Θέμελης Γλυνάτσης: Ο Βάγκνερ συμπυκνώνει τις δονήσεις της σύγχρονης Ευρώπης

Η «Βαλκυρία» αποτελεί τη δεύτερη, κατά σειράν, όπερα της Τετραλογίας του «Δαχτυλιδιού των Νιμπελούνγκεν», του διάσημου έργου του γερμανού ρομαντικού συνθέτη Ρίχαρντ Βάγκνερ. Πρωταγωνιστές της ο Ζίγκμουντ και η Ζιγκλίντε, τα δύο παιδιά του θεού Βόταν, και ο έρωτάς τους, που για να πραγματωθεί απαιτεί τη μονομαχία του Ζίγκμουντ με τον Χούντινγκ, τον σύζυγο της Ζιγλίντε…

Η πρώτη πράξη της όπερας, που αφορά τη συνάντηση και την έλξη των δύο εραστών, παρουσιάζεται για πρώτη φορά στο Αρχαίο Θέατρο της Μεγαλόπολης, από τον Θέμελη Γλυνάτση, γνωστό για τις σκηνοθεσίες λυρικού θεάτρου στην Εθνική Λυρική Σκηνή και στο Μέγαρο Μουσικής, αλλά και σε μικρότερα ομαδικά σχήματα.

Στην πρώτη πράξη της «Βαλκυρίας», που θα παρουσιαστεί μεταγραμμένη για πιάνο (Σοφία Ταμβακοπούλου) τους τρεις ρόλους ερμηνεύουν λυρικοί τραγουδιστές της νέας γενιάς: ο τενόρος Χρήστος Κεχρής (Ζίγκμουντ), η σοπράνο Αφροδίτη Πατουλίδου (Ζιγκλίντε) και ο μπάσος Τάσος Αποστόλου (Χούντινγκ), ενώ τον βουβό ρόλο του Βόταν ερμηνεύει ο ηθοποιός Παναγιώτης Ευαγγελίδης.

Η παράσταση θα παρουσιαστεί την Τρίτη 3 και την Τετάρτη 4 Αυγούστου, στο πλαίσιο του προγράμματος εκδηλώσεων «Όλη η Ελλάδα ένας πολιτισμός 2021». Με την ευκαιρία αυτή είχαμε μια συζήτηση με τον σκηνοθέτη Θέμελη Γλυνάτση για το έργο του Βάγκνερ και τον τρόπο που το αντιμετωπίζει…

Θεατρικά ναι. Θεωρητικά όμως όχι. Απ’ όταν άρχισα να ακούω Βάγκνερ, δεν σταμάτησα να ασχολούμαι με το έργο του. Όσο μάλιστα διαβάζω περισσότερο, κυρίως για το πολιτικό και το φιλοσοφικό πλαίσιο μέσα στο οποίο γεννήθηκαν τα έργα του, ειδικότερα η Τετραλογία, η ενασχόλησή μου αυτή αρχίζει και αγγίζει τα όρια της εμμονής.

Ο Βάγκνερ και το έργο του μοιάζουν να συμπυκνώνουν όλες τις δονήσεις της σύγχρονης Ευρώπης: από τη σχέση του με τον Φόυερμπαχ και τον Μπακούνιν, την επαναστατική του δράση στη Δρέσδη, μεταστρέφεται σε φιλομοναρχικό, σχεδόν παρανοϊκά φιλόδοξο άνθρωπο, με πολύ περίεργη σεξουαλικότητα, τρομερά συντηρητικό. Κατά τη γνώμη μου, ο Βάγκνερ αποτελεί ένα από τα ερμηνευτικά κλειδιά της πολιτισμικής ιστορίας της Ευρώπης.

Πιστεύω ότι είχε συνείδηση πως οι συγκρούσεις της Ευρώπης, από το β’ μισό του 19ου αιώνα, δεν μπορούσαν να συγκεραστούν, γι’ αυτό και εφηύρε μια δραματουργία η οποία δεν έχει επίλυση. Αυτό που κάνει μουσικά στον «Τριστάνο», ότι περιμένεις τεσσερισήμισι ώρες για να επιλυθεί η αρχική συγχορδία, συμπυκνώνει όλο του το έργο φιλοσοφικά. Είναι σαν να αποφάσισε ότι η σύγχρονη δραματουργία δεν οφείλει να επιλύσει κάτι, γιατί δεν γίνεται αυτό να επιλυθεί. Είναι σαν να μας παραδίδει ένα φιλοσοφικό τραύμα, το οποίο είναι εξαιρετικά δύσκολο και να το συνειδητοποιήσεις, και να το δουλέψεις πρακτικά και να το κάνεις παραστασιακό συμβάν, έτσι ώστε να είναι ευανάγνωστο.

O Βάγκνερ αποτελεί ένα από τα ερμηνευτικά κλειδιά της πολιτισμικής ιστορίας της Ευρώπης.

Αυτός είναι και ο λόγος που ο Βάγκνερ διαθέτει ακόμα τόσο πλούτο στη σκηνοθεσία και τη μουσική ερμηνευτική. Ο Βάγκνερ είναι μια πρόκληση για όλους, από τον φωτιστή μέχρι τον σολίστα τραγουδιστή. Αυτή η θεόρατη δυσκολία δεν είναι θέμα μόνο τεχνικής· είναι οι αντίρροπες δυνάμεις που συνυπάρχουν στο έργο του, οι οποίες δημιουργούν μια συνεχή έκρηξη.

Το δικό μας ανέβασμα της πρώτης πράξης της «Βαλκυρίας» στο αρχαίο θέατρο της Μεγαλόπολης δεν θα έχει ορχήστρα, μονάχα ένα πιάνο, αλλά θα διαθέτει πλήρη σκηνική παρουσία: θα έχει live κινηματογράφηση, animation, ένα μεγάλο σκηνικό κ.λπ. Το «καινούργιο» είναι ότι δεν ακολουθώ καθόλου τον ρεαλισμό της δραματουργίας του Βάγκνερ. Διατηρώ και τους τρεις χαρακτήρες επί σκηνής διαρκώς, ενώ έχω προσθέσει τον χαρακτήρα του Βόταν, του βασιλιά των θεών, ο οποίος, κανονικά, δεν εμφανίζεται στην πρώτη πράξη.

Για μένα, οι βασικοί χαρακτήρες στο «Δαχτυλίδι» είναι ο Βόταν και ο Άλμπεριχ, οι δύο μορφές της εξουσίας του 19ου αιώνα, οι οποίες συγκρούονται όχι γιατί είναι ουσιαστικά αντιθετικές αλλά γιατί έχουν διαφορετική ιδεολογική υφή. Η ορμή προς την εξουσία είναι ίδια ακριβώς.

Ο Βόταν είναι ένας από τους πιο ενδιαφέροντες χαρακτήρες του 19ου αιώνα. Εκτός του ότι ο Βάγκνερ έχει εγγράψει ένα μεγάλο κομμάτι του σε αυτόν, ο Βόταν αντιπροσωπεύει εκείνο το είδος του καπιταλιστή που έχει αρχίσει να φλερτάρει με έναν φοβερό μηδενισμό μέσα στην εξουσία. Είναι κατεξοχήν ο χαρακτήρας που, στη β’ πράξη της «Βαλκυρίας», προβλέπει και επιθυμεί τη διάλυση της παλιάς τάξης πραγμάτων, την οποία, όμως, δεν μπορεί να επιφέρει ο ίδιος, αλλά πρέπει να βρει έναν ελεύθερο άνθρωπο για να γίνει αυτό. Εδώ αναγνωρίζουμε τον Χέγκελ και την έννοια της ελεύθερης βούλησης και της αυτεπίγνωσης.

Όπως και άλλοι ανδρικοί χαρακτήρες στη δραματουργία του Βάγκνερ, ο Βόταν έχει μια αίσθηση παράλυσης ή ανικανότητας, όπως εδώ, όπου βλέπει τα παιδιά του να ερωτεύονται και, κατά μία έννοια, δεν τα σταματάει. Στη δεύτερη πράξη, λόγω της παρεμβολής της γυναίκας του, αποφασίζει να μην  τα στηρίξει.

Είναι ενδιαφέρον ότι εδώ, όπως και στους «Βρικόλακες» του Ίψεν, η αιμομιξία, αυτό το απόλυτο ταμπού, αποτελεί μια επιλογή, πολύ πιο αυθεντική από την άβυσσο του περιρρέοντος συντηρητισμού, η οποία δραματουργικά δεν δημιουργεί καμία απολύτως ηθική σύγκρουση.

Φωτογραφία από την παράσταση, Πάτροκλος Σκαφίδας.

Αυτό που βλέπουμε στην α’ πράξη, από ένα σημείο και μετά, είναι ένας παρατεταμένος οργασμός. Αν κάποιος γνωρίζει το μουσικό λεξιλόγιο του Βάγκνερ, δεν έχει την παραμικρή αμφιβολία ότι μεταγράφει μια σεξουαλική πράξη. Δεν είναι τυχαίο ότι έγραψε την α’ πράξη της «Βαλκυρίας» μόλις είχε ολοκληρώσει τον «Τριστάνο». Υπάρχει ηδονή, καθαρή ηδονή, η ηδονή δύο σωμάτων που πλησιάζουν το ένα το άλλο. Συχνά ο Βάγκνερ «εξευγενίζεται» σε σχέση με το ερωτικό στοιχείο, ενώ ήταν ένας άνθρωπος που τον απασχολούσε πάρα πολύ ο ερωτισμός.

Δεν είχα επισκεφθεί ποτέ το θέατρο της Μεγαλόπολης. Ήταν πολύ ενδιαφέρουσα εμπειρία. Στον δρόμο για το θέατρο, βλέπεις μπροστά σου την αρκαδική φύση, ένα στοιχείο που παραπέμπει στον γερμανικό ρομαντισμό, και ξαφνικά στο βάθος βλέπεις το ατμοηλεκτρικό εργοστάσιο, το οποίο, με πολύ παράδοξο τρόπο, μοιάζει να είναι μέρος του φυσικού περιβάλλοντος, κάτι που δημιουργεί τρομακτική ένταση. Την παρουσία του εργοστασίου θα την εντάξω και στην παράσταση, καθώς ήταν κάτι που απασχολούσε πάρα πολύ τον Βάγκνερ. Η έννοια της φύσης και της παραβίασής της διατρέχει όλο του το έργο.