Τώνια Μαρκετάκη: Μια αναδρομή στη ζωή και το έργο της εμβληματικής σκηνοθέτιδας

Σαν σήμερα 28 Ιουλίου, το 1942, γεννήθηκε η σπουδαία σκηνοθέτρια και σεναριογράφος Τώνια Μαρκετάκη.

Μεγαλωμένη στον Πειραιά, η γυναίκα που έμελλε να γίνει μια από τις σημαντικότερες δημιουργούς του σύγχρονου ελληνικού κινηματογράφου ήξερε ότι ήθελε να κάνει ταινίες ήδη από την ηλικία των δέκα χρόνων, όταν είδε στο σινεμά, μαζί με την μητέρα της, την ταινία «Απαγορευμένα παιχνίδια» του Ρενέ Κλεμάν. Η ίδια έλεγε: «Το σινεμά είναι ένα παράθυρο που τ’ ανοίγεις και πηγαίνεις αλλού. Και από εκεί αντλείς πράγματα που σε βοηθούν να συνεχίσεις».

Το 1960 έφυγε για το Παρίσι, όπου και σπούδασε στο Ινστιτούτο Ανώτατων Κινηματογραφικών Σπουδών (IDHEC) στο τμήμα εικονοληψίας (οπερατέρ, διεύθυνση φωτογραφίας), καθώς το μισογυνίστικο κλίμα της εποχής απέτρεπε τις γυναίκες (ανεπίσημα) να ενταχθούν στο τμήμα σκηνοθεσίας. Την ίδια περίοδο στην IDHEC σπούδαζαν, επίσης, οι Θεόδωρος Αγγελόπουλος, Αλέξης Γρίβας, Σταύρος Κωνστανταράκος, Νίκος Παναγιωτόπουλος και Λάμπρος Λιαρόπουλος, οι οποίοι μαζί με την Τώνια Μαρκετάκη (με την οποία είχαν πολύ καλές επαγγελματικές σχέσεις) και άλλους θα αποτελέσουν την περίφημη γενιά του Νέου Ελληνικού Κινηματογράφου (ΝΕΚ).

Το 1963 επέστρεψε στην Ελλάδα, όπου για τα επόμενα χρόνια εργάστηκε ως δημοσιογράφος, κριτικός, ραδιοφωνικός παραγωγός, δακτυλογράφος στη Βουλή των Ελλήνων (τρεις μήνες) και βοηθός σκηνοθέτη (για λίγο) στην ταινία «Μίσος» του Βασίλη Παπάζογλου.

Το 1967 κυκλοφόρησε την πρώτη μικρού μήκους ταινία της, με τίτλο «Ο Γιάννης και ο Δρόμος». Βασισμένη σε ποιήματα του Μενέλαου Λουντέμη, εξιστορεί την περιπλάνηση ενός νεαρού στους δρόμους μιας πόλης. Επιπλέον, μαζί με άλλους μετέπειτα σπουδαίους σκηνοθέτες της γενιάς του ΝΕΚ, όπως ο Θεόδωρος Αγγελόπουλος, ο Παντελής Βούλγαρης, ο Αλέξης Δαμιανός και ο Κώστας Φέρρης, θα συμμετέχει στην εμβληματική ταινία «Κιέριον» (1967-1968) του Δήμου Θέου, μπροστά και πίσω από τις κάμερες.

Με το πραξικόπημα της 21^ης Απριλίου 1967 η μικρού μήκους ταινίας της «Ο Γιάννης και ο Δρόμος» απαγορεύεται, η ίδια φυλακίζεται για τέσσερις μήνες και στη συνέχεια αυτοεξορίζεται στο Παρίσι και μετέπειτα στο Λονδίνο, όπου εργάζεται ως μοντέρ και βοηθός σκηνοθέτη. Αργότερα καταλήγει στο Αλγέρι όπου γυρίζει εκπαιδευτικές ταινίες για το εκεί Υπουργείο Γεωργίας.

Στις 21 Μαΐου του 1971 επιστρέφει στην Ελλάδα. Δύο χρόνια αργότερα, το 1973, θα προβληθεί η πρώτη μεγάλου μήκους ταινία της, «Ιωάννης ο Βίαιος», η οποία θα αποσπάσει το βραβείο σκηνοθεσίας, σεναρίου και α΄ανδρικού ρόλου στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης. Επίσης, με τη συγκεκριμένη ταινία, η σκηνοθέτης θα εκπροσωπήσει την Ελλάδα στα διεθνή κινηματογραφικά φεστιβάλ του Βερολίνου και του Σαν Ρέμο.

Πρόκειται για ένα αστυνομικό θρίλερ, στο οποίο μέσα από μαρτυρίες, αποσπασματικές πληροφορίες και αλλεπάλληλα flashback γίνεται η ανασύνθεση της δολοφονίας μιας νεαρής γυναίκας. Το πρώτο μέρος της ταινίας αφορά τη ζωή του θύματος, το δεύτερο την ψυχοσύνθεση του Γιάννη, ενός νεαρού με ψυχολογικά και σεξουαλικά προβλήματα, ο οποίος αυτοπαρουσιάζεται ως ο δολοφόνος και το τρίτο μέρος αφορά τη δίκη, κατά την οποία η κοινή γνώμη αλλά και ο θεατής διχάζεται κατά πόσο όντως αυτός είναι ο δολοφόνος.

Στην ταινία η Τώνια Μαρκετάκη αποδομεί τον κυρίαρχο λόγο όσον αφορά τη «σωστή» και «λάθος» συμπεριφορά της γυναίκας και του άνδρα και τις έμφυλες σχέσεις. Μέσα από την ασφυκτική καταπίεση της ηρωίδας διαμαρτύρεται εναντίον των μηχανισμών καταπίεσης των γυναικών, όπως ο γάμος και ο θεσμός του προικοσυμφώνου. Ενώ, τέλος, επιτίθεται στον τρόπο που τα μέσα μαζικής ενημέρωσης καλύπτουν ένα εγκληματικό συμβάν προχωρώντας στην απόλυτη διαστρέβλωση της προσωπικότητας του θύματος και του θύτη.

Γενικά η Τώνια Μαρκετάκη δυσκολεύτηκε αρκετά κατά τη διάρκεια της καριέρας της να βρει χρηματοδότηση για τις ταινίες τις. Η δεύτερη κινηματογραφική της απόπειρα με τίτλο «Ο Άνθρωπος που Χάθηκε» (1976) θα παραμείνει ανολοκλήρωτη. Πολύ αργότερα, το 1984, η δεύτερη μεγάλου μήκους ταινία της, με τίτλο «Η Τιμή της Αγάπης», βασισμένη στη διάσημη νουβέλα του Κωνσταντίνου Θεοτόκη, «Η Τιμή και το Χρήμα», θα βρει το δρόμο προς τις κινηματογραφικές αίθουσες.

Πρόκειται για ταινία εποχής που διαδραματίζεται στην Κέρκυρα των αρχών του 20^ου αιώνα, όπου ένας ξεπεσμένος αριστοκράτης επιζητά την οικονομική του αποκατάσταση μέσα από την προίκα μιας κοπέλας του λαού. Η ταινία γνώρισε καλλιτεχνική και εμπορική επιτυχία.

Και εδώ η δημιουργός εξετάζει το ζήτημα της προίκας, του γάμου, της θέσης της γυναίκας, καθώς και της σύγκρουσης των δύο φύλων, της σχέσης μητέρας – κόρης, τις ταξικές ανισότητες και της σύγκρουσης μεταξύ της αγάπης και του χρήματος. Σε μια ταινία όπου ο ρεαλισμός και η ποίηση γίνονται ένα.

Η τελευταία μεγάλου μήκους ταινία της Τώνιας Μαρκετάκη αποτελεί τις «Κρυστάλλινες Νύχτες» (1992). Πρόκειται για μια ταινία φαντασίας με στοιχεία γοτθικού θρίλερ, σε σενάριο της ίδιας και της Μαλβίνας Κάραλη. Η ταινία συμμετείχε στο Φεστιβάλ των Καννών το 1992, στην κατηγορία «Ένα Κάποιο Βλέμμα».

Η πιο πειραματική και προσωπική δουλειά της Μαρκετάκη αφηγείται την ιστορία αγάπης ανάμεσα σε έναν Εβραίο και μια Γερμανίδα μάγισσα τη δεκαετία του 1930 και τη μετενσάρκωση της τελευταίας στο πέρασμα του χρόνου. Η ποιητική αφήγηση, το υπερφυσικό στοιχείο, η εναλλαγή ασπρόμαυρου και έγχρωμου, η πολιτική (Ολοκαύτωμα) και φιλοσοφική προέκταση της ταινίας προκάλεσαν αρκετές ενδιαφέρουσες συζητήσεις.

Τέλος, η Τώνια Μαρκετάκη σκηνοθέτησε σειρές για την ελληνική τηλεόραση, με σημαντικότερη το «Λεμονοδάσος» (1978, ΕΡΤ), βασισμένη στο ομότιτλο μυθιστόρημα του Κοσμά Πολίτη. Παράλληλα, ασχολήθηκε και με το θέατρο. Το 1980 σκηνοθέτησε για το ΚΘΒΕ δύο μονόπρακτα: «Το Τέλος» του Γιώργου Χριστοφιλάκη και το «Ένα Παράξενο Απόγευμα» του Αντώνη Δωριάδη. Πέθανε το 1994 αφήνοντας ανεξίτηλα το στίγμα της στον σύγχρονο ελληνικό κινηματογράφο και ανοίγοντας τον δρόμο για άλλες γυναίκες να ασχοληθούν με το αντικείμενο.