Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης: Από την αρχαιολατρία στον φιλελληνισμό

Αποτελεί τη σημαντικότερη ελληνική συλλογή έργων τέχνης, διακοσμητικών και αντικειμένων καθημερινής χρήσης, με θέμα τους φιλέλληνες και τον φιλελληνισμό. Μολονότι σε αυτήν περιλαμβάνονται πίνακες πασίγνωστοι, όπως «Ο Γεώργιος Καραϊσκάκης στη μάχη της Ακρόπολης», του Christian Perlberg (περ. 1835) ή «Έλληνες μάχονται ανάμεσα σε αρχαία ερείπια», του Peter von Hess (1829), τα περισσότερα από τα έργα της συλλογής παραμένουν αδημοσίευτα, ενώ τα 60 περίπου αντικείμενα που εκτίθενται στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, στο πλαίσιο της έκθεσης «Αρχαιολατρεία και Φιλελληνισμός», παρουσιάζονται στο κοινό για πρώτη φορά.

Ελαιογραφίες, γλυπτά και αντικείμενα όπως ακρόπρωρα, ρολόγια, χρηστικές και διακοσμητικές πορσελάνες, έπιπλα, κοσμήματα, αμφορείς, μια χάρτινη ταπετσαρία τοίχου, ένα κέντημα, μια βεντάλια, σε «διάλογο» με πέντε αρχαία αγάλματα και ένα εκμαγείο ρωμαϊκής αρχαιότητας, δανεισμένα από μουσεία της Ιταλίας και της Ελλάδας, έχουν αναπτυχθεί στο Μέγαρο Σταθάτου, επαναφέροντας, χάρη στην παρέμβαση της σκηνογράφου Χλόης Ομπολένσκυ και του ζωγράφου Ανδρέα Γεωργιάδη, την ατμόσφαιρα της μεγαλοαστικής οικίας του 19ου αιώνα στο οικοδόμημα του Τσίλλερ.

Η έκθεση στήθηκε στις αρχές Δεκεμβρίου –μάλιστα, όπως ανέφερε ο διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης και συνεπιμελητής της έκθεσης Νίκος Σταμπολίδης, η παραλαβή και η τοποθέτηση των δάνειων αρχαιοτήτων έγινε υπό την άγρυπνη παρακολούθηση των αρμοδίων των ιταλικών μουσείων μέσω…. live streaming υψηλής ευκρίνειας.

Έκτοτε παραμένει έγκλειστη, απρόσιτη για το κοινό στο οποίο απευθύνεται, παρά μόνο, μέσω του microsite https://1821.cycladic.gr, που ενεργοποιήθηκε ενόψει της εθνικής επετείου. Πάντως, οι υπεύθυνοι του μουσείου, ελπίζοντας ότι ο έλεγχος της πανδημίας θα καταστεί αποτελεσματικότερος, ή ότι θα προχωρήσουν οι εμβολιασμοί, ή ότι, εν πάση περιπτώσει, ο ανοιξιάτικος καιρός θα το επιτρέψει, μπόρεσαν να εξασφαλίσουν την παράταση της διάρκειας της έκθεσης, που δεν θα λήξει στις 5 Απριλίου, όπως ήταν αρχικά προγραμματισμένο, αλλά γύρω στις 20 Ιουνίου.

Η έκθεση επιχειρεί να αποτυπώσει τη στιγμή της ώσμωσης δύο διακριτών αλλά αλληλοδιαπλεκόμενων πνευματικών και πολιτικών ρευμάτων της λόγιας ευρωπαϊκής κοινής γνώμης του 18ου και, ιδίως, του 19ου αιώνα: της αρχαιολατρίας και του φιλελληνισμού. Για την ακρίβεια, επιδιώκει να αναδείξει τις αρχαιολατρικές πτυχές του φιλελληνισμού πριν, κατά τη διάρκεια και μετά την Επανάσταση.

Ήδη από την περίοδο του Διαφωτισμού, ευρωπαίοι περιηγητές αναζητούσαν στα αρχαιοελληνικά ερείπια που συναντούσαν στα ταξίδια τους στην Οθωμανική Αυτοκρατορία την επιβεβαίωση των προτύπων, των αξιών, της παιδείας και της αισθητικής που είχαν ήδη διαμορφώσει, ενώ πρόβαλλαν αυτήν την φαντασιακή Ελλάδα και τους φαντασιακούς Έλληνες στους κατοίκους αυτής της γωνιάς των Βαλκανίων, κάτι το οποίο συχνά οδήγησε τους Ευρωπαίους σε μεγάλες απογοητεύσεις…

Αυτό το αρχαιολατρικό πνεύμα υπήρξε η βάση πάνω στην οποία στηρίχθηκε και από την οποία άντλησε το φιλελληνικό κίνημα, εκφράζοντας όμως περισσότερο ριζοσπαστικά πολιτικά αιτήματα, σε ό,τι αφορά τόσο την έμπρακτη βοήθεια στους επαναστατημένους Έλληνες όσο και την αντίδραση στο συντηρητικό πνεύμα που επιζητούσε να επιβάλει στην Ευρώπη η Ιερά Συμμαχία.

Το αρχαιολατρικό πνεύμα, συνδυασμένο με τον φιλελληνισμό, πυροδότησε τη φαντασία των ρομαντικών καλλιτεχνών, οι οποίοι θέλησαν στα έργα τους να προβάλλουν τις αρετές των αρχαίων ηρώων στους επαναστατημένους Έλληνες. Έτσι, για παράδειγμα, ο θάνατος του Μάρκου Μπότσαρη αποδίδεται βάσει του εικονογραφικού προτύπου του θνήσκοντος Γαλάτη (μαρμάρινο αντίγραφο ορειχάλκινου αγάλματος, που βρίσκεται στα Μουσεία Καπιτωλίου στη Ρώμη).

Εκτός από τους πίνακες, στην έκθεση παρουσιάζονται μια σειρά από πολυτελή βιομηχανικά αντικείμενα καθημερινής χρήσης (επιτραπέζια ρολόγια, πορσελάνες, ταπετσαρίες κ.ά.), η ευρεία διάδοση των οποίων συνετέλεσε στην εκλαΐκευση του ελληνικού Αγώνα, τόνισε η συνεπιμελήτρια της έκθεσης, ιστορικός τέχνης Φανή-Μαρία Τσιγκάκου. «Η κατοχή αυτών των αντικειμένων αποτελούσε και μια δήλωση πολιτικής ταυτότητας, καθώς προσέδιδε στον ιδιοκτήτη τους την ιδιότητα του φιλελεύθερου πολίτη». Πιο χαρακτηριστικό τέτοιο αντικείμενο είναι μια γαλλική χάρτινη ταπετσαρία μήκους 17 μέτρων, πάνω στην οποία αποτυπώνεται ένα πανόραμα των μαχών της Ελληνικής Επανάστασης στο φόντο αρχαίων τοποθεσιών.

Καθώς η μόνη οδός πρόσβασης, μέχρι νεωτέρας, στην επίκαιρη αυτή έκθεση είναι ο ογκώδης κατάλογος που την συνοδεύει, τον οποίο υπογράφουν οι δύο επιμελητές, αλλά και η ψηφιακή αποτύπωσή της στον ειδικό ιστότοπο, ο αναγνώστης μπορεί να αποκτήσει μια εμπεριστατωμένη εικόνα παρακολουθώντας την ξενάγηση από τους επιμελητές της έκθεσης.

Οι Σουλιώτισσες, 1827 Ary Scheffer (1795-1858) Ελαιογραφία σε μουσαμά, 30 εκ. x 40 εκ. © Συλλογή Θανάση και Μαρίνας Μαρτίνου