Η «Ελένη» του ΚΘΒΕ και ο κωμικός θεός του Βασίλη Παπαβασιλείου

H Ελένη, ως οικουμενικό αρχέτυπο, μοιάζει να είναι το άγιο δισκοπότηρο για τον Βασίλη Παπαβασιλείου. Με αυτήν την έννοια, δεν εξέπληξε κανέναν όταν, στην πρόταση του Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδος για το φετινό καλοκαίρι, πρότεινε ν’ ανεβάσει την, κατά Ευριπίδη, «Ελένη». «Η Ελένη δεν σώζεται από μένα» λέει χαριτολογώντας· ωστόσο «το ταξίδι μαζί της συνεχίζεται».

Ήταν το 1999 όταν ο τότε, διευθύνων σύμβουλος του Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου, Θάνος Μικρούτσικος και ο σκηνοθέτης Νίκος Σακαλίδης του ζήτησαν να συμμετέχει σε ένα αφιέρωμα – πορτρέτο στον Γιάννη Ρίτσο με αποσπάσματα από την περίφημη «Τέταρτη διάσταση». Κι αν αρχικά, ο Βασίλης Παπαβασιλείου αντιμετώπισε με δισταγμό την ιδέα (που κορυφώθηκε σε μια βραδιά στην Πνύκα), σίγουρα δεν είχε προβλέψει πως θα επισκεπτόταν την «Ελένη» του δυο φορές ακόμα, το 2009 και το 2017 στο πλαίσιο ενός μονολόγου.

«Η Ελένη δεν σώζεται από μένα» λέει o Βασίλης Παπαβασιλείου. Ωστόσο «το ταξίδι μαζί της συνεχίζεται». Φωτογραφία: Ελίνα Γιουνανλή

Σήμερα, για τέταρτη φορά, προκρίνει την ερμηνεία του Ευριπίδη στο μύθο. Βάσει αυτού, η Ελένη δεν πήγε ποτέ στην Τροία παρά το είδωλο της. Και καθ’όλη τη διάρκεια του πολέμου, έχοντας απαχθεί από τον Ερμή με εντολή της Ήρας, βρισκόταν στην Αίγυπτο, υπό την προστασία του βασιλιά της, Πρωτέα. «Είναι ένα συναρπαστικό κείμενο», λέει ο Βασίλης Παπαβασιλείου (εδώ σε μετάφραση Παντελή Μπουκάλα) αιτιολογώντας την απόφαση του ν’ ανατρέξει στην ευριπίδεια εκδοχή.

«Ο Ευριπίδης λειτουργεί ιαματικά, όπως και ο συνένοχος του, ο Αριστοφάνης. Ο Ευριπίδης γράφει το έργο δύο χρόνια μετά την πανωλεθρία του αθηναϊκού στόλου στη Σικελία που, επί της ουσίας, σημαίνει και το τέλος της Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Ωστόσο, αποφασίζει να μη μιλήσει για τα οικεία κακά, αλλά κάνει μια αναγωγή τους στον Τρωϊκό πόλεμο· κάνει, δηλαδή, μια παράκαμψη προκειμένου να μιλήσει για την αρρώστια του πολέμου. Απευθύνεται, λοιπόν, στους Αθηναίους παρηγορητικά, δίνοντας τους την δυνατότητα να γελάσουν με τα παθήματα τους. Ήταν, άλλωστε, ένας δεινός παρατηρητής της παθολογίας των ανθρώπων», επισημαίνει ο σκηνοθέτης.

Στο ρόλο της Ελένης, η Έμιλυ Κολιανδρή. Φωτογραφία: Tάσος Θωμόγλου

Κατά τον Ευριπίδη, η Ελένη, ούσα στην Αίγυπτο, δέχεται πιέσεις από τον γιο του Πρωτέα, Θεοκλύμενο – όταν πια ο πρώτος πεθαίνει – να τον παντρευτεί. Η Ελένη αρνείται, καταφεύγοντας ικέτιδα στο μνήμα του βασιλιά. Εκεί εμφανίζεται ο Μενέλαος, ναυαγός της Τροίας με τους λιγοστούς συντρόφους του και μαζί σχεδιάζουν την εξαπάτηση του Θεοκλύμενου. Αυτή η εκδοχή του μύθου (διαφοροποιημένη από εκείνη του Ηροδότου και του Ομήρου) παίρνει κωμική τροπή στα χέρια του Βασίλη Παπαβασιλείου που δεν συμμερίζεται την «αυστηρή ταξινομητική λογική μεταξύ κωμωδίας και τραγωδίας. Μην ξεχνάμε, όπως έλεγε και ο Κάρλος Φουέντες, πως ο 21ος αιώνας είναι αιώνας μπαρόκ!» συμπληρώνει.

Βασίλης Παπαβασιλείου: Το dna μας είναι το dna ενός παιχνιδιάρικου κόσμου. Το κακό είναι πως μας λείπει η σκέψη

Ο Βασίλης Παπαβασιλείου ανακαλεί το συγγραφικό κλίμα δημιουργίας του 5ου π.Χ. αιώνα, όταν η συνάντηση της τραγωδίας και του σατυρικού δράματος ήταν θεσμοθετημένη. Ήταν η ίδια εποχή όπου ο κωμωδιογράφος Κρατίνος, διέγνωσε (έως και κατέκρινε) την εκλεκτική, άτυπη συγγένεια μεταξύ του Ευριπίδη και του Αριστοφάνη, λέγοντας πως «αυτοί οι δύο έχουν κοινά συμφέροντα». «Τούτων δοθέντων, δεν αισθάνομαι πως κάνουμε κάτι πρωτότυπο» σχολιάζει ο κ. Παπαβασιλείου. Αισθάνεται δε, πως η όποια τόλμη στην διαχείριση του έργου προέκυψε ως αποτέλεσμα της εμπειρίας της καραντίνας, όπου όλοι οι «ηθοποιοί κατέθεσαν ένα κοινό πόθο εξόδου».

Ο Θέμης Πάνου ερμηνεύει τον γυμνό Μενέλαο. Φωτογραφία: Tάσος Θωμόγλου

Τα λόγια του επιβεβαιώνει και ο πρωταγωνιστής της «Ελένης» Θέμης Πάνου που ερμηνεύει τον Μενέλαο στο πλευρό της Ελένης, Έμιλυς Κολιανδρή. «Είναι ένα έργο υβριδικό και ο Βασίλης Παπαβασιλείου κάνει μια σαφή επιλογή να στραφεί στην κωμωδία, χωρίς να μειώσει την τραγική ανάγνωση του έργου. Ο Μενέλαος του Ευριπίδη, λόγου χάρη, είναι ένας βασιλιάς που ναυαγεί, που γίνεται επαίτης, που ζητάει να φάει γιατί πεινάει, δηλαδή που υποφέρει, είναι γυμνός και δεν έχει να κρατηθεί από πουθενά. Αυτή είναι μια τραγική συνθήκη. Όμως, ο τρόπος που τον αντιμετωπίζω είναι κωμικός. Αλλά το κωμικό δεν ταυτίζεται απαραίτητα με το αστείο» σημειώνει.

Ο Θέμης Πάνου απολαμβάνει το ελεύθερο που έδωσε η σκηνοθετική οδηγία στο να δημιουργηθεί μια άμεση επικοινωνία με το κοινό. «Χτίζουμε κάθε φορά μια γέφυρα επικοινωνίας, δημιουργείται μια συνενοχή. Κι αυτό είναι πολύ απελευθερωτικό, αφού προϋποθέτει εξωστρέφεια, μεγάλη ενέργεια και ένταση».

«Πιστεύω στον κωμικό θεό μου και είναι πολύ αργά να αλλαξοπιστήσω» λέει ο Βασίλης Παπαβασιλείου. «Πιστεύω πως ένας κωμικός θεός έπλασε τον κόσμο κι αυτό οι Έλληνες το κατανοούν πολύ καλύτερα». Φωτογραφία: Ελίνα Γιουνανλή

Είναι η τρίτη φορά που ο Θέμης Πάνου συνεργάζεται με τον Βασίλη Παπαβασιλείου. Η πρώτη τους συνάντηση είχε γίνει στον πολυταξιδεμένο «Οιδίποδα» του Εθνικού θεάτρου το 2000, μια παράσταση που διαδέχθηκε την πρώτη συνάντηση του σκηνοθέτη με την «Ελένη» του Ρίτσου. Έκτοτε, ξαναβρέθηκαν τον περασμένο χειμώνα σε μια συνεργασία πάλι με το ΚΘΒΕ – και πάλι σε κωμωδία στην «Δεύτερη έκπληξη του έρωτα» του Μαριβώ.

Θέμης Πάνου: Ο Παπαβασιλείου ανήκει στη γενιά των δημιουργών της σκηνής, είναι σκηνίτης. Η σκηνοθεσία του είναι μια αντίδραση σε αυτό που κάνει ο ηθοποιός

«Ο Βασίλης Παπαβασιλείου δεν σκηνοθετεί ως σκηνοθέτης, αλλά ως ηθοποιός. Αυτό σημαίνει ότι ανασαίνει τον αέρα του ηθοποιού. Κατανοεί τις δυσκολίες του και, την ίδια ώρα, δημιουργεί μεγαλύτερες απαιτήσεις γιατί ξέρει ακριβώς που πρέπει να τον οδηγήσει. Ο Παπαβασιλείου ανήκει στη γενιά των δημιουργών της σκηνής, είναι σκηνίτης. Η σκηνοθεσία του είναι μια αντίδραση σε αυτό που κάνει ο ηθοποιός. Είναι μια πολύ πυρηνική και ουσιώδης διαδικασία, δημιουργείται μια βαθιά σχέση μεταξύ τους και αισθάνομαι πως αυτή είναι η αντίληψη που με αφορά κάνοντας θέατρο. Μπροστά σε μια τέτοια πρόκληση, ο ηθοποιός κοιτάζει την ουσία και αφήνει κατά μέρος τους ναρκισσισμούς και τις αντιστάσεις του», εξηγεί ο Θέμης Πάνου.

Ο Άγγελος Μπούρας σε ρόλο Αγγελιαφόρου. Φωτογραφία: Tάσος Θωμόγλου

Η «Ελένη» του Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδος (και του 31μελούς θιάσου) είναι μια επιπλέον διαβεβαίωση στο φάκελο των δημιουργικών… φρονημάτων του Βασίλη Παπαβασιλείου που επιμένει να ποτίζει με ελαφράδα τις πιο μεγάλες αλήθειες της ύπαρξης. «Πιστεύω στον κωμικό θεό μου και είναι πολύ αργά να αλλαξοπιστήσω» λέει.

«Πιστεύω πως ένας κωμικός θεός έπλασε τον κόσμο κι αυτό οι Έλληνες το κατανοούν πολύ καλύτερα. Έχουν το προνόμιο να είναι επιπόλαιοι – κατά την προσέγγιση του Νίτσε – έχουν μια θεμελιώδη έλλειψη σοβαρότητας, είτε λόγω μιας απίστευτης βαθύτητας είτε λόγω μιας απίστευτης ρηχότητας. Αλλά πάντως είναι επιπόλαιοι. Το dna μας είναι το dna ενός παιχνιδιάρικου κόσμου που ξεκινά από τον πολυθεϊσμό, περνά στον παγανισμό και φτάνει σε εμάς μέσα από τον Παπαδιαμάντη. Όλα αυτά είναι δικά μας πράγματα. Το κακό είναι πως μέσα σε αυτά τα προσόντα μας λείπει η σκέψη. Όπως είχε πει το 1936 και ο Αλέκος Παπαναστασίου στον Γιώργο Θεοτοκά ‘έχουμε ταλέντο σε πολλούς τομείς, αλλά μας λείπει η υπεύθυνη, πρωτότυπη δημιουργική σκέψη’».

Είναι αυτό το παιγνιώδες κλείσιμο του ματιού που κάνει το θέατρο του Βασίλη Παπαβασιλείου τόσο δεμένο με την ανθρώπινη ύπαρξη; Ο ίδιος απαντά με τα στοχαστικά λόγια του Βάλτερ Μπένγιαμιν. Μιλά για «την ακατανόητη αγάπη για τα ανθρώπινα πλάσματα» και ομολογεί πως «δεν επιθυμώ να προσθέσω βάρος στην ύπαρξη των ανθρώπων. Αν κανείς, ποτέ με ανακαλέσει θα ήθελα να το κάνει, όπως έχει πει ο Μπένγιαμιν, ως κάποιος ‘που έγραψε στις ζωές κάποιων ανθρώπων σαν το χρώμα του δειλινού’».

Φωτογραφία: Tάσος Θωμόγλου