Τέχνη στις «Πύλες» του Καπνεργοστασίου

«Ever tried. Ever failed. No matter. Try again. Fail again. Fail better». Η διάσημη φράση του Σάμιουελ Μπέκετ, διά χειρός Νίκου Ναυρίδη, προειδοποιεί (ή ενθαρρύνει;) τους εισερχόμενους στο Καπνεργοστάσιο της οδού Λένορμαν: Πάντα να προσπαθείς· πάντα να αποτυγχάνεις· δεν πειράζει. Προσπάθησε ξανά· απότυχε πάλι· απότυχε καλύτερα…

Περνώντας κάποια από τις δύο μνημειακές πύλες του κτιρίου, ο επισκέπτης θα βρεθεί μπροστά στο αίθριο, μια εσωτερική αυλή εμβαδού 1.100 τ.μ., η οποία καλύπτεται από τζαμωτό στέγαστρο με μεταλλικό σκελετό. Πλήρως αναπαλαιωμένο, αλλά με εμφανή, σημειακά, τα ίχνη των προηγούμενων χρήσεων, όπως και οι τέσσερις αίθουσες, το υπόγειο, οι λουτήρες και το κτίριο του παλιού τελωνείου, χώροι όπου εκτείνεται η έκθεση σύγχρονης τέχνης «Πύλη», την οποία διοργανώνει ο Πολιτιστικός Οργανισμός ΝΕΟΝ, σε συνεργασία με τη Βουλή των Ελλήνων.

Από τον τίτλο της κιόλας, η έκθεση αφήνει τον επισκέπτη να καταλάβει ότι στον πυρήνα της βρίσκεται η μετάβαση, η μεταμόρφωση, η αλλαγή. Ακριβώς γιατί, όπως η ινδή συγγραφέας Αρουντάτι Ρόι, οι επιμελήτριές της, η διευθύντρια του ΝΕΟΝ Ελίνα Κουντούρη και η διευθύντρια του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης του Σικάγου Madeleine Grynsztejn πιστεύουν ότι η πανδημία είναι μια πύλη, ένα σημείο μετάβασης από έναν κόσμο σε έναν άλλο. Καθώς και ότι μπορούμε να διαβούμε αυτήν την πύλη «έτοιμοι να φανταστούμε έναν άλλο κόσμο».

Οι επιμελήτριες επέλεξαν να αφηγηθούν αυτή την εν τω γεννάσθε μετάβαση με τρόπο ανοιχτό, καλώντας τους 59 καλλιτέχνες από 27 διαφορετικές χώρες που διαβαίνουν την «Πύλη» του Καπνεργοστασίου να ξεδιπλώσουν την καλλιτεχνική τους έρευνα πάνω σε τέσσερις βασικές έννοιες, που αποτελούν και τους άξονες πάνω στους οποίους συγκροτείται η εκθεσιακή αφήγηση.

Στην έννοια της ισοτιμίας σε σχέση με την εργασία, την κοινωνική δικαιοσύνη και τους πόρους, στην οποία είναι αφιερωμένη η πρώτη αίθουσα, στην οποία η αναπαλαίωση διατηρεί ευανάγνωστα τα στοιχεία των προηγούμενων χρήσεων του χώρου στη διάρκεια της καπνεργασίας. Εδώ κυριαρχεί η εντυπωσιακή εγκατάσταση του τούρκου καλλιτέχνη Kutluğ Ataman, η οποία περιλαμβάνει αφηγήσεις ανθρώπων κουρδικής καταγωγής που καταθέτουν τις ιστορίες τους. Πιο δίπλα, το στιβαρό έργο του Γιάννη Κουνέλλη απηχεί τις συνθήκες εργασίας στο βιομηχανικό χώρο. Το πατάρι της αίθουσας αυτής μοιράζονται γυναικείες φωνές απ’ όλο τον κόσμο, με την Elif Kamisli να ρίχνει μια γυναικεία ματιά, με τη μορφή ημερολογίου, στην πολιτική κατάσταση της Τουρκίας.

Η ανάπτυξη των ανεπίσημων δικτύων ως συνέπεια της πανδημίας, και η ανάδειξη της δύναμης των κοινωνικών συνδέσεων απασχολεί τους καλλιτέχνες στη δεύτερη αίθουσα, όπου έργα των Louise Lawler, Elias Sime, Γιάννη Κουνέλλη, Liliane Lijn και Daphne Wright τονίζουν την ποικιλία των δεσμών που μας συνδέουν. Στο πατάρι, η Cornelia Parker, με ένα κέντημα μήκους 13 μέτρων, αποτίει φόρο τιμής στη Magna Carta.

Τέλος, μέσα από διάφορες αποδόσεις της ταυτότητας και του σπιτιού, καλλιτέχνες όπως ο Do Ho Suh, που κατασκευάζει μια αραχνοΰφαντη ρεπλίκα του διαμερίσματός του στη Νέα Υόρκη, με όλο τον οικιακό εξοπλισμό, πραγματεύονται θέματα εμπιστοσύνης και οικειότητας.

Η έκθεση συνεχίζεται σε διαδρόμους και μικρότερες αίθουσες, όπου παρουσιάζονται έργα σημαντικών καλλιτεχνών, όπως ο γνωστός αργεντινός Adrian Villar Rojas, που επιστρέφει στην Αθήνα με ένα βίντεο που αποτυπώνει τις συνθήκες του καιρού της πανδημίας, όπως καταγράφηκαν από δημόσιες κάμερες σε όλο τον κόσμο ή η μνημειακή σύνθεση της μεξικανής Teresa Margolles με 314 εξώφυλλα του καθημερινού περιοδικού PM, όπου παρουσιάζονται οι φόνοι και τα εγκλήματα της προηγούμενης, ως μέσο για να αντιληφθούμε τη βαναυσότητα της πραγματικότητας.

Αν σε όλους αυτούς τους χώρους (που αντιστοιχούν μόλις στο 1/3 του κτιρίου) στεγάζονται οι προβληματισμοί και φιλοτεχνούνται νέα ερωτήματα πάνω στους τρεις κεντρικούς άξονες της «Πύλης», το αίθριο αποτελεί τον δημόσιο χώρο της έκθεσης, εκεί όπου διαλέγονται ελεύθερα, μέσα από μνημειακών διαστάσεων έργα, οι διαφορετικές εκδοχές της μετάβασης. Από την διάφανη κουρτίνα της Μαρίας Λοϊζίδου, που καλύπτει και τους δύο ορόφους, μέχρι τις μεταφραστικές εκδοχές στα αγγλικά των τελευταίων στίχων του καβαφικού «Περιμένοντας τους βαρβάρους», καμωμένες με νέον, που κοσμούν τον τοίχο της βόρειας πλευράς ή την αρχιτεκτονική εγκατάσταση του βιετναμέζου Danh Võ που καλύπτει το κέντρο του αιθρίου με ξύλα, φυτά, γλυπτά και κειμήλια…

Σε αντίθεση με άλλες παρεμβάσεις του Οργανισμού ΝΕΟΝ, όπου ο χώρος επανερχόταν στην προτεραία του κατάσταση μετά το τέλος των εκθέσεων, το ανακαινισμένο τμήμα του Καπνεργοστασίου πρόκειται να παραμείνει ένας χώρος πολιτισμού και μετά την 31 Δεκεμβρίου 2021.

Αυτό έγινε ξεκάθαρο από τις δηλώσεις του προέδρου της Βουλής Κώστα Τασούλα, που δεν έκρυβε τον ενθουσιασμό του κατά την παρουσίαση της έκθεσης στους εκπροσώπους του τύπου. Μάλιστα, σε ερώτησή μας σχετικά με τα σχέδια της Βουλής για την ανακαίνιση και αναβάθμιση και του υπολοίπου κτιρίου, όπου στεγάζονται η Βιβλιοθήκη της Βουλής (η δεύτερη μεγαλύτερη της Αθήνας, που παραμένει κλειστή στο κοινό από την αρχή της πανδημίας, σχεδόν εδώ και ενάμιση χρόνο) και το Τυπογραφείο της απάντησε ότι γίνονται μελέτες προκειμένου να κατατεθεί πρόταση για χρηματοδότηση μέσω ευρωπαϊκών προγραμμάτων.

Ενώ επέμενε στις πολιτιστικές, κατά βάση, χρήσεις του κτιρίου, δεν φάνηκε να υπάρχει κάποια συγκεκριμένη ιδέα για τον μετέπειτα καλλιτεχνικό διαχειριστή του χώρου, καθώς ο πρόεδρος της Βουλής αναφέρθηκε τόσο σε συνεργασίες με πολιτιστικούς οργανισμούς (προφανώς ad hoc) όσο και σε ενδεχόμενο στέγασης των καλλιτεχνικών συλλογών της Βουλής.

Ακόμη, δεν παρέλειψε να συνδέσει το όλο εγχείρημα με τα σχέδια «αναβάθμισης» του αρχαιολογικού χώρου της Ακαδημίας Πλάτωνος και της ευρύτερης περιοχής, με παρεμβάσεις που έχουν καταγγείλει τόσο ο Σύλλογος Αρχαιολόγων όσο και επιτροπές κατοίκων, καθώς προβλέπουν την παράκαμψη της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, τη μείωση του πρασίνου, την ανάπτυξη υπερτοπικών χρήσεων κ.ά.

Νίκος Αλεξίου, El Anatsui, Δημήτρης Αντωνίτσης, Kutluğ Ataman, Απόστολος Γεωργίου, Βαγγέλης Γκόκας, Joana Choumali Αναστασία Δούκα, Ειρήνη Ευσταθίου, Brendan Fernandes, Jeffrey Gibson, Robert Gober, Sonia Gomes, Felix Gonzalez-Torres, Shilpa Gupta, Elif Kamisli, Βλάσης Κανιάρης, Kapwani Kiwanga, Πάνος Κοκκινιάς, Χρυσάνθη Κουμιανάκη, Γιαννης Κουνέλλης, Louise Lawler, Glenn Ligon, Liliane Lijn, Μαρία Λοϊζίδου, Tala Madani, Teresa Margolles, Steve McQueen, Sidsel Meineche Hansen, Marisa Merz, Ad Minoliti, Κώστας Μπασάνος, Άλεξ Μυλωνά, Νίκος Ναυρίδης, Μυρτώ Ξανθοπούλου, Toyin Ojih Odutola, Duro Olowu, Μαρία Παπαδημητρίου, Δημήτρης Παπαϊωάννου, Cornelia Parker, Adam Pendleton, Solange Pessoa, Francis Picabia, Gala Porras-Kim, Michael Rakowitz, Ed Ruscha, Dana Schutz, Paul Mpagi Sepuya, Elias Sime, Χριστιάνα Σούλου, Do Ho Suh, Αλέξανδρος Τζάννης, Anna Tsouhlarakis, Adriana Varejão, Erika Verzutti, Adrián Villar Rojas, Danh Võ, Daphne Wright, Billie Zangewa.