Μάρκος Αντώνιος: Η ταραχώδης ζωή και το τέλος του μέσα από τα μάτια του Καβάφη

Ήταν 1^η Αυγούστου του 30 π.Χ, όταν ο Μάρκος Αντώνιος επέλεξε να δώσει τέλος στη ζωή του, μία ταραχώδη και γεμάτη ξεχωριστές στιγμές ζωή, που την σημάδεψε ο έρωτας. Μία ζωή από την οποία γεννήθηκαν πολλά έργα τέχνης και για την οποία γράφτηκαν πολλά ποιήματα και ταινίες.

Ένας από αυτούς που τίμησαν τον σπουδαίο στρατηγό της Ρώμης ήταν και ο Κωνσταντίνος Καβάφης, που με το Απολείπειν τον θεό Αντώνιον και Το Τέλος του Αντωνίου ύμνησε την μεγάλη προσωπικότητα, που συντέλεσε ενεργά στην δημιουργία της ένδοξης Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.

Γεννήθηκε στις 14 Ιανουαρίου 83 π.Χ. και έχασε τον πατέρα του νωρίς, ενώ η μητέρα του παντρεύτηκε τον Κορνήλιο Λέντλο, ο οποίος δολοφονήθηκε από τον Κικέρωνα. Αυτή ήταν η στιγμή που ορκίστηκε να καταστρέψει τον Κικέρωνα, τον οποίο μισούσε απόλυτα.

Μετά τον θάνατο του Λέντλου, ο Αντώνιος ταξίδεψε στην Ελλάδα για να μάθει την ρητορική τέχνη αλλά και να αριστεύσει δίπλα στους καλύτερους στρατιώτες. Ως αρχηγός ιππικού σε διάφορες χώρες, αποκτούσε όλο και μεγαλύτερη φήμη, η οποία είχε φτάσει μέχρι τον Ιούλιο Καίσαρα. Έτσι, ο Αντώνιος θα οδηγήσει τον ρωμαϊκό στρατό με επιτυχία εναντίον της Γαλατίας, το 54 π.Χ.

Οι δύο δυναμικοί άνδρες θα αναπτύξουν στη συνέχεια μία χαρακτηριστική φιλία. Όταν ο Ιούλιος δολοφονείται, ο Αντώνιος θα καταφέρει να μείνει ζωντανός, εκθειάζοντας τους δολοφόνους του Καίσαρα και κάνοντας τους να πιστέψουν πως συμφωνούσε μαζί τους. Στην κηδεία του στενού του φίλου όμως, θα λυγίσει και θα εκφωνήσει έναν λόγο γεμάτο στοργή και δοξασίες προς τον αποθανόντα φίλο του, ενώ ταυτόχρονα κατακεραύνωνε τους δολοφόνους του, οι οποίοι μετά από αυτό εκδιώχθηκαν από την Ρώμη.

Η ομιλία του Μάρκου Αντώνιου μετά την δολοφονία του Ιούλιου Καίσαρα, του George Edward Robertson.

Τον Ιουλίου Καίσαρα διαδέχθηκε ο ανιψιός του Γάιος Ιούλιος Καίσαρ Οκτάβιος. Ο Αντώνιος στην αρχή διατηρούσε φιλικές σχέσεις μαζί του, όταν όμως ο νέος αυτοκράτορας ανέπτυξε συνεργασία με τον Κικέρωνα, η φιλική τους σχέση μετατράπηκε απότομα σε ανταγωνιστική.

Το 43 π.Χ., όταν ο Οκταβιανός έπαψε τις επαφές του με τον Κικέρωνα, προσπάθησε να ξανά έρθει σε επαφή με τον Αντώνιο και μαζί με τον Λέπιδο δημιούργησαν μια Τριανδρία, η οποία διήρκησε πέντε χρόνια και υποστηριζόταν κανονικά από τον νόμο. Στόχος τους ήταν να απομακρύνουν τους δολοφόνους του Καίσαρα και όσους τους υποστήριζαν, από την Ρώμη. Η Τριανδρία κατάφερε να πετύχει τον σκοπό της, καθώς την περίοδο της διακυβέρνησης τους δολοφονήθηκε ο Κικέρωνας και σημειώθηκε ένα γεγονός ορόσημο για την Ρώμη, η μετάβαση από την Δημοκρατία, στην Αυτοκρατορία.

Κατά τη διάρκεια μιας εκστρατείας στην Αίγυπτο, ο Αντώνιος γνωρίστηκε με την Κλεοπάτρα και από τότε ξεκίνησε ο μεγάλος τους έρωτας.

Ο Οκταβιανός, τυφλωμένος από την λαχτάρα του για εξουσία, άρχισε να εκτοπίζει τους μέχρι νωρίτερα φίλους και συμμάχους του. Μέχρι το 33 π.Χ. είχε τον πλήρη έλεγχο της αυτοκρατορίας, έχοντας εκτοπίσει τον Λέπιδο, και κατηγόρησε τον Αντώνιο στη Σύγκλητο πως ήθελε να κάνει κέντρο του κράτους την Αλεξάνδρεια.

Η ναυμαχία στο Άκτιο, πίνακας του Lorenzo A. Castro

Ο έρωτας του με την Κλεοπάτρα, είχε τυφλώσει τον Αντώνιο. Της προσέφερε ως δώρο εκτεταμένα εδάφη της Ασίας και ζήτησε διαζύγιο από τη νόμιμη σύζυγό του, Οκταβία τη Νεότερη, αδελφή του Οκταβιανού, εξοργίζοντας τη Σύγκλητο και το ρωμαϊκό λαό. Ο Οκταβιανός κήρυξε εναντίον του πόλεμο και η απόφαση του Αντώνιου να πολεμήσουν στη θάλασσα με τον αιγυπτιακό στόλο, αποδείχτηκε μοιραία. Αν και ο στόλος του αποτελούνταν από πεντακόσια πλοία, το πλήρωμά του ήταν ελλιπές, με τον Οκταβιανό να σημειώνει τις πρώτες νίκες του στις αρχές του 31 π.Χ. Αυτό ανάγκασε τον Αντώνιο να συγκεντρώσει τα πλοία του στο Άκτιο. Η γνωστή Ναυμαχία στο Άκτιο, στις 2 Σεπτεμβρίου του 31 π.Χ., οδήγησε τον Μάρκο Αντώνιο και την Κλεοπάτρα σε μία τραγική και ντροπιαστική οπισθοχώρηση.

Εξάλλου, ο Αντώνιος είχε χαρακτηριστεί από πολλούς ως ο εχθρός του εαυτού του, και είναι γνωστό πως μόνος του έβαζε εμπόδια στο μέλλον του, με την επιπολαιότητά του, η οποία τον οδήγησε τελικά στον θάνατο.

Το 30 π.Χ., την 1η Αυγούστου, ο Οκταβιανός επιτέθηκε στην Αίγυπτο. Σύμφωνα με τον ιστορικό Πλούταρχο, την παραμονή της μεγάλης επίθεσης του Οκταβιανού, τη νύχτα ακούστηκαν ήχοι μελωδικών οργάνων και μεγάλη φασαρία από κόσμο που χόρευε με βακχικούς αλαλαγμούς. Ένα γεγονός που ερμηνεύτηκε ως σημάδι πως ο προστάτης θεός του Αντώνιου, ο Διόνυσος, τον εγκατέλειπε.

Πράγματι, ο στόλος αλλά και το ιππικό του Αντωνίου τον πρόδωσαν και ο ίδιος κατηγόρησε την Κλεοπάτρα πως αυτή ξεκίνησε την προδοσία. Αυτή πληγωμένη κρύφτηκε σε έναν ειδικό τάφο, που είχε κατασκευάσει για να κρατάει τους θησαυρούς της ασφαλείς και διέταξε να πουν στον σύζυγό της πως είχε πεθάνει. Ο Μάρκος Αντώνιος, συντετριμμένος, ζήτησε να τον σκοτώσουν και όταν όλοι αρνήθηκαν, τρύπησε την κοιλιά του. Ο θάνατος δεν τον λύτρωσε κατευθείαν και την τελευταία του πνοή την άφησε όταν είδε την αγαπημένη του, τοποθετημένος πια στον τάφο που βρισκόταν η Κλεοπάτρα.

Η ενδιαφέρουσα και περίπλοκη προσωπικότητα του Ρωμαίου στρατηγού δε θα μπορούσε να περάσει απαρατήρητη από τον κόσμο της τέχνης. Ο ίδιος προσπαθούσε να ταυτίσει το εαυτό του με τον θεό Διόνυσο και έκανε μία αχαλίνωτη ζωή με καταχρήσεις και υπερβολές. Ήταν γενναιόδωρος αλλά και επιπόλαιος, κάτι που τον έκανε αντιπαθή στον λαό.

Πολλά ποιήματα, ταινίες και τραγούδια έχουν γραφτεί για τον Αντώνιο, ενώ η θυελλώδης σχέση του με την Κλεοπάτρα απασχολούσε πάντα και κέντριζε το ενδιαφέρον όλων. Έχουν γυριστεί ταινίες και εμπνευστεί πολλοί καλλιτέχνες αποκλειστικά και μόνο από αυτό το κομμάτι της ζωής του.

Χαρακτηριστικό όμως είναι το ποίημα που αφιέρωσε ο Κωνσταντίνος Καβάφης στον σπουδαίο στρατηγό της Ρώμης, το Απολείπειν ο θεός Αντώνιος.

Σάν ἔξαφνα, ὥρα μεσάνυχτ’, ἀκουσθεί
ἀόρατος θίασος νά περνᾶ
μέ μουσικές ἐξαίσιες, μέ φωνές –
τήν τύχη σου πού ἐνδίδει πιά, τά ἔργα σου
πού ἀπέτυχαν, τά σχέδια τῆς ζωῆς σου
πού βγῆκαν ὅλα πλάνες, μή ἀνωφέλετα θρηνήσεις.
Σάν ἕτοιμος ἀπό καιρό, σά θαρραλέος,
ἀποχαιρέτα την, τήν Ἀλεξάνδρεια πού φεύγει.
Προ πάντων νά μή γελασθεῖς, μήν πεῖς πως ἦταν
ἕνα ὄνειρο, πώς ἀπατήθηκεν ἡ ἀκοή σου∙
μάταιες ἐλπίδες τέτοιες μήν καταδεχθεῖς.
Σάν ἕτοιμος ἀπό καιρό, σά θαρραλέος,
σάν που ταιριάζει σε πού ἀξιώθηκες μιά τέτοια πόλι,
πλησίασε σταθερά πρός τό παράθυρο,
κι ἄκουσε μέ συγκίνησιν, ἀλλ’ ὄχι
με τῶν δειλῶν τά παρακάλια και παράπονα,
ὡς τελευταία ἀπόλαυσι τούς ἤχους,
τά ἐξαίσια ὄργανα τοῦ μυστικοῦ θιάσου,
κι ἀποχαιρέτα την, τήν Ἀλεξάνδρεια πού χάνεις.

Ο Καβάφης παρουσιάζει τον Αντώνιο τη στιγμή που ακούει τον αόρατο θίασο να απομακρύνεται από την πόλη και συνειδητοποιεί ότι ο προστάτης θεός του τον εγκαταλείπει, σύμφωνα με την εξιστόρηση του Πλούταρχου. Παρουσιάζει τη στιγμή που ο Αντώνιος αντιλαμβάνεται ότι η ήττα του είναι δεδομένη και ότι όλα όσα απέκτησε στη ζωή του και όλα όσα ονειρευόταν για το μέλλον του, πλέον στερεύουν και δε θα υπάρχουν πια. Ο ποιητής όμως τον συμβουλεύει να σεβαστεί τον εαυτό του και να μη φανεί λιπόψυχος. Αν ο Αντώνιος γίνει δειλός, δε θα χάσει μόνο τα υλικά αγαθά που του ανήκουν, αλλά και την αξιοπρέπειά του.

Δεν έχει νόημα ο θρήνος για κάτι που σίγουρα έχει χαθεί, καθώς τίποτα δε θα αλλάξει. Σαν να είναι έτοιμος του λέει να το αντιμετωπίσει, σαν να το έχει σκεφτεί εδώ και καιρό ότι θα συμβεί. Αφού ποτέ δεν είναι μικρότερος ο πόνος του αποχαιρετισμού, μένει μόνο η αξιοπρέπεια να το διαχειριστεί κανείς, με σθένος και ψυχραιμία.

Μή ἀνωφέλετα θρηνήσεις.
Σάν ἕτοιμος ἀπό καιρό, σά θαρραλέος,
ἀποχαιρέτα την, τήν Ἀλεξάνδρεια πού φεύγει.

Ο Μάρκος Αντώνιος στο ποίημα συμβολίζει όλους τους ανθρώπους που έρχονται αντιμέτωποι με μια σημαντική απώλεια, έτσι και η Αλεξάνδρεια λειτουργεί ως σύμβολο όλων εκείνων των πολύτιμων αποκτημάτων για τα οποία κάποιος έχει παλέψει μια ολόκληρη ζωή. Τονίζει δε, πως η αξιοπρέπεια είναι αυτό που έχει την μεγαλύτερη σημασία στην ζωή, και ειδικά η διατήρησή της μπροστά σε μία μεγάλη απώλεια.

Aλλά σαν άκουσε που εκλαίγαν οι γυναίκες
και για το χάλι του που τον θρηνούσαν,
με ανατολίτικες χειρονομίες η κερά,
κ’ οι δούλες με τα ελληνικά τα βαρβαρίζοντα,
η υπερηφάνεια μες στην ψυχή του
σηκώθηκεν, αηδίασε το ιταλικό του αίμα,
και τον εφάνηκαν ξένα κι αδιάφορα
αυτά που ώς τότε λάτρευε τυφλά —
όλ’ η παράφορη Aλεξανδρινή ζωή του —
κ’ είπε «Να μην τον κλαίνε. Δεν ταιριάζουν τέτοια.
Μα να τον εξυμνούνε πρέπει μάλλον,
που εστάθηκε μεγάλος εξουσιαστής,
κι απέκτησε τόσ’ αγαθά και τόσα.
Και τώρα αν έπεσε, δεν πέφτει ταπεινά,
αλλά Pωμαίος από Pωμαίο νικημένος».

Για μία δεύτερη φορά, ο Καβάφης εξύμνησε το τέλος του Μάρκου Αντώνιου. Στο χειρόγραφο αυτό, που ανήκει στον τόμο Κρυφά Ποιήματα (1877-1923), αναφέρεται άλλη μία φορά στον σπουδαίο στρατηγό και πολιτικό της Ρώμης. Τονίζει ξανά την σημασία της αξιοπρέπειας και το πόσο σημαντικό είναι ο θάνατός του να μην έχει θρήνο, να μην στεναχωρηθεί κανείς, διότι ο Αντώνιος έφυγε με ψηλά το κεφάλι, έχοντας καταφέρει πολλά στη ζωή του. Υπερήφανος και δυνατός, άξιος να υμνηθεί ανά τους αιώνες.

Μία τόσο σπουδαία προσωπικότητα, όσο ήταν ο Μάρκος Αντώνιος δε θα μπορούσε στο τέλος του να κλαίει για όσα απέκτησε και όσα χάνει. Έτσι και ο Καβάφης, εμπνευσμένος από την δυναμική προσωπικότητά του, γράφει ένα ποίημα που ως πρωταγωνιστή του έχει τον Αντώνιο, απευθύνεται όμως καθολικά σε όλους και διδάσκει πως η αξιοπρέπεια είναι το μεγαλύτερο αγαθό!