Docudrama: Η γλώσσα του ντοκιμαντέρ ανανεώνεται στην COSMOTE TV

Τους τελευταίους μήνες, της πολιτιστικής ακαμψίας, ένα νέο υβριδικό πεδίο αναπτύσσεται. Ακροβατώντας μεταξύ τηλεοπτικής μυθοπλασίας, θεατρικής αφήγησης και κινηματογράφισης, το docudrama εδραιώνεται αθόρυβα αλλά με αποφασιστικότητα ως μια καινούργια εισήγηση δημιουργίας.

Ακολουθώντας το παράδειγμα παραγωγών του πολύπειρου BBC, το COSMOTE HISTORY HD, το μοναδικό συνδρομητικό κανάλι με περιεχόμενο ντοκιμαντέρ, επενδύει σε μια ανεξερεύνητη (για τα ελληνικά δεδομένα) περιοχή όπου η αφήγηση της Ιστορίας διασταυρώνεται με τη θεατρική παράδοση και η αποτύπωση της συμβαίνει με κινηματογραφικές τεχνικές και όρους.

Καθώς καλλιεργείται, λοιπόν, η ανάγκη επαναπροσδιορισμού της γλώσσας του ντοκιμαντέρ, δημιουργείται χώρος για την ύπαρξη του ηθοποιού ως κεντρικού φορέα του δραματικού στοιχείου.

Πλάνο από την “Γέννηση ενός έθνους” με τον Στάθη Μαντζώρο.

Η επέτειος 200 ετών από την κήρυξη της Ελληνικής Επανάστασης λειτουργεί ως στέρεο επιχείρημα για την πλατφόρμα του COSMOTE HISTORY να επενδύσει συστηματικά στο δραματοποιημένο ντοκιμαντέρ αναγνωρίζοντας πως «έχουμε ανάγκη το μύθο. Καλλιεργούμε μια νέα μορφή κινηματογραφικής αφήγησης, αντιμετωπίζοντας τα ιστορικά πρόσωπα, όχι μόνο ως ήρωες της Ιστορίας αλλά και ως μυθιστορηματικούς ήρωες. Το ιστορικό ντοκιμαντέρ έχει ασφαλώς ανάγκη την τεκμηρίωση, ωστόσο δεν μπορεί να επαφίεται μόνο στις γκραβούρες. Η ανάγκη να μάθεις για ένα πρόσωπο τονώνεται όταν το βλέπεις κιόλας» εξηγεί ο κινηματογραφιστής και θεατρικός σκηνοθέτης Γιώργος Γκικαπέππας που, εδώ και τρία χρόνια, δουλεύει με αφοσίωση  για τη δραματοποιημένη επανίδρυση του ελληνικού ντοκιμαντέρ.

Η πρώτη του σκηνοθεσία πάνω στη ζωή του Ιωάννη Καποδίστρια ως μια μίνι ιστορική σειρά έξι επεισοδίων (και εν συνεχεία ως τηλεταινία) παραγωγής COSMOTE TV, έβαλε τα θεμέλια μιας καινούργιας συνθήκης η οποία έφερε κι άλλους καρπούς: Την «Γέννηση ενός έθνους – κράτους» που μόλις έκανε πρεμιέρα στο COSMOTE HISTORY και τη «Γενιά του ‘30» που βρίσκεται στην πρώτη φάση των γυρισμάτων.

«Τολμώ να πω ότι εδώ επινοούμε ένα είδος και αναλαμβάνουμε το ρίσκο γι’ αυτό. Στην προσπάθεια μας να δώσουμε μια σύγχρονη ματιά στην προσέγγιση της Ιστορίας, εστιάζουμε στα ίχνη που αφήνει ένα ιστορικό πρόσωπο, ερευνούμε το έργο του, τον τρόπο ζωής του κι επί της ουσίας χτίζουμε έναν χαρακτήρα μέσα από αυτά, αποκωδικοποιώντας τη σκέψη του. Οι ήρωες της Ιστορίας σημάδεψαν κάποια κεφάλαια της, γιατί κατέθεσαν μια αξιομνημόνευτη στάση ζωής και συμπεριφοράς. Κι αυτό είναι εξαιρετικά αναγκαίο σε μια εποχή που η αποδόμηση και η απομυθοποίηση των πάντων στερεί από το οπτικό μας πεδίο το ουσιαστικό τους έργο» εξηγεί ο Γιώργος Γκικαπέππας, αναλύοντας την προβληματική πίσω από το δραματοποιημένο ντοκιμαντέρ.

Ο Ρένος Χαραλαμπίδης ως Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος στη νέα σειρά ντοκιμαντέρ του COSMOTE HISTORY «Οι συνελεύσεις και τα Συντάγματα του Αγώνα».

Στον πυρήνα αυτού του είδους ντοκιμαντέρ βρίσκεται ο ηθοποιός ως οργανικό κομμάτι της αφήγησης και της ερμηνείας. Στις παραγωγές του COSMOTE HISTORY, βλέπουμε τον Σπύρο Σταμούλη να ενδύεται τον Ιωάννη Καποδίστρια, τον Πέρη Μιχαηλίδη να ερμηνεύει τον Ρήγα Φεραίο, τον Ρένο Χαραλαμπίδη να μεταμορφώνεται σε Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο, τον Νικόλα Αγγελή σε ανώνυμο πολεμιστή του απελευθερωτικού αγώνα, την Γεωργία Ξηρού σε Ρωξάνδρα Στρούτζα.

Μέσα από ένα μικτό σχήμα ερμηνείας – άλλοτε μέσα από βουβές σκηνές όπου οι ήρωες δρουν στη σιωπή ενώ η φωνή του αφηγητή εξιστορεί τα γεγονότα κι άλλοτε μέσα από σκηνές δράσης όπου οι ήρωες παίρνουν θέση στα γεγονότα – ο ηθοποιός καλείται να συμπυκνώσει τις αποχρώσεις μιας προσωπικότητας.

«Δεν έχω προλάβει να θεωρητικοποιήσω την πρόκληση αυτή. Δεν έχω ένα συγκεκριμένο κώδικα ούτε μια ξεκάθαρη γραμμή ερμηνείας. Το σίγουρο είναι πως δεν παίζω ένα πρόσωπο αλλά στιγμές του: Μέσα από 5 – 10 εμφανίσεις πρέπει να κάνω κατανοητό τον βίο ενός ανθρώπου. Είμαι τόσο μέσα, όσο κι έξω από τον χαρακτήρα – σχεδόν σε επίπεδο αυτοπαρατήρησης. Θα έλεγα πως είναι μια πιο αρχετυπική μορφή αφήγησης της ιστορίας αυτή. Μοιάζει με την τεχνική των ταμπλό βιβάν» παρατηρεί ο Ρένος Χαραλαμπίδης που ενσαρκώνει τον αμφιλεγόμενο Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο στο ντοκιμαντέρ του COSMOTE HISTORY «Οι συνελεύσεις και τα Συντάγματα του Αγώνα».

Ο ηθοποιός και σκηνοθέτης Πέρης Μιχαηλίδης αναγνωρίζει ως ιδιαίτερη πρόκληση την προσέγγιση του φλογερού και εμπνευσμένου διανοούμενου της επανάστασης Ρήγα Φεραίου (Βελεστινλή) που σχεδίασε τη ‘’Χάρτα’’ και που συνέγραψε το «Θούριο». «Ο συμπυκνωμένος δοσμένος χρόνος υπαγορεύει μια ερμηνεία πιο άμεση με πολλές διαφοροποιήσεις για να αποδοθεί όσο το δυνατόν πιο πιστά το ιστορικό αυτό πρόσωπο. Η διαφορά από άλλες κινηματογραφικές προσεγγίσεις συνίσταται στη συμπύκνωση -που είναι ζητούμενη σε ένα ντοκιμαντέρ- στην οποία ο ηθοποιός καλείται να ακολουθήσει αυτή τη συνθήκη προσπαθώντας να είναι όσο το δυνατόν λιγότερο ‘ηθοποιός’ και με σύντομες παραστατικές αναφορές να είναι πειστικός στο ιστορικό πρόσωπο που καλείται να ερμηνεύσει».

Αυτές τις τεχνικές ποιότητες ερμηνείας που απαιτεί το ντοκιμαντέρ από τον ηθοποιό εντοπίζει και ο Αλέξανδρος Χρυσανθόπουλος παρότι στην «Γέννηση ενός έθνους» όπου συμμετέχει δεν ερμηνεύει κάποιον ήρωα της Επανάστασης αλλά έναν μεταπτυχιακό φοιτητή που κάνει έρευνα στην πρόσφατη ελληνική Ιστορία.

«Το βασικό συστατικό είναι η απλότητα. Σαν να πρέπει να τιθασεύσεις και να απαλείψεις τα χαρακτηριστικά του ηθοποιού, να δημιουργήσεις έναν πιο ουδέτερο δραματικό χαρακτήρα, ένα πολύ απαλό στρώμα δραματικότητας πάνω στο οποίο πρέπει να κινηθείς. Οι ιστορικές πληροφορίες που μεταφέρουμε περισσότερο εκφέρονται ως σκέψεις παρά ως διδαχή κι αυτό απαιτεί από εμάς μια μεγαλύτερη εσωτερικότητα» σημειώνει.

Ασφαλώς, η ερμηνεία ενός προσώπου που υπήρξε, καταγεγραμμένο στη συλλογική μνήμη τόσο ως φιγούρα όσο και ως δράση αυξάνει το βαθμό δυσκολίας της προσέγγισης του προκειμένου να απωθηθεί και ο κίνδυνος του φολκλόρ. «Για να ερμηνεύσεις ένα πρόσωπο από την προεπαναστατική εποχή στα τέλη του 18ου αιώνα και μάλιστα τόσο φορτισμένο με ιστορικά στοιχεία, αρχικά προηγείται η μελέτη της εποχής, κατόπιν η εστίαση στο συγκεκριμένο πρόσωπο και στις ιδιαιτερότητές του. Η προσοχή εστιάζεται στη διαφοροποίηση και την αποφυγή όλων αυτών των φολκλόρ στοιχείων που συνήθως συνοδεύουν ανάλογες προσεγγίσεις και καθιστούν το εγχείρημα μάλλον παρωδία. Πρακτικά το ζητούμενο δεν είναι οι βαρύγδουπες με εκφραστικές υπερβολές ερμηνείες, αλλά η όσο το δυνατόν απλή και σε χαμηλούς εκφραστικούς τόνους προσέγγιση» προσθέτει ο Πέρης Μιχαηλίδης.

Σε κάθε περίπτωση, ο Νικόλας Αγγελής που συμμετείχε στην τηλεταινία για τον Ιωάννη Καποδίστρια, εκτιμά πως η θέση του ηθοποιού είναι πάντα εκεί που υπάρχει αφήγηση, πόσω μάλλον «η αφήγηση της Ιστορίας μας. Ο πιο εύκολος τρόπος για να μεταδοθεί ένα μήνυμα είναι η αφήγηση και το δραματικό στοιχείο. Είναι πολύ ενδιαφέρον για τον ηθοποιό να εμπλέκεται με ένα υλικό διατήρησης της συλλογικής μνήμης∙ κάτι άλλο ενεργοποιείται εδώ που δεν μου είναι ακόμα καθαρό αλλά σίγουρα σηματοδοτεί ένα πολύ ξεχωριστό εργαλείο».

Σκηνή από την τηλεταινία του Ιωάννη Καποδίστρια.

Για το καστ των ντοκιμαντέρ, ο Γιώργος Γκικαπέππας άντλησε όχι μόνο από το θεατρικό δυναμικό αλλά και από το χορευτικό, καλώντας την μπαλαρίνα Γεωργία Ξηρού να υποδυθεί την Ρωξάνδρα Στρούτζα, τον ανεκπλήρωτο έρωτα του Ιωάννη Καποδίστρια. «Η πρόζα μου ήταν ελάχιστη. Με την στάση του σώματος μου, με το βλέμμα έπρεπε να αποτυπώσω την κατάσταση αυτής της γυναίκας που τελούσε σε διαρκή, ατέρμονη αναμονή. Με την σιωπή μου έπρεπε να δηλώσω το θυμό που βίωνε μοναχικά» περιγράφει η ίδια.

Ο σκηνοθέτης και βασικός εισηγητής του docudrama, Γιώργος Γκικαπέππας.

Καθώς νέες παραγωγές docudrama προστίθενται στον προγραμματισμό του COSMOTE HISTORY, μοιραία αυξάνεται και η ζήτηση για πρωταγωνιστές που θα τα στελεχώσουν. «Το υλικό ερμηνευτών που έχουμε στην Ελλάδα είναι φοβερό και πρέπει να τους δοθούν μεγαλύτερες ευκαιρίες να συμμετέχουν σε παραγωγές οπτικοακουστικών μέσων. Η συνεργασία μου μαζί τους με έχει φέρει πιο κοντά στην διαπίστωση του πάθους και της εργατικότητας τους και ομολογώ πως τους φαντάζομαι και σε παραγωγές ξένων δικτύων να διαπρέπουν επίσης. Το docudrama είναι ένας νέος, πολύ διαφορετικός και πολύ δημιουργικός τόπος, είναι μια νέα φόρμα για να υπάρχει ο ηθοποιός. Δεν μπορούμε να μιλάμε μόνο για τις σειρές μυθοπλασίας ως χώρο απασχόλησης των ηθοποιών όταν πλέον γυρίζονται και στην Ελλάδα σειρές docudrama» τονίζει ο σκηνοθέτης Γιώργος Γκικαπέπας.

Είναι απολύτως χαρακτηριστική η περίπτωση του ηθοποιού Σπύρου Σταμούλη που είχε αποστασιοποιηθεί από την προσπάθεια εύρεσης δουλειάς στο θέατρο – μέχρι που προέκυψε η πρόταση για την ερμηνεία του Ιωάννη Καποδίστρια. «Αν δεν ερχόταν αυτή η συνεργασία με την COSMOTE TV, πολύ πιθανόν σήμερα να μην εργαζόμουν σαν ηθοποιός. Είχα εγκαταλείψει την προσπάθεια και έκανα την πρακτική μου σε μια ναυτιλιακή εταιρεία καθώς έχω κάνει και οικονομικές σπουδές. Όπως και να έχει, είμαι πολύ περήφανος γι’ αυτήν τη δουλειά» εξηγεί. Η επιμονή του δικαιώθηκε καθώς μετά την επιτυχία του Καποδίστρια συμμετέχει και στις επόμενες σκηνοθεσίες του Γιώργου Γκικαπέππα για τo COSMOTE HISTORY, την «Γέννηση ενός ‘Εθνους» και την «Γενιά των ‘30».

Ο Σπύρος Σταμούλης ερμηνεύει τον Ιωάννη Καποδίστρια.

Το ενδιαφέρον του COSMOTE HISTORY για το είδος του docudrama υπογραμμίζεται διαρκώς και από τον προσανατολισμό σε ολοένα και περισσότερες παραγωγές που επενδύουν στη νέα αυτή γλώσσα. Ο πολύπειρος και πολυβραβευμένος ‘Ελληνας ντοκιμαντερίστας Σταμάτης Τσαρουχάς δοκιμάζει για πρώτη φορά τη φόρμα του δραματοποιημένου ντοκιμαντέρ σκηνοθετώντας τις «Συνελεύσεις και τα Συντάγματα του Αγώνα».

Έχοντας στο βιογραφικό του την σκηνοθεσία περισσότερων από 300 ντοκιμαντέρ – εκ των οποίων πλειοψηφούν αυτά με ιστορικό περιεχόμενο – ο κ. Τσαρουχάς διαπιστώνει εδώ πως «η νέα συνθήκη κάνει πολύ πιο ελκυστικό το υλικό στον θεατή. Δεν είναι μια παράθεση πληροφορίας ή απομνημονευμάτων αλλά μια κινηματογραφική γλώσσα με λογοτεχνικές πινελιές και δραματουργική υπόσταση. Ο συνδυασμός της αφήγησης και της ερμηνείας είναι ένα πολύ ωραίο σύστημα που αν δεν υποπέσει σε βερμπαλισμούς, δίνει άλλη διάσταση στην πληροφορία και στη γνώση. Νομίζω ότι βρισκόμαστε μπροστά σε μια ευκαιρία που θα δώσει καινούργια ώθηση στο είδος του ντοκιμαντέρ και θα φέρει καινούργιο κοινό» επισημαίνει.

Ο Ανδρέας Νάτσιος στο ρόλο του Αδαμάντιου Κοραή στην “Γέννηση ενός έθνους – κράτους”.

Όπως όλα δείχνουν, η εισήγηση του COSMOTE HISTORY στο docudrama σημαίνει ταυτόχρονα και το άνοιγμα μιας νέας αγοράς στην ελληνική καλλιτεχνική παραγωγή. Σύμφωνα με πληροφορίες, ιδιωτικοί τηλεοπτικοί σταθμοί έχουν εκδηλώσει ενδιαφέρον να χρηματοδοτήσουν αντίστοιχες παραγωγές, παρότι οι προθέσεις έχουν, προς το παρόν, μείνει στο επίπεδο των συζητήσεων.

«Είναι απορίας άξιο γιατί δεν έχει μπει και η ιδιωτική αλλά και η κρατική τηλεόραση σε αυτό το παιχνίδι, ειδικά σε μια εποχή που το θέατρο έχει ματώσει από το παροπλισμό και σπουδαίοι ηθοποιοί είναι διαθέσιμοι να δοκιμαστούν» παρατηρεί ο Γιώργος Γκικαπέππας. «Εξάλλου, όσο πιο ελκυστικό θα γίνεται αυτό το είδος, τόσο πιο εμπορικό θα γίνεται, τόσο θα αναφέρεται σε μεγαλύτερο κοινό άρα θα αποφέρει κέρδος και στους παραγωγούς και τα κανάλια που θα το τολμήσουν».

Για τον σκηνοθέτη του «Καποδίστρια» η πρόταση της αμιγούς μυθοπλασίας μέσα από την καταγεγραμμένη Ιστορία θα συνιστούσε την περαιτέρω ανάπτυξη του περιεχομένου docudrama – αν, φυσικά, δεν λειτουργούσε ανασταλτικά το δέος απέναντι στα ιστορικά πρόσωπα. «Δεν πρέπει να φοβόμαστε να μιλήσουμε για τους ήρωες μας. Μόνον έτσι θα έρθουμε σε ζωντανή, άμεση επαφή με την Ιστορία» σχολιάζει. «Εξάλλου, οι περισσότερες εξ αυτών των προσωπικοτήτων είχαν μυθιστορηματικές ζωές, συνεπώς μας δίνουν το άλλοθι του σεναρίου. Είναι πρόσωπα που ξεπέρασαν τον εαυτό τους χωρίς να είναι υπερήρωες, αλλά αληθινοί άνθρωποι».

Ο Πέρης Μιχαηλίδης ενσαρκώνει τον Ρήγα Φεραίο.

Την ίδια ώρα, το docudrama, όπως ακριβώς υλοποιείται από το COSMOTE HISTORY, θα μπορούσε κάλλιστα να λειτουργήσει ως πρώτης τάξεως εκπαιδευτικό εργαλείο, συμπληρωματικό της σχολικής ύλης – και γιατί όχι επιχορηγούμενο από τα αρμόδια υπουργεία Παιδείας και Πολιτισμού. Μάλιστα, ήδη διατίθεται δωρεάν υλικό από την COSMOTE TV σε όσα σχολεία επιθυμούν να το εντάξουν στον προγραμματισμό τους. «Έχουμε στα χέρια έναν πλοηγό εκπαίδευσης απόλυτα ελκυστικό στη νέα γενιά των παιδιών που μαθαίνουν –σχεδόν εξολοκλήρου πλέον – μέσα από την εικόνα» συμφωνεί ο ηθοποιός Πέρης Μιχαηλίδης.

Εξάλλου, σε όλα τα ντοκιμαντέρ του COSMOTE HISTORY συμμετέχουν κορυφαίοι ‘Ελληνες ακαδημαϊκοί και Ιστορικοί (Θάνος Βερέμης, Μαρία Ευθυμίου, Ανδρέας Κούκος κ.α.) επικυρώνοντας με το ευρύτατο πεδίο γνώσης τους το ιστορικό υλικό.

Ο ηθοποιός Αλέξανδρος Χρυσανθόπουλος που συνεργάστηκε με τον ομότιμο καθηγητή του ΕΚΠΑ, Θάνο Βερεμή σημειώνει πως «το βιβλίο πάντα να είναι η αρχή της μάθησης. Ωστόσο, ένα ντοκιμαντέρ αυτού του επιπέδου είναι ένα εξαιρετικό έναυσμα για να φέρει τους μαθητές πιο κοντά στην γνώση ή να τους καλλιεργήσει την επιθυμία να ερευνήσουν την Ιστορία».

Φυσικά, η εκπαίδευση με πιο εύληπτους όρους δεν είναι προνόμιο μόνο της μαθητικής διαδικασίας αλλά του κάθε θεατή. Κατά συνέπεια, αν το είδος του docudrama διευρυνθεί, πιθανώς να μπορέσει να συμβάλλει στην προβληματική σχέση μας με την Ιστορία και το παρελθόν μας. Όπως παρατηρεί και ο Νικόλας Αγγελής «πρέπει να μας δοθεί χώρος προς το παρελθόν γιατί είναι μόνος τρόπος για να γεφυρώσει το χάσμα με το παρόν μας. ‘Ολοι μας είμαστε προϊόντα μιας Ιστορίας που αγνοούμε».