Όταν ο Εμίλ Ζολά βρέθηκε στο επίκεντρο μιας υπόθεσης που συντάραξε όλη τη Γαλλία

Σαν σήμερα 2 Απριλίου, το 1840, γεννήθηκε ο Γάλλος συγγραφέας, κριτικός, θεωρητικός, δημοσιογράφος και πολιτικός ακτιβιστής Εμίλ Ζολά, ιδρυτής και βασικός εκπρόσωπος του γαλλικού νατουραλισμού και ένας από τους σημαντικότερους μυθιστοριογράφους του δεύτερου μισού του 19^ου αιώνα.

Κατά τη διάρκεια της σχεδόν σαραντάχρονης πορείας του, έγραψε 31 μυθιστορήματα, πέντε συλλογές διηγημάτων, ένα ογκώδες σώμα κριτικών τέχνης, θεάτρου και λογοτεχνίας, θεατρικά έργα και libretti, έναν τεράστιο αριθμό άρθρων πάνω σε πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα, ενώ, παράλληλα εκπόνησε ένα σημαντικό θεωρητικό έργο. Η προσφορά του στην εξέλιξη της δυτικής λογοτεχνίας και του ευρωπαϊκού θεάτρου θεωρείται μνημειώδης.

Πορτραίτο του Εμίλ Ζολά από τον Εντουάρ Μανέ (1868) | Φώτο: wikipedia.org

Ως λογοτέχνης είναι περισσότερο φημισμένος για τη σειρά είκοσι μυθιστορημάτων του υπό τον γενικό τίτλο «Οι Ρουγκόν-Μακάρ: Φυσική και Κοινωνική Ιστορία μιας οικογένειας υπό τη Δεύτερη Αυτοκρατορία» (1870-1893), για τις τύχες των διαφόρων μελών της οικογένειας Ρουγκόν-Μακάρ στο πέρασμα πολλών δεκαετιών. Μέσα από τη ζωή τους ο Ζολά εξετάζει και καταγράφει μεθοδικά την κοινωνία της εποχής του, το μεταβαλλόμενο κοινωνικό, οικονομικό, επαγγελματικό και πολιτισμικό περιβάλλον και όλα τα γεγονότα, τους θεσμούς και τις ιδέες που σημάδεψαν την ανάδυση της μοντέρνας εκβιομηχάνισης, δημιουργώντας μια επική εικόνα κοινωνικής μεταμόρφωσης.

Σημαντικά μυθιστορήματα: «Η εξομολόγηση του Κλοντ» (1865), «Τερέζα Ρακέν» (1867), «Μαντλέν Φερά» (1868). Από τη σειρά «Οι Ρουγκόν-Μακάρ»: «Η τύχη των Ρουγκόν» (1871), «Το αμάρτημα του αββά Μουρέ» (1875), «Η ταβέρνα» (1877), «Νανά» (1880), «Στην ευτυχία των Κυριών» (1883), «Ζερμινάλ» (1885), «Το έργο» (1886), «Η Γη» (1887), «Η Πτώση» (1892) κ.α.

Τις απόψεις του για τον νατουραλισμό ο Εμίλ Ζολά τις διατύπωσε σε μια πληθώρα σημαντικών πραγματειών όπως «Το πειραματικό μυθιστόρημα» (1880), «Οι Νατουραλιστές Μυθιστοριογράφοι» (1881) και «Ο Νατουραλισμός στο Θέατρο» (1881). Για τον Ζολά ο νατουραλισμός προϋποθέτει μια κάποια επιστημονική αντίληψη για την τέχνη, μέσω της εφαρμογής των αρχών της παρατήρησης και του πειραματισμού. Μέσα στα έργα του προσπάθησε να αναδείξει την αναπόδραστη επίδραση του περιβάλλοντος, της κληρονομικότητας και της ιστορικής στιγμής στην ανθρώπινη συμπεριφορά.

Επίσης, επέδειξε την αφοσίωση του στην αλήθεια και την ανθρώπινη αξιοπρέπεια ως ποιότητα και αισθητική αρχή, μέσα από την παρατήρηση και την ακριβή καταγραφή των γεγονότων και των συνθηκών που έχουν αντίκτυπο στις ζωές των συνηθισμένων ανθρώπων, αν και τόσο η παρατήρηση όσο και η καταγραφή, στο τέλος, υπαγορεύονται από τις ανάγκες της πλοκής δίνοντας θέση στην δημιουργική φαντασία και καινοτομία του συγγραφέα.

Ωστόσο ο Εμίλ Ζολά, εκτός από σπουδαία μορφή των γραμμάτων, υπήρξε ένας άνθρωπος της δράσης, υπερασπιστής της αλήθειας και της δικαιοσύνης, των φτωχών και των κατατρεγμένων. Στα έργα του σκιαγράφησε με ωμή ειλικρίνεια την κοινωνική αδικία και τα κοινωνικά δεινά, με απόλυτη πίστη στη βελτίσωη των συνθηκών διαβίωσης  του ανθρώπου μέσω ατομικής και συλλογικής δράσης.

Κατά τη διάρκεια της ζωής του απέκτησε αρκετούς πολέμιους, ενώ βρέθηκε αρκετές φορές μπλεγμένος σε διαμάχες όπως όταν ως δημοσιογράφος πήρε το μέρος του Εντουάρ Μανέ και των Γάλλων Ιμπρεσιονιστών ζωγράφων ενάντια στους εκπροσώπους της Ακαδημαϊκής Τέχνης, ή όταν άσκησε κριτική στη Δεύτερη Αυτοκρατορία και τον ασφυκτικό ηθικό συντηρητισμό των πρώτων χρόνων της Γ’ Δημοκρατίας.

Η μεγαλύτερη συνεισφορά του Εμίλ Ζολά στον δημόσιο διάλογο θεωρείται, ωστόσο, η ανάμειξή του στην πολύκροτη Υπόθεση Ντρέιφους: Της άδικης καταδίκης για εσχάτη προδοσία του Γαλλοεβραίου αξιωματικού Άλφρεντ Ντρέιφους, το 1894 και της δωδεκαετούς αντιπαράθεσης που δίχασε τη γαλλική κοινωνία.

Τον Σεπτέμβριο του 1894 ένα ανυπόγραφο σημείωμα το οποίο περιείχε απόρρητες στρατιωτικές πληροφορίες ανευρέθηκε στην γερμανική πρεσβεία από μια Γαλλίδα κατάσκοπο. Κατόπιν εξέτασης του σημειώματος θεωρήθηκε ότι ο γραφικός χαρακτήρας ταιριάζει ως έναν βαθμό με εκείνον του Λοχαγού Ντρέιφους, μέλους μιας πλούσιας οικογένειας Εβραίων βιομηχάνων από την Αλσατία, αν και ο μοναδικό γραφολόγος του οποίου ζητήθηκε η γνώμη δήλωσε ότι θα μπορούσε να έχει γραφτεί από τον οποιονδήποτε.

Ο Άλφρεντ Ντρέιφους συνελήφθη για κατασκοπία παρά την έλλειψη αποδεικτικών στοιχείων. Σημαντικό ρόλο στη δίωξή του φαίνεται να έπαιξε η γνώση γερμανικών και ιταλικών, η «σκιαγράφηση» του από συναδέλφους του ως περίεργος, κλειστός τύπος που θα μπορούσε να είναι και κατάσκοπος, αλλά και η εβραϊκή καταγωγή του.

Άλφρεντ Ντρέιφους | Φώτο: Wikipedia

Στις 19 Δεκεμβρίου του ίδιου έτους οδηγήθηκε στο στρατοδικείο, με τον τότε Υπουργό Πολέμου , τον Στρατηγό Mescier, να πιέζει για καταδίκη του λοχαγού, παρουσιάζοντας ερήμην της υπεράσπισης έναν φάκελο με έγγραφα που, σύμφωνα με τον ίδιο, αποδείκνυαν την ενοχή του Ντρέιφους. Το δικαστήριο καταδίκασε ομόφωνα τον τελευταίο για εσχάτη προδοσία με δια βίου απέλαση και στρατιωτικό υποβιβασμό. Τον Απρίλιο του 1895 ο Άλφρεντ Ντρέιφους μεταφέρθηκε στο Νησί του Διαβόλου, στην ακτή της γαλλικής Γουιάνας, για απομακρυσμένο εγκλεισμό.

Ένα χρόνο αργότερα, ανακτήθηκε μια επιστολή από τη Γερμανική πρεσβεία απευθυνόμενη σε κάποιον ταγματάρχη Esterhazy του Γαλλικού Πεζικού. Το νέο έγγραφο εξετάσθηκε από τον αντισυνταγματάρχη Πικάρ, ο οποίος ύστερα από έρευνα ανακάλυψε ότι ο γραφικός χαρακτήρας του ταγματάρχη ήταν ίδιος με εκείνον στο σημείωμα που καταδίκασε τον Άλφρεντ Ντρέιφους. Από την πλευρά του γαλλικού στρατού υπήρξε απόπειρα συγκάλυψης, με τον Πικάρ να διατάζεται να διαχωρίσει τελείως τις δύο υποθέσεις.

Τα νέα στοιχεία, ωστόσο, βρήκαν τον δρόμο της δημοσιότητας και μια «μάχη» ξεκίνησε στη γαλλική δημόσια σφαίρα, κυρίως μέσω του Τύπου, ανάμεσα στους υπερασπιστές της αλήθειας, της δικαιοσύνης και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και τους ακροδεξιούς, εθνικιστές και αντισημίτες, εχθρούς της Γ’ Δημοκρατίας.

Ο ίδιος ο Εμίλ Ζολά, ο οποίος δεν είχε καμιά αμφιβολία για την αθωότητα του Ντρέιφους έγραψε αρχικά τρία άρθρα στην εφημερίδα Le Figaro και εξέδωσε δύο φυλλάδια, επιτιθέμενος μεταξύ άλλων στη γρήγορη εξάπλωση του αντισημιτισμού, της μισαλλοδοξίας και του μιλιταρισμού στη γαλλική κοινωνία και στον Τύπο που έσπευσε να καταδικάσει τον Ντρέιφους. Τα γραπτά του πέρασαν βαθμιαία από μια σχετική αυτοσυγκράτηση σε μια φλογερή πολεμική.

Στις 13 Ιανουαρίου 1898, ύστερα από μια ακόμη δίκη παρωδία, όπου ο Esterhazy αθωώθηκε, η εφημερίδα «L’ Aurore» δημοσίευσε, στην πρώτη σελίδα της, τη διάσημη ανοιχτή επιστολή του Εμίλ Ζολά προς τον Γάλλο Πρόεδρο, με τίτλο «Κατηγορώ…!». Κατόπιν μιας σύντομης έκκλησης στην καλή θέληση του Γάλλου Προέδρου, ο Ζολά καταδίκασε τους δικαστές που αθώωσαν τον Esterhazy και κατήγγειλε την «πονηρή ορδή των πραγματικά ένοχων που συνωμότησαν για την καταδίκη του Ντρέιφους».

Ακολούθησε ένας απολογισμός των δύο στρατοδικείων του 1894 και του 1898, κατά τον οποίο απαρίθμησε τους παράγοντες πίσω από τις λαθεμένες δικαστικές αποφάσεις: Αντισημιτισμός, μιλιταρισμός, διαφθορά του Τύπου, υπογραμμίζοντας για ακόμη μια φορά τη σύνδεση μεταξύ στρατού και εκκλησίας. Στη συνέχεια κατονόμασε τους υπεύθυνους της υπόθεσης Ντρέιφους, έναν έναν. Υψηλόβαθμα στελέχη του γαλλικού στρατού αλλά και το ίδιο το Υπουργείο Πολέμου για τη συγκάλυψη της αλήθειας και την άδικη καταδίκη του Ντρέιφους. Ενώ στο τέλος φάνηκε να έχει επίγνωση ότι θα κατηγορηθεί για δυσφήμηση.

Στην «επιστολή» αυτή ο Ζολά προσπάθησε να αιχμαλωτίσει την προσοχή του κοινού μέσα από τη δραματοποίηση και την παρουσίαση της καθαρά προσωπικής του οπτικής. Δίνοντας στον εαυτό του τον ρόλο του κατηγόρου, του αφηγητή και του απονεμητή δικαιοσύνης εμφύσησε νέα πνοή στην υπόθεση. Η εφημερίδα πούλησε σχεδόν ένα εκατομμύριο αντίτυπα, ενώ ο αντίκτυπος της επιστολής  αποδείχθηκε τεράστιος, αναζωπυρώνοντας την αντίδραση της κοινής γνώμης στα τεκταινόμενα. Οι υποστηρικτές του Γάλλου Λοχαγού διοργάνωσαν δύο εκστρατείες συγκέντρωσης υπογραφών για επανεξέταση της υπόθεσης, με τη συμμετοχή ακαδημαϊκών, καλλιτεχνών, συγγραφέων και άλλων διανοούμενων.

Ο Ζολά οδηγήθηκε σε δίκη και καταδικάσθηκε για δυσφήμηση στις 21 Φεβρουαρίου του 1898, σε ένα χρόνο φυλάκισης και πρόστιμο 3,000 φράγκων. Αφού οι ελπίδες του για επαναληπτική δίκη εξανεμίστηκαν, κατέφυγε στην Αγγλία τον Ιούλιο του ίδιου έτους και επέστρεψε έντεκα μήνες αργότερα όταν έμαθε ότι η υπόθεση Ντρέιφους άνοιξε ξανά με ενδεχόμενη ανατροπή της αρχικής καταδίκης. Το δεύτερο στρατοδικείο, ωστόσο, βρήκε ξανά ένοχο τον Ντρέιφους, στον οποίο απονεμήθηκε χάρη το 1906 από τον Γάλλο Πρόεδρο. Την εξέλιξη αυτή ο Ζολά δεν πρόλαβε να τη δει, καθώς πέθανε στις 28 Σεπτεμβρίου 1902 κάτω από αδιευκρίνιστες συνθήκες.