Μαρία Παπαφωτίου: Το θέατρο μοιαζει ν’ ανατροφοδοτείται από τις δυσκολίες, να πεισμώνει

Υπό φυσιολογικές συνθήκες, όλο τον χειμώνα, θα βλέπαμε τη Μαρία Παπαφωτίου στο θέατρο και στην παράσταση «Ιστορία Χωρίς Όνομα», όπου ενσαρκώνει τον ρόλο της Πηνελόπης Δέλτα σε νεαρή ηλικία. Η πανδημία όμως είχε άλλα σχέδια. Με τα θέατρα να παραμένουν κλειστά εδώ και σχεδόν έξι μήνες, η ιστορία του υπερβατικού έρωτα ανάμεσα στην Πηνελόπη Δέλτα και τον Ίωνα Δραγούμη, βασισμένη στο βιβλίο του Στέφανου Δάνδολου και σε σκηνοθεσία Κώστα Γάκη, βρήκε έναν εναλλακτικό τρόπο να «επικοινωνήσει» με το κοινό της. «Ζωντανεύει» μέσω της οθόνης, αφού προβάλλεται on demand μέχρι και τις 5 Μαΐου, ως μια υπενθύμιση ότι το θέατρο είναι εδώ και περιμένει καρτερικά να επιστρέψει εκεί που ανήκει, με τους ηθοποιούς στη σκηνή και το κοινό ολοζώντανο από κάτω να δίνουν μαζί πνοή στον χώρο.

Όπως εξομολογείται η ίδια η Μαρία Παπαφωτίου, η σκηνή σαν φυσικός χώρος της λείπει, άλλα όχι περισσότερο από όσο της λείπουν οι συνάδελφοί της και η ρουτίνα της καθημερινότητας ενός ηθοποιού. «Η τέχνη είναι η υψηλότερη μορφή ελπίδας», επισημαίνει η ίδια και έτσι η διαδικασία της αναμονής αυτής παίρνει μια άλλη μορφή.

Μεταξύ άλλων η ηθοποιός μιλά για το πώς είναι να ενσαρκώνει μία ιστορική προσωπικότητα σαν την Πηνελόπη Δέλτα, πώς βίωσε την περίοδο του εγκλεισμού, για το ραδιοφωνικό θέατρο που κάνει την επανεμφάνισή του και η ίδια θα συμμετέχει σε δύο νέες δουλειές αλλά και για τις χρόνιες παθογένειες του θεάτρου που βγαίνουν τώρα στην επιφάνεια.

Η Μαρία Παπαφωτίου φωτογραφιζεται στην Ικαρία με το φόρεμα της Αντιγόνης Βαλάκου. @Κώστας Γάκης

Στα περισσότερα πράγματα στη ζωή μου μέχρι σήμερα με κινεί η περιέργεια και η διαρκής εναλλαγή μοτίβων. Ως παιδί είχα ναι μεν γεύσεις αυτού που ονομάζουμε θεατρική εμπειρία αλλά όχι συντεταγμένη σκέψη προς αυτή την κατεύθυνση. Ήμουν από τα παιδιά που ήθελαν να γίνουν χιλιάδες πράγματα όταν μεγαλώσουν και νομίζω πως ακόμα και σήμερα ανανεώνω τη λίστα. Όταν το θέατρο άρχισε σιγά σιγά να γίνεται επαγγελματική και βιοποριστική κανονικότητα, μέσω μιας αρχικής τυχαιότητας, άρχισα και εγώ με τη σειρά μου να αντιλαμβάνομαι πως στ’ αλήθεια, ό,τι έκανα μέχρι τότε με οδηγούσε εκεί. Κυρίως μιλάω για μια εσωτερική διαδρομή που ήρθε και συνάντησε τη σημερινή μου πραγματικότητα θαυμάσια. Νιώθω λοιπόν πως «βρήκα τον δρόμο μου», πως είμαι τυχερή. Και το χρωστάω πολύ στον δάσκαλό μου Νίκο Καραγέωργο που με το «καλημέρα» με έβαλε στα βαθιά νερά της αφτιασίδωτης λογικής των πραγμάτων, της ερευνητικής περιπλάνησης. Και φυσικά στην Ελένη Σκότη, της οποίας η επιμονή για «σκηνική αλήθεια» είναι σταθερά οδηγός μου.

Με ενοχλεί αφόρητα η ευνουχιστική στάση της πολιτείας απέναντι στην καλλιτεχνική δημιουργία. Με ενοχλεί η απουσία plan b.

Είμαι άνθρωπος που πολύ δύσκολα θα χάσει την όρεξή του και τη φόρα του. Άρα από τη φύση μου προσπαθώ να εντοπίζω κάθε φορά το όφελος. Προτρέπω τους ανθρώπους να παρακολουθήσουν τις online προβολές παραστάσεων αλλά στην άκρη της γλώσσας μου έχω πάντα «αυτό δεν είναι θέατρο». Και δε με ενοχλεί ποτέ ο πειραματισμός πάνω στα πράγματα. Με ενοχλεί όμως αφόρητα η ευνουχιστική στάση της πολιτείας απέναντι στην καλλιτεχνική δημιουργία. Με ενοχλεί η απουσία plan b. Φυσικά και υπάρχουν μηχανισμοί για να προσαρμοστεί και ο τομέας του θεάματος στη νέα, άβολη για όλους μας, πραγματικότητα για όσο αυτή διαρκέσει και μπορώ να σας απαριθμήσω πολλούς. Αλλά δεν είναι δική μου δουλειά. Είναι δουλειά αυτών που κυβερνάνε. Απαιτώ σαφέστατα να σπάσει η αλυσίδα της καλλιτεχνικής στείρωσης και με ασφάλεια και σύνεση να προχωρήσουμε κι εμείς ξανά προς την ανθοφορία. Σε αυτή την κατεύθυνση κινήθηκε και η δική μας πρωτοβουλία σε συνεργασία με το Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης με αφορμή την παγκόσμια μέρα θεάτρου με τίτλο «Ανοίξτε τα θέατρα».

Είναι άκρως απολαυστικό να ερευνώ ψυχοσυνθέσεις σημαντικών ανθρώπων που προϋπήρξαν. Και μεγάλη πρόκληση η συνάντησή μου μαζί τους σε ένα επίπεδο πιο μεταφυσικό.

Είχα διαβάσει κάποτε μια υπέροχη φράση που μου θυμίζει πολύ την Πηνελόπη όπως εγώ την έζησα μέσα από το βιβλίο του Στέφανου (Δάνδολου), τη διασκευή της Ανθής (Φουντά) και ό,τι τελικά φτάξαμε και πήρε σάρκα και οστά πάνω στη σκηνή για την παράσταση «Ιστορία Χωρίς Όνομα»: «Ανάμεσα σε αυτό που ευχόμαστε και σε αυτό που φοβόμαστε, έχουμε μια άλλη ζωή, τόσο καθαρή και ελεύθερη, όσο ένα βουνίσιο ρέμα». Σ’ αυτό το απαλό και αραχνοΰφαντο νήμα, σ΄αυτή την αδιόρατη ισορροπία, κινήθηκε η ζωή της και πολλές φορές και η δική μου. Αν και όπως έχω ξαναπεί ιδιοσυγκρασιακά δεν έχουμε σχεδόν καμία σχέση, η προσωπικότητα της Πηνελόπης Δέλτα μου δίνει ακόμα τα σπουδαιότερα μαθήματα.

@Κώστας Γάκης

Όσο περνάει ο καιρός μοιάζει όλο να πυκνώνουν οι αναθέσεις που μου κάνουν να ενσαρκώσω πραγματικά, ιστορικά πρόσωπα. Στην αρχή πίστευα πως παίζει ρόλο η φυσιογνωμία μου αλλά τελευταία έχω αναθεωρήσει. Προφανώς βλέπουν σε εμένα την αγάπη και τη νοσταλγία που έχω για «καιρούς» που ούτε καν έχω ζήσει! Και ενώ σαν Μαρία δε χαρακτηρίζομαι από ρομαντισμό, ο θεατρικός εαυτός μου κατακλύζεται από μια λατρεία για εκείνες τις εποχές. Είναι λοιπόν εξαιρετικά τιμητικό και άκρως απολαυστικό να ερευνώ ψυχοσυνθέσεις σημαντικών ανθρώπων που προϋπήρξαν. Είναι επίσης μεγάλη πρόκληση και η συνάντησή μου μαζί τους σε ένα επίπεδο πιο μεταφυσικό αν θέλεις.

Δε μπήκα ποτέ στη λογική να την αποδώσω μιμητικά, αλλά προσπάθησα να κατανοήσω, να βρω το απόσταγμά της, αυτό που αέναα υπάρχει και ζητάει να φανερωθεί. Σε όλο αυτό το μεγάλο ταξίδι, κάθε μέρα ξεπηδούσε ακόμα ένα στοιχείο του χαρακτήρα της Πηνελόπης, με ομορφότερο κατά τη γνώμη μου αυτό της  επαναστατικότητάς της.

Κάποτε ένας φίλος ηθοποιός μου είχε πει το εξής: «Δε χρειάζεται τίποτε άλλο ένας ηθοποιός από το να πιστέψει ένας άνθρωπος πολύ σε αυτόν. Μονάχα ένας!». E, σ’ εμένα σ΄αυτή τη δουλειά πίστεψαν όλοι! Δε φτάνουν τα λόγια για να εκφράσω την ευλογία που νιώθω γι αυτή τη συνεργασία. Είναι όλα αυτά που έχω ευχηθεί να ζήσω μαζεμένα. Ο Τάσος και η Μπέτυ, δύο ποικιλοτρόπως προικισμένοι άνθρωποι, ήταν σαν άγγελοι δίπλα μου κάθε στιγμή, με δυνάμωσαν, με φρόντισαν και μου χάρισαν το πολυτιμότερο δώρο: το ταλέντο τους. Έχω ένα θέσφατο σε σχέση με τη δουλειά: «Ο ηθοποιός είναι ο σκηνοθέτης του». Το πιστεύω απολύτως απόλυτα! Είμαι επαγγελματικά δίπλα στον Κώστα τα τελευταία 3 χρόνια και έχω ζήσει τις πιο μαγικές στιγμές της ζωής μου. Κάποιες φορές αναρωτιέμαι πως γίνεται ένας άνθρωπος να σε βοηθάει και να σε εμπνέει τόσο πολύ όσο εμένα ο Κώστας. Δεν ξέρω αν και ο ίδιος έχει επίγνωση πως ό,τι πιάνει γίνεται χρυσός. Καταλήγω να πιστεύω πως είναι στη μοίρα των ταλαντούχων και χαρισματικών ανθρώπων να πολλαπλασιάζουν τη χάρη που τους δόθηκε και να τη μοιράζουν απλόχερα. Αυτό που κρατάω από αυτή τη δουλειά είναι η πληρότητα που ένιωσα. Τόση δε πληρότητα που αν «δεν έχει άλλο» θα είμαι πολύ ευγνώμων που το έζησα τουλάχιστον μια φορά.

Η Μαρία Παπαφωτίου με τον Τάσο Νούσια και την Μπέτυ Λιβανού στην παράσταση “Ιστορία χωρίς όνομα”. Φωτογραφία: Σταύρος Χαμπάκης

To θέατρο στο ραδιόφωνο είναι μια υπέροχη πρωτοβουλία. Ένα πολύ όμορφο άνοιγμα και μια άκρως ενδιαφέρουσα παντρειά που στη δική μου γενιά είναι παντελώς άγνωστη. Με ελκύει γενικά η κουλτούρα του ραδιοφώνου, είναι ένα μέσο που αγαπώ πολύ και τιμάω ιδιαίτερα όταν οδηγώ. Όταν μου έγιναν οι προτάσεις για τις ραδιοφωνικές συνεργασίες ενθουσιάστηκα τόσο με τις ομάδες των καταξιωμένων συντελεστών που θα συναντήσω, όσο και με το πόσα καινούργια πράγματα έχουμε να ανακαλύψουμε και να μοιραστούμε σ’ αυτό το πεδίο τέχνης.

Οι συγκινησιακοί κραδασμοί αυτής της συνεργασίας είναι μεγάλοι για πολλούς λόγους. Πρώτα απ’ όλα ουσιαστικά θα είναι μια ένωση του δυναμικού του θεάτρου Άλφα που κατά τη γνώμη μου σφύζει από ταλέντο και πρωτοπορία. Επιπροσθέτως θα βρεθώ στον ίδιο θίασο με τον Στέφανο Ληναίο και την Έλλη Φωτίου, δυο από τους εμβληματικότερους καλλιτέχνες της ιστορίας του ελληνικού θεάτρου μα συγχρόνως και λαμπερούς, ακούραστους αγωνιστές μέχρι σήμερα. Είναι μεγάλη τιμή για μένα λοιπόν που θα ενσαρκώσω την Αντιγόνη, τη μητέρα της Μαργαρίτας, έναν ρόλο που στο πρώτο ανέβασμα του έργου ερμήνευσε η μοναδική Ντίνα Κώνστα.

Η τέχνη είναι η υψηλότερη μορφή ελπίδας.

Στην πραγματικότητα δεν έχω σταματήσει να δουλεύω λεπτό. Για την προετοιμασία των επόμενων σχεδίων και δράσεων της ομάδας Άναμ(μ)α, για τα μαθήματα και πολλά άλλα. Έτσι δεν ένιωσα καθόλου μέχρι σήμερα απαγκιστρωμένη από το εργασιακό μου περιβάλλον. Η σκηνή σαν φυσικός χώρος μου λείπει, άλλα όχι περισσότερο από όσο μου λείπουν οι συνάδελφοί μου, οι ρόλοι, όλοι οι κρίκοι της διαδικασίας μιας παράστασης, η ρουτίνα της καθημερινότητας ενός ερμηνευτή. Έχω όμως μπόλικη καρτερία. Η τέχνη είναι η υψηλότερη μορφή ελπίδας.

Να χορέψω σε μπαρ και να κάνω μπαλέτο.

Το θέατρο μοιάζει να ανατροφοδοτείται από τις δυσκολίες, μοιάζει να πεισμώνει. Στον πυρήνα της δικής μας δουλειάς υπάρχει πάντα η διαχείριση των απογοητεύσεων, των ματαιώσεων. Είτε η κρίση είναι χρηματοπιστωτική είτε υγειονομική έχουμε δυστυχώς πολύ καλά εμπεδώσει πως είμαστε ο τελευταίος τροχός της αμάξης. Αποτέλεσμα μιας ανελαστικής, αγέλαστης διακυβέρνησης που στερείται οράματος. Έτσι λοιπόν μηχανευόμαστε όλη την ώρα σαν μικρά παιδιά τρόπους για να γλιτώσουμε. Και τα καταφέρνουμε περίφημα. Η κούραση και ο ιδρώτας της πάλης λοιπόν μόνο καρπούς έχουν να μας δώσουν. Καρπούς ατόφιας δημιουργίας, προτάσεις εκτός πλαισίου, κατάργηση των στερεοτυπικών κλισέ και εν τέλει ακατέργαστη σμαραγδένια τέχνη.

Η Μαρία Παπαφωτίου με τον Τάσο Νούσια στην παράσταση “Ιστορία χωρίς όνομα”. Φωτογραφία: Σταύρος Χαμπάκης

Aν και ιδεολογικά δε συναντιέμαι με τη συγκεκριμένη πρωτοβουλία, με χαροποιεί πολύ η όποια συμβολή της στην άνθιση της συνδικαλιστικής δράσης στο χώρο μας καθώς και η μεταξύ μας ζύμωση και τριβή.

Ο σεβασμός και η υποτακτικότητα στον δικό μας χώρο μοιάζει πολλές φορές να λειτουργούν σαν συγκοινωνούντα δοχεία.

Υπάρχει μια ειδοποιός διαφορά στα πράγματα, που νομίζω πως δύσκολα εντοπίζεται αν δεν είναι κανείς εξοικειωμένος σε αυτή από την ανατροφή του. Ο σεβασμός και η υποτακτικότητα στον δικό μας χώρο μοιάζει πολλές φορές να λειτουργούν σαν συγκοινωνούντα δοχεία. Υπάρχει μια ιδιάζουσα τάση η ιεραρχία να καθιερώνεται μέσω στρεβλών αντιλήψεων και καταπατητικών δράσεων. Και αυτό κατά τη δική μου γνώμη προκύπτει μόνο από ένα πράγμα: την έλλειψη πολιτικής συνείδησης και παιδείας. Αν μάθουμε πώς να είμαστε επί της ουσίας πολιτικά όντα και ενεργές πολιτικές συνειδήσεις θα φτάσουμε πολύ γρήγορα και αναίμακτα στην πολυπόθητη αγνή και δίκαιη τάξη πραγμάτων. Σέβομαι κάποιον, του δίνω όλα τα εύσημα του κόσμου και του διασφαλίζω τον χώρο που του αναλογεί και φυσικά του αξίζει, αλλά την ίδια στιγμή είμαι απόλυτα ίσος απέναντί του σε σχέση με τις κυρίαρχες αξίες της ύπαρξης και του βίου.

Η εξουσία μπορεί να διαφθείρει την προσωπικότητα κάποιου αλλά δε θα πάρει χώρο αν βρεθεί κάποιος, που δεν βάλλεται άμεσα, να του κόψει τη φόρα.

Δε θέλω να σταθώ ούτε στιγμή στην αναπαραγωγή των όσων ακούστηκαν. Εγώ θα ήθελα να φωτίσω το ζήτημα της αλληλεγγύης. Η απουσία της είναι μια από τις βαθύτερες πληγές. Δουλεύω μόνο 6 χρόνια και έχω ακούσει και έχω δει πολλές παράνοιες και οριακά άνομα πράγματα. Κανένας όμως δεν μιλά, κανένας δεν παίρνει θέση αν και οι περισσότεροι τελούν απολύτως ενήμεροι. Τίποτα δε συμβαίνει τόσο μαζικά ούτως ώστε να προκαλεί την ανημπόρια όσων το παρακολουθούν, το αντιλαμβάνονται – αλλά ΔΕΝ το υφίστανται – να πάρουν θέση. Φυσικά σε κάθε χώρο (επ’ ουδενί δεν το δημιουργεί η ιδιόρρυθμη φύση του καλλιτέχνη – αυτά είναι χαζά) η εξουσία μπορεί να διαφθείρει την προσωπικότητα κάποιου, αλλά δε θα πάρει χώρο αν βρεθεί κάποιος, που δεν βάλλεται άμεσα, να του κόψει τη φόρα. Αν δεν υπάρχει η συνένοχη σιωπή του περιβάλλοντος, όσο κακοποιητικός και αν προσπαθήσεις να γίνεις, θα καταντήσεις απλά ως ο τρελός του χωριού. Και εκεί τελειώνει. Νομίζω βρισκόμαστε πια στη συγκυρία να ανοίξουμε την κουβέντα προς αυτή την κατεύθυνση.

@Σταύρος Χαμπάκης

Όχι. Γιατί είμαι τυχερή στο πώς μεγάλωσα, στο πώς έμαθα να υπερασπίζομαι τον εαυτό μου και να σπάω πολύ γρήγορα τον τσαμπουκά. Αλλά δεν έχει νόημα να μιλήσουμε γι αυτούς που σαν χαρακτήρες στάθηκαν πιο τυχεροί και έτσι έχουν μια παραπάνω δύναμη σε αυτό, αλλά για όλους τους άλλους. Και σε αυτό το ζήτημα επιτρέπω στον εαυτό μου να νιώσει υπερηφάνεια, όχι για το πως υπερασπίστηκα εμένα όταν χρειάστηκε, αλλά για το πώς ύψωσα αυχένα όταν έπεφτε στην αντίληψή μου η αδικία εις βάρος του άλλου, του διπλανού ακόμα και στις περιπτώσεις που ακόμα δεν είχα βγει απ’ τ’ αυγό που λέμε. Είναι και αυτό δείγμα υψηλού επαγγελματισμού και οφείλουμε να το μάθουμε.

Λίγο πιο σφιχτό και ενδεχομένως πιο αποστειρωμένο στην αρχή και οπωσδήποτε πιο δίκαιο και ορμητικό στη συνέχεια. Ονειρεύομαι μέσα από όλα αυτά να φτάσουμε στην αξιοκρατία. Αυτό είναι για εμένα η ρίζα του θέματος. Η αξιοκρατία είναι αυτή που σε βάθος χρόνου θα διατηρήσει την υγεία και δε θα αφήσει τη βία να θεριέψει. Η αξιοκρατία είναι αυτή που θα επιτρέψει στους μηχανισμούς να ανασάνουν σε κλίμα δικαιοσύνης, εμπιστοσύνης και ευγενούς άμιλλας. Η αξιοκρατία είναι αυτή που ξεριζώνει τα αγριόχορτα νοοτροπιών παθογενούς εξάρτησης από τα συστημικά γρανάζια, τις ανίερες συμμαχίες και τις πλάγιες εκμεταλλεύσεις εκατέρωθεν. Αν υπάρξει αξιοκρατία θα υπάρξει και ελευθερία. Θα πάψει ο εκφασισμός. Ένα και ένα θα κάνουν δύο.