Συν & Πλην: «Ιχνευταί» του Σοφοκλή στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου

Από τον 5ο π.Χ. αιώνα ερχόταν ο πάπυρος που ανακαλύφθηκε στην Οξύρρυγχο της Βόρειας Αιγύπτου. Στο διασωσμένο τμήμα του – υπολογίζεται πως δεν ξεπερνούσε τις 400 αράδες – αποκαλύφθηκε ένα σατυρικό δράμα του Σοφοκλή. Ωστόσο, μέχρι σήμερα παραμένει άγνωστο ποιας δραματικής τετραλογίας του μεγάλου τραγικού αποτελεί μέρος.

Το κείμενο παρουσιάζει έναν άνδρα – θα χρειαστεί ώρα για να γίνει σαφές πως πρόκειται για τον Απόλλωνα – που απεγνωσμένα αναζητά το κοπάδι των βοδιών του. Είναι βέβαιος πως κάποιος θρασύς το έκλεψε.

Σε βοήθεια καλεί τον σοφό Σιληνό υποσχόμενος του δώρα κι ελευθερία – «υπάρχει πιο μεγάλο;». Ο Σιληνός, με τη σειρά του, στρατεύει τα ‘παιδιά’ του, τους Σατύρους που θα αναζητήσουν το κοπάδι στη γη του Πέλοπα. Τα ίχνη των ζώων, τους οδηγούν στο όρος Κυλλήνη. Εκεί που εκτός από τα χαμένα βόδια, θα βρεθούν αντιμέτωποι με μια κοσμογονία: Τη γέννηση της μουσικής, μέσα στα έγκατα του βουνού.

Δεν υπάρχουν πολλά ακέραια σωζόμενα έργα που στέφουν πρωταγωνιστές τον Σιληνό και τους γιους του, Σατύρους (από τον Ευριπίδη, λόγου χάρη, διαθέτουμε μόνο τον «Κύκλωπα»). Παρότι κατά τον 5ο αιώνα π.Χ. τα σατυρικά δράματα ήταν εξαιρετικά δημοφιλή. Στις περισσότερες περιπτώσεις- όπως και στους «Ιχνευτές» – η παρουσία τους ήταν ταυτισμένη με ένα οργιώδες διονυσιακό περιβάλλον, όπου αναδεικνυόταν η εύθυμη πλευρά τους.

Βεβαίως, η σύλληψη του Σοφοκλή, μολονότι δεν την παραλαμβάνουμε ολοκληρωμένη, είναι ιδιοφυής: Η μουσική δεν είναι ένα θεόσταλτο αγαθό αλλά μια μαγική λειτουργία που γεννιέται μέσα από τη φύση και τα πλάσματα της. Και που καθηλώνει μέχρι τους θεούς – «οι παντοδύναμοι θεοί θα το νομίζουν θαύμα», όπως λέει και ο Απόλλωνας. Ο Σοφοκλής θεοποιεί το βουνό, δηλαδή τη μάνα γη, και την παρουσιάζει ως αρχή των πάντων – άρα και των μεγάλων θαυμάτων του ανθρώπινου πολιτισμού. Φέρνοντας την, μάλιστα, σε ειρηνική συνομιλία με τους θνητούς – μια ξεχασμένη λειτουργία για την σύγχρονη εκδοχή του είδους.

Η αποκατάσταση τους και η δραματουργική λύση, μας έχει παραδοθεί από τον Γερμανό αρχαιολόγο και φιλόλογο Καρλ Ρόμπερτς που παρακολουθεί την ομηρική προσέγγιση του μύθου. Η δε μετάφραση του Εμμανουήλ Δαυίδ, ενός επιθεωρητή της μέσης εκπαίδευσης στα μέσα της δεκαετίας του ’30, είναι ένα εξαιρετικό δείγμα έμμετρης απόδοσης.

Ο Σιληνός του Σταμάτη Κραουνάκη καθοδηγεί τον Χορό των Σατύρων.

Τι ειρωνεία: Τα πυροσβεστικά αεροπλάνα όργωναν για ώρες τον ουρανό της Αργολίδας και της Κορίνθου πριν την έναρξη της παράστασης. Καθώς τα γειτονικά βουνά της Επιδαύριας γης καίγονταν, το, σχεδόν άγνωστο, σατυρικό δράμα του Σοφοκλή που – μεταξύ άλλων- μιλάει για την σχέση των ανθρώπων με τη φύση, ετοιμαζόταν να συναντήσει το μεγάλο κοινό.

Υπό το βάρος αυτής της δυστοπικής συγκυρίας, οι προθέσεις της παράστασης διογκώνονταν ερήμην τους. Το ποιητικό, λυρικό ξέσπασμα που αφηγούνταν την γέννηση της μουσικής ως φυσικό φαινόμενο και τον αδιάρρηκτο δεσμό της εξέλιξης του πολιτισμού με το φυσικό περιβάλλον, είχε ήδη βγει από τα στενά παραστατικά όρια.

Αν πρέπει, ωστόσο, να δούμε αυστηρά μέσα σε αυτά, οι, κατά Μαρμαρινό, «Ιχνευτές» είναι ο τελευταίος κρίκος στην αλυσίδα όλων όσων επί έναν αιώνα (συν)εργάστηκαν για να βρει ξανά το φως ένα αρχαίο σύγγραμμα. Η σκηνοθετική μοντερνικότητα συνομιλεί με τον γλωσσικό νεωτερισμό της Ελλάδας του ’30. Μια πολυσυλλεκτική και πολυεθνική ομάδα ερμηνευτών εμφανίζεται απολύτως δοσμένη στο σκηνικό γεγονός να υπογραμμίζουν πως η μουσική είναι αντήχηση της γης πριν και πάνω απ’ όλα. Το αποτέλεσμα δεν ήταν άψογο, αλλά ήταν σπουδαίο.

Ο Χάρης Φραγκούλης ανάμεσα στους «Ιχνευτές».

Έχοντας συνείδηση πως κρατά στα χέρια του ένα έργο – ερείπιο, με όλους τους κινδύνους που αυτό ενέχει, ο Μιχαήλ Μαρμαρινός προχωρά σε μια θαρραλέα ενασχόληση μαζί του. Αναλαμβάνει έτσι, όχι μόνο να συστήσει ένα αποσπασματικό κείμενο μέσα από μια ολοκληρωμένη παράσταση, αλλά ν’ αποτίσει φόρο τιμής σε όλους όσους μεσολάβησαν για να το αναστήσουν.

Η διαχείριση λιτότητας που είθισται να χαρακτηρίζει τις παραστάσεις του, περιγράφει και τούτη την απόπειρα, προωθώντας άλλες ως πυρηνικές αξίες της: Την ανάδειξη, της τονικότητας και τη μουσικότητας του λόγου, τη διονυσιακή ευφορία ως συγκολλητική ουσία που θα ‘γεμίσει’ τα κενά του έργου. Η σκηνή του πανδαιμόνιου που πυροδοτείται από τον οργιώδη Χορό των Σατύρων καταχωρείται με άνεση στο ανθολόγιο των επιδαύριων ανεβασμάτων.

Την ίδια ώρα, ο σκηνοθέτης δεν επαναπαύεται. Δοκιμάζει κάποια καινούργια στοιχεία πάνω στις αρχικές του αναζητήσεις: Λόγου χάρη, τη μουσική ως δομικό αρχιτεκτονικό υλικό του θεάτρου (δώστε προσοχή στους τέσσερις μουσικούς που είναι ακροβολισμένοι στα πάνω διαζώματα της Επιδαύρου). Ή τη γείωση του ήχου, με την τοποθέτηση κρυμμένων μικροφώνων σ’ ένα μικρό πατάρι του σκηνικού.

Ο καλοδουλεμένος Χορός είναι πάντα στοιχειώδες προσόν μιας παράστασης αρχαίου δράματος. Πόσο μάλλον, όταν ο Χορός είναι από γραφής πρωταγωνιστής και δεν έχει καν ανθρώπινα χαρακτηριστικά. Για την ακρίβεια, ούτε ένας άνθρωπος δεν εμφανίζεται στους «Ιχνευτές» του Σοφοκλή – παρά μόνο μυθικά πλάσματα: Σάτυροι, άγριοι ημίθεοι ή δαίμονες (Σιληνός), θεοί (Ερμής κι Απόλλωνας), Νύμφες (Κυλλήνη).

Σ’ αυτή την παράξενη ομήγυρη δίνουν ζωή – χωρίς να την αφήνουν να κυλήσει στο ανώδυνο παραμύθι – μια ομάδα φτιαγμένη από τρεις γενιές και τρεις χώρους τέχνης. Δεν μπορεί κανείς να μην σταθεί στο σύνολο των Σατύρων – Λάμπρος Γραμματικός, Adrian Frieling, Αλεξάνδρα Καζάζου, Τάσος Καραχάλιος, Χρήστος Κραγιόπουλος, Άγγελος Νεράντζης, Ηλέκτρα Νικολούζου, Μάνος Πετράκης, Θεοδώρα Τζήμου, Ανδρομάχη Φουντουλίδου – που λάμπουν έχοντας πολλές υποχρεώσεις: Από τη μια, να αποδώσουν τον εξαντλητικά δουλεμένο λόγο κι από την άλλη, να σωματοποιήσουν το ανοίκειο ενός πλάσματος που είναι ζώο κι άνθρωπος μαζί. Όχι μόνο τα καταφέρνουν αλλά δίνουν μαθήματα ομαδικότητας, συνοχής και συντονισμού.

Στο ίδιο πνεύμα και οι ερμηνευτές των ρόλων. Η Αμαλία Μουτούση που ενεργοποιεί μια εύθραυστη λεπτότητα σε λόγο και σώμα για να ενσαρκώσει τη νεράϊδα του βουνού και παιδαγωγό του Ερμή, Κυλλήνη. Και εδώ, θα επιβεβαιώσει ξανά μετά τους «Όρνιθες», ότι το εύθυμο σκηνικό περιβάλλον είναι ένα γόνιμο πεδίο για την ίδια.

Ο Σταμάτης Κραουνάκης αποτυπώνει ό,τι έχουν περιγράψει οι παραστάσεις των αγγείων για τον Σιληνό: Γέροντας σοφός, παραδομένος στις ηδονές του βίου. Ψύχραιμος και κατά τόπους παιγνιώδης, ο Κραουνάκης υπάρχει στη σκηνή των «Ιχνευτών» κατανοώντας απόλυτα το ζήτημα της τονικότητας των λέξεων.

Ο Χάρης Φραγκούλης κατορθώνει να παρουσιάσει μια πολύ ενδιαφέρουσα μεταβολή στον Απόλλωνα: Αρχικά, ένα θεό καταβεβλημένο από την ανθρώπινη απελπισία, που βρίσκει τη θεϊκή του φύση μόνο όταν κατέχει το θαύμα της μουσικής.

Τέλος, η ανδρόγυνη φιγούρα του Γερμανού λυρικού τραγουδιστή Steve Katona αποδίδει το απόκοσμο πορτρέτο ενός νεογέννητου αλλά πανέξυπνου Ερμή, όπως τον περιγράφει αναλυτικά η Κυλλήνη.

Σταμάτης Κραουνάκης και Steve Katona.

Ένα ποιητικό διαμάντι στα νεοελληνικά γράμματα έχει προσφέρει ο Εμμανουήλ Δαυίδ. Αν και παραδόθηκε στα 1933, ρέει σαν καθαρό νεράκι στ’ αυτιά των θεατών, σχεδόν έναν αιώνα αργότερα. Χωρίς τη μετάφραση του, το ανέβασμα των «Ιχνευτών» δεν θα ήταν το ίδιο.

Ένα μεγάλο μερίδιο στη ζωτικότητα της παράστασης – που σε σημεία χάνει το ρυθμό της – πρέπει να αποδοθεί στην χορογραφική εργασία του Τάσου Καραχάλιου. Μέλος του Χορού των Σατύρων και ο ίδιος αλλά και εμπνευστής της, επί σκηνής, ζωϊκής τους συμπεριφοράς πυροδοτεί με το αίσθημα του διονυσιασμού πολλά σημεία της παράστασης. Με κορυφαίο το πανδαιμόνιο των Σατύρων που ξυπνά την νύμφη Κυλλήνη από τον μακάριο ύπνο της.

Άγνωστος στην Ελλάδα ο Γερμανός συνθέτης Billy Bultheel, συστήνεται με μια σύνθεση για πνευστά – άλλοτε επική κι άλλοτε λυρική – που μοιάζει να είναι ένας καθοριστικός παράγοντας στη ‘σπασμένη’ δραματουργική ροή.

Ο Χάρης Φραγκούλης στο ρόλο του Απόλλωνα.

Πόσες φορές έχουν ενοχοποιηθεί οι ‘ψείρες’ για τον κακό ήχο μιας παράστασης στην Επίδαυρο; Μάλλον αμέτρητες. Ε, λοιπόν, έχουμε μια ακόμα. Άγνωστο γιατί επελέγη να φτάσει η φωνή των ερμηνευτών μέσα από μικρόφωνο στο κοινό – πάντως σίγουρα στοίχισε στο αποτέλεσμα. Συχνά υποβάθμιζε τη χαρά του κειμένου, αποσπούσε τους ηθοποιούς, αποτελώντας και το σοβαρότερο πρόβλημα της παράστασης. Μοιάζει, άλλωστε, ασύμβατο μια παράσταση που αναφέρεται στη γέννηση της μουσικής και το λάλημα του λόγου να καταφεύγει στην υποστήριξη της νεότερης τεχνολογίας για να την αποδώσει.

Η έναρξη της παράστασης με την εισαγωγή των ηρώων στη σκηνή έχει αρκετές στιγμές αμηχανίας ως προς το ρυθμό. Αν λυθούν, θα ελαφρώσουν την παράσταση από περιττά βαρίδια.

Ένας – σχεδόν – εντελής τρόπος για να συστηθούμε με το παραγκωνισμένο και θραυσματικό σατυρικό δράμα του Σοφοκλή.

Το Σάββατο 31 Ιουλίου η παράσταση θα παρουσιαστεί στο φυσικό σκηνικό του μύθου στο οροπέδιο της Ζήρειας στο πλαίσιο του το Ziria Festival 2021. Περισσότερες πληροφορίες εδώ