Η αξία του νερού πριν και μετά την πανδημία

Ζώντας για ένα χρόνο κάτω από την δαμόκλειο σπάθη της πανδημίας, το νερό αναδεικνύεται στο πιο κοινό μα και πλέον αναγκαίο όπλο του παγκόσμιου πληθυσμού για την αντιμετώπιση του ιού. Κι όμως η αντίληψη πως το νερό είναι ένας δεδομένος πόρος, διατηρεί στο «αθόρυβο» αυτόν τον πολύτιμο, για την υγειονομική ασφάλεια, ρόλο.

«Ήταν, πράγματι, μια χαμένη ευκαιρία το γεγονός πως δεν υπογραμμίσαμε επαρκώς την αξία του νερού στη φάση της πανδημίας» τονίζει η Κωνσταντίνα Τόλη, Ειδικός Διαχείρισης Υδατικών Πόρων και Βιώσιμης Ανάπτυξης στον Παγκόσμιο Οργανισμό Τροφίμων και Αγροτικής Ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών.

Το τυπικό πλύσιμο των χεριών και η εντατικοποίηση της καθαριότητας αποτυπώνεται εμφατικά στην διάρκεια των lockdown σε διάφορα αστικά κέντρα του δυτικού κόσμου (ΗΠΑ, Γερμανία, Βρετανία) με μιαν υπολογίσιμη αύξηση στα νοικοκυριά κατά 10 – 20%.

Η παύση ή μείωση άλλων καθημερινών λειτουργιών (αναστολή εργασίας σε γραφειακούς, σχολικούς, βιομηχανικούς χώρους) εξισορρόπησε τα συνολικά δεδομένα της κατανάλωσης νερού «γι’ αυτό και δεν δόθηκε η απαραίτητη προσοχή στη σωστή διαχείριση της οικιακής κατανάλωσης» παρατηρεί η κ. Τόλη.

Πόσω μάλλον όταν τα δεδομένα για τη διαχείριση του νερού παγκοσμίως μας προετοιμάζουν για ένα μέλλον όπου το νερό δεν θα είναι εξίσου αυτονόητο αγαθό για ένα μεγάλο ποσοστό του παγκόσμιου πληθυσμού. Γι’ αυτό και η πρόσφατη έκθεση των Ηνωμένων Εθνών, της United Nations World Water Development Report 2021, που παρουσιάστηκε ανήμερα της Παγκόσμιας Ημέρας του Νερού (22 Μαρτίου) παίρνει χαρακτηριστικά δυστοπίας για τη ζωή στον πλανήτη – την απόλυτα συνυφασμένη με την ύπαρξη νερού.

Στη διάρκεια της πανδημίας η οικιακή κατανάλωση νερού αυξήθηκε έως και 20%. credit: Unsplash, Noah

Με τον τίτλο «Αξιολογώντας το νερό» (Valuing Water), η έκθεση τοποθετεί το νερό στο φάσμα του ανθρώπινου δικαιώματος, καταδεικνύοντας την κατάρρευση της ζωής μπροστά σε σενάρια ανεπάρκειας, ακαταλληλόλητας νερού εποχικής ή συστηματικής λειψυδρίας.

Περισσότεροι από δύο δισεκατομμύρια άνθρωποι πρέπει να βγουν σε αναζήτηση νερού και συνήθως όχι καθαρού.

«Η αξία του νερού δεν μπορεί να αποτιμηθεί με απλούς οικονομικούς όρους εφόσον το νερό σχετίζεται πυρηνικά με τον άνθρωπο και το περιβάλλον: Αν δεν υπάρχει νερό δεν υπάρχει ζωή. Το νερό στηρίζει την ανθρώπινη ζωή, τα οικοσυστήματα, το περιβάλλον στο σύνολο του, τις οικονομικές δραστηριότητες και, δυστυχώς, δεν το έχουμε αντιληφθεί. Ειδικά στις μέρες μας, εν μέσω πανδημίας, το νερό λαμβάνει μια απόλυτα ανθρωπιστική διάσταση. Δεν ξέρω πόσοι από εμάς κατάφεραν να μπουν στη θέση όλων εκείνων που δεν έχουν βρύση με τρεχούμενο νερό στο σπίτι τους. Περισσότεροι από δύο δισεκατομμύρια άνθρωποι πρέπει να βγουν σε αναζήτηση νερού και συνήθως όχι καθαρού. Κι αν για τον δυτικό κόσμο αυτή είναι μια αυτονόητη λειτουργία, για δύο δισεκατομμύρια ανθρώπων δεν είναι καν πραγματικότητα» επισημαίνει η Κωνσταντίνα Τόλη.

“Υπάρχουν πολλές πρακτικές που πρέπει να εφαρμόσουμε για να αυξήσουμε την αποδοτικότητα του νερού και να περιορίσουμε την κατανάλωση – πολύ δε περισσότερο την σπατάλη” σημειώνει, μεταξύ άλλων η Κωνσταντίνα Τόλη.

Το United Nations World Water Development Report 2021 επισημαίνει πως, εκτός από τα δύο δισεκατομμύρια ανθρώπων που δεν έχουν πρόσβαση σε καθαρό νερό, τουλάχιστον 4 δις ακόμη εκτίθενται σε συνθήκες λειψυδρίας για 30 ημέρες κάθε χρόνο. Υπολογίζεται πως 829.000 ανθρώπων – εκ των οποίων το 1/3 παιδιά κάτω των 5 ετών – πεθαίνουν από μολύνσεις του γαστρεντερικού ως αποτέλεσμα της κατανάλωσης νερού επισφαλούς ποιότητας και της έλλειψης στοιχειωδών συνθηκών υγιεινής.

Την ίδια ώρα, 230 εκατομμύρια, στην πλειονότητα τους νεαρά κορίτσια και γυναίκες, θέτουν την ζωή τους σε κίνδυνο (καθώς συχνά πέφτουν θύματα απαγωγής, επίθεσης ή βιασμού) στην προσπάθεια να εξασφαλίσουν νερό για το νοικοκυριό τους. Και είναι ο ίδιος λόγος για τον οποίο απέχουν από την εκπαίδευση σε τουλάχιστον από 61 χώρες του κόσμου.

«Αυτή είναι μια σοκαριστική πτυχή του προβλήματος που υπερτονίζει πως το νερό είναι παράγοντας ισότητας και ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Σε πάρα πολλές χώρες του κόσμου, η θέση της γυναίκας είναι στο νοικοκυριό. Μπορεί ο ανεπτυγμένος κόσμος να έχει ξεπεράσει αυτό το στερεότυπο, ωστόσο στον αναπτυσσόμενο κόσμο η διαθεσιμότητα νερού υπάγεται στην ευθύνη της γυναίκας. Και, κατά συνέπεια, δεν τίθεται μόνο το θέμα της ασφάλειας αλλά συνάμα υπονομεύεται ο ρόλος της στην κοινωνία, εφόσον ταξιδεύει σε ανεύρεση νερού και δεν μπορεί να παρακολουθήσει το σχολείο» εξηγεί η Ελληνίδα Ειδικός Διαχείρισης Υδατικών Πόρων και Βιώσιμης Ανάπτυξης.

Μαθήτριες ή συλλέκτριες νερού; Ενα μεγάλο, ανθρωπιστικό αδιέξοδο. credit: Unsplash, Τucker Τangeman

Αν όλα αυτά τα δεδομένα δεν στέκονται ικανά να μας αφυπνίσουν σε τοπικό επίπεδο, αφού αναφέρονται σε περιοχές εκτός του ελληνικού ενδιαφέροντος, οι κίνδυνοι ώστε φαινόμενα λειψυδρίας να ενταθούν στην περιοχή της Μεσογείου είναι παρόντες. Η γεωγραφική ζώνη της Μεσογείου (συμπεριλαμβάνει τις χώρες της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής) θεωρείται ήδη η πιο «κόκκινη» περιοχή του πλανήτη∙ και, όπως λένε, οι ειδικοί του νερού η περιοχή «με το μεγαλύτερο υδατικό στρες στον κόσμο».

Το 86% των αραβικών χωρών βρίσκεται ήδη σε καθεστώς λειψυδρίας και το ποσοστό αυτό μεταφράζεται σε 362 εκατομμύρια ανθρώπων. Είναι απαραίτητη η υπόμνηση πως το νερό εργαλειοποιήθηκε για την συντήρηση της πολυετούς αιματηρής σύγκρουσης στη Συρία, που οδήγησε εκατομμύρια προσφύγων στα ευρωπαϊκά σύνορα.

Επιπρόσθετα, αν λάβουμε υπόψη τον παράγοντα της κλιματικής αλλαγής (μαζί με τις πανδημίες εξακολουθεί να βρίσκεται στην κορυφή των δημοφιλέστερων κινδύνων που διατρέχει αυτή τη στιγμή ο πλανήτης, σύμφωνα με το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ), διάφορα μέρη στην η Ελλάδα, όπως τα νησιά των Κυκλάδων, τα νότια μέρη της Κρήτης και της Πελοπονήσου – ως τμήμα της μεσογειακής λεκάνης – βρίσκονται ήδη σε καθεστώς λειψυδρίας.

«Φαντάζει οξύμωρο, μα δεν είναι. Μπορεί σε μια περιοχή, να έχουμε το ίδιο ετήσιο ύψος βροχόπτωσης σε σύγκριση με παλαιότερα έτη, αλλά πια οι βροχοπτώσεις συμβαίνουν σε δύο ή τρία καταρρακτώδη επεισόδια και όχι στη διάρκεια μιας μεγάλης περιόδου. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα, το νερό να μην μπορεί να συλλεχθεί αλλά ούτε και να απορροφηθεί από τη γη. Έχει σημασία να παρατηρήσουμε την ένταση και την εναλλαγή των καιρικών συνθηκών: Θυμηθείτε πως μερικές ημέρες μετά τον πρόσφατο χιονιά, είχαμε ηλιοφάνεια με 20 βαθμούς. Και τον Ιανουάριο η Δυτική Ελλάδα πνίγηκε μετά από δύο ημέρες βροχοπτώσεων. Όλα βεβαιώνουν πως η κλιματική αλλαγή είναι εδώ», επισημαίνει η κ. Τόλη.

Τα ακραία καιρικά φαινόμενα δηλώνουν διαρκώς την κλιματική αλλαγή. credit: Unsplash, Chris Gallagher

Αν, παρά τις προβληματικές συνθήκες και τις ακόμα πιο απαισιόδοξες προβλέψεις, θέλουμε να δούμε το ποτήρι μισογεμάτο, η σωστή διαχείριση του νερού είναι το κυρίαρχο αίτημα – ακόμα και για τις περιοχές του κόσμου που σήμερα φαίνεται να βρίσκονται στην ‘ασφαλή’ πλευρά του παγκόσμιου χάρτη.

Πλησιάζοντας ολοένα προς το 2030 – που έχει τεθεί ως χρονολογία ορόσημο για την επίτευξη των παγκόσμιων στόχων βιώσιμης ανάπτυξης (Sustainable Development Goals) – οι παγκόσμιες ανάγκες για νερό αναμένεται να υπερβούν τη βιώσιμη παροχή νερού κατά 40%. Η διαρκής αύξηση του πληθυσμού και η καταναλωτική φιλοσοφία απομυζούν τους πόρους του πλανήτη. Σε αυτό το περιβάλλον, η κατασπατάληση νερού μοιάζει με ανεπίτρεπτη πολυτέλεια.

Είναι καιρός να συνειδητοποιήσουμε πως δεν υπάρχει ένα νερό, αλλά διαφορετικές ποιότητες νερού, κατάλληλες για την εκάστοτε χρήση που θέλουμε

«Παγκοσμίως, συμπεριλαμβανομένης και της χώρας μας, το νερό είναι ένα φτηνό αγαθό. Καθώς θεωρείται επαρκώς διαθέσιμο, κοστολογείται φθηνότερα από κάθε άλλο φυσικό πόρο. Αυτός είναι ένας από τους βασικότερους λόγους που δεν προτεραιοποιείται η διαχείριση του» επισημαίνει η water specialist Κωνσταντίνα Τόλη.

Η χρήση επεξεργασμένου καθαρού νερού προωθείται σε δευτερεύουσες λειτουργίες κάτι που είναι απολύτως ενεργοβόρο. credit: Unsplash, Glenn Carrie

Την ίδια ώρα, τονίζει πως ο δυτικός κόσμος οφείλει να απεγκλωβιστεί από την «παράνοια» της χρήσης διυλισμένου νερού σε δευτερεύουσες λειτουργίες όπως το νερό της τουαλέτας ή το νερό που απαιτούν οι γεωργικές καλλιέργειες. Ειδικά, όταν η γεωργία παγκοσμίως απορροφά το 69% των αποθεμάτων νερού!

«Είναι καιρός να συνειδητοποιήσουμε πως δεν υπάρχει ένα νερό, αλλά διαφορετικές ποιότητες νερού, κατάλληλες για την εκάστοτε χρήση που θέλουμε. Η συλλογή βρόχινου νερού πρέπει να μας απασχολήσει συστηματικά – ειδικά τον αγροτικό κόσμο. Αντίστοιχα, εξαιρετικής ποιότητας νερό για τη γεωργία και τη βιομηχανία αξιολογείται το νερό του βιολογικού καθαρισμού που προέρχεται από τριτοβάθμια επεξεργασία. Υπάρχουν πολλές πρακτικές που πρέπει να εφαρμόσουμε για να αυξήσουμε την αποδοτικότητα του νερού και να περιορίσουμε την κατανάλωση – πολύ δε περισσότερο τη σπατάλη».

Η συλλογή βρόχινου νερού είναι μια δυναμική λύση. credit: Unsplash, Jonathan Ford

Η κουλτούρα της λελογισμένης κατανάλωσης πόρων – συμπεριλαμβανομένου και του νερού – δεν μοιάζει να βρίσκει χώρο στον σύγχρονο ελληνικό τρόπο ζωής. Είναι χαρακτηριστικό πως η Ελλάδα δεν συγκεντρώνει επαρκή στατιστικά κατανάλωσης νερού και αναγκαστικά υπάγεται στον ευρωπαϊκό μέσο όρο όπου 200 λίτρα νερού αντιστοιχούν ημερησίως σε κάθε άτομο.

Στην Ελλάδα δεν υπάρχει παιδεία ορθής κατανάλωσης. Το Ελληνόπουλο παίρνει ένα περιβαλλοντικό μάθημα στο σχολείο, το οποίο συχνά δεν επαληθεύεται μέσα από τον οικογενειακό τρόπο ζωής.

Βεβαίως, ως δημοφιλής τουριστικός προορισμός (τα άνυδρα νησιά του Αιγαίου επιβαρύνονται ιδιαίτερα από επισκέπτες) καταλήγει να έχει πολύ μεγαλύτερες εποχιακές ανάγκες νερού. Αρκεί να αναφέρουμε πως το 2019 πέρασαν από την χώρα μας περισσότεροι από 34 εκατομμύρια τουρίστες!

Νησιά του Νοτίου Αιγαίου βρίσκονται ήδη σε καθεστώς λειψυδρίας. credit: Unsplash, Ksenia Girilovich.

Η αφομοίωση διεθνών πρακτικών επείγει και μάλιστα σε μια χώρα που θεωρείται παράδειγμα προς αποφυγή σε ζητήματα περιβαλλοντικής συμμόρφωσης. Η Κωνσταντίνα Τόλη ανακαλεί το, προ 20ετίας, διάστημα, που είχε ζήσει στην Γερμανία. Εκεί το σύστημα ανακύκλωσης οριζόταν από τον διαχωρισμό των απορριμμάτων σε πέντε διαφορετικούς κάδους, τη λειτουργία των οποίων γνώριζαν ακόμα και τα νήπια κάθε νοικοκυριού. Εκεί στο πλαίσιο της εκπαίδευσης για τη βιώσιμη ανάπτυξη, οι μαθητές διδάσκονται μεταξύ άλλων τη σημασία καλής διαχείρισης και εξοικονόμησης των πόρων.

«Όμως, στην Ελλάδα δεν υπάρχει παιδεία ορθής κατανάλωσης. Το Ελληνόπουλο παίρνει ένα περιβαλλοντικό μάθημα στο σχολείο, το οποίο συχνά δεν επαληθεύεται μέσα από τον οικογενειακό τρόπο ζωής. Δυστυχώς, δεν έχουμε επίγνωση του ποιοι είμαστε ως μέρος αυτού του κόσμου. Θα πρέπει να γίνουμε ενσυνείδητοι στην κατανάλωση μας. Θα πρέπει να κατανοήσουμε πως ακόμα κι ένα καζανάκι που τρέχει μπορεί να οδηγήσει σε τεράστιες απώλειες νερού, από 150 έως 600 λίτρα την ημέρα. Αντιλαμβάνεστε το μέγεθος της σπατάλης σε όλες τις εκφάνσεις των αναγκών μας».

Πολλά έργα πρασίνου και δημόσιου χώρου στην Ελλάδα και στο εξωτερικό υιοθετούν την συλλογή βρόχινου νερού ώστε να είναι υδατικά αυτόνομα. credit: Unsplash, Magaly Vasquez Montano.

Η εποχή που η Αθήνα, όταν στις αρχές της δεκαετίας του ’80, τελούσε υπό καθεστώς λειψυδρίας δεν είναι πολύ μακρινή. Ήταν τότε που δρομολογήθηκε η τροφοδοσία της από το Μόρνο.

«Το ζήτημα δεν είναι να βιώσουμε ξανά παρόμοια φαινόμενα λειψυδρίας που μπορούν να απειλήσουν την επιβίωσή μας για να καλλιεργήσουμε την κουλτούρα εξοικονόμησης του νερού. Η καλή διαχείριση των υδατικών πόρων διαχείριση πρέπει να είναι προτεραιότητα.

Το κράτος, με βάση την εθνική στρατηγική διαχείρισης των υδάτων, με κατάλληλες πολιτικές και πλαίσια, θεσμικά, ρυθμιστικά και κανονιστικά και μέσα από συμμετοχικές διαδικασίες και τα κατάλληλα εργαλεία, να εφαρμόζει τις αρχές ολοκληρωμένης διαχείρισης υδατικών πόρων. Οι επιχειρήσεις ύδρευσης και αποχέτευσης θα πρέπει να βελτιστοποιήσουν την αποδοτικότητα των λειτουργιών τους, μειώνοντας τις απώλειες των δικτύων, αναβαθμίζοντάς τα με, κατάλληλες τεχνολογίες παρακολούθησης και ελέγχου, και επενδύοντας στην επεξεργασία των λυμάτων που μπορεί να δώσει μια νέα πηγή νερού, κατάλληλη για δευτερεύουσες χρήσεις. Θα πρέπει να βελτιωθεί η αποδοτικότητα της χρήσης του νερού σε όλες τις δραστηριότητες και κυρίως στη γεωργία.

Η αποδοτικότητα του νερού στη γεωργία είναι χαμηλή τόσο στη χώρα μας όσο και στο εξωτερικό. credit: Unsplash, Markus Spiske.

Κι εμείς ως πολίτες οφείλουμε να το καταναλώνουμε με υπευθυνότητα. Ταυτόχρονα, ως μέλη της κοινωνίας των πολιτών μπορούμε να προτείνουμε στους φορείς της αυτοδιοίκησης και της κεντρικής διοίκησης να εφαρμόσουν καλές πρακτικές στη διαχείριση του: Όπως, για παράδειγμα, εφαρμογές που αξιοποιούν το βρόχινο νερό στο αστικό περιβάλλον.

Στην Ελλάδα υπάρχουν έργα πρασίνου και δημόσιου χώρου στα οποία γίνεται συλλογή βρόχινου νερού, ώστε να ποτίζονται πάρκα ή χώροι πρασίνου ενώ παράλληλα εμποδίζουν την τοπική πλημμύρα και μας δείχνουν το δρόμο: Ο βροχόκηπος και ο κάθετος κήπος της Θεσσαλονίκης. Αντίστοιχα, η ανάπλαση της Πανεπιστημίου – βάσει του σχεδιασμού του Re Think Athens – θα υλοποιούνταν ως το πρώτο υδατικά αυτόνομο έργο αστικής ανάπλασης στον κόσμο. Παραδείγματα που πρέπει να κάνουμε κανόνα, για την καλύτερη διαχείριση και αξιοποίηση των υδατικών πόρων αλλά και για τα πολλαπλά οφέλη της προσαρμογής στην κλιματική και τη βελτίωση του περιβάλλοντος που ζούμε».