συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Οι προσπάθειές τους μας κάνουν να αναλογιστούμε για ακόμα μια φορά τον ρόλο της Τέχνης ως μέσο έκφρασης και κοινωνικής αλλαγής. Η Τέχνη δεν αντικατοπτρίζει απλώς την κοινωνική πραγματικότητα, αλλά θέτει προβληματισμούς, επικοινωνεί ιδέες, σκέψεις και αξίες, επηρεάζει αντιλήψεις και πραγματικά γεγονότα.

Πηγή: The Conversation, NY Times