Ιστορικό Αρχείο – Μουσείο Ύδρας: Το ’21 μέσα από τα χρώματα του Θεόφιλου

Δώδεκα «ζωγραφιές» του Θεόφιλου ταξιδεύουν από τη πατρίδα του, τη Μυτιλήνη, σε ένα άλλο νησί του Αιγαίου, την Ύδρα, προκειμένου να τιμήσουν το γεγονός εκείνο που μάγευε τον φουστανελά λαϊκό ζωγράφο: την Επανάσταση του ’21.

Ατρόμητοι ήρωες, μάρτυρες του ελληνικού αγώνα, σαρκώνονται μέσα από τα χρώματα του Θεόφιλου και μετατρέπονται σε ζώσα ιστορία, «όπως τη λέει ο τόπος και τα τραγούδια του. Η ιστορία είναι άνεμος που την καταλαβαίνεις όταν την ανασαίνεις», σύμφωνα με τα λόγια του ίδιου του λαϊκού ζωγράφου.

Αυτά ακριβώς τα λόγια επέλεξε ως τίτλο της έκθεσης των έργων του Θεόφιλου που φιλοξενεί το Ιστορικό Αρχείο – Μουσείο Ύδρας (ΙΑΜΥ), τα οποία προέρχονται από τη συλλογή του Μουσείου Θεόφιλου του Δήμου Μυτιλήνης. Η έκθεση είναι αποτέλεσμα της συνεργασίας του Δήμου Μυτιλήνης με το ΙΑΜΥ, στο πλαίσιο της μεταξύ τους υπογραφής σχετικού μνημονίου. Τα θέματα των έργων, στην πλειονότητά τους, είναι εμπνευσμένα από τον αγώνα της Ελληνικής Επανάστασης.

Θεόφιλος Χατζημιχαήλ (1871-1934), Ο Ήρως Μάρκος Μπότσαρης, 1933, λάδι σε πανί, 119×81 εκ. Συλλογή Alpha Bank AA 4726

«Τα ζωγραφικά αριστουργήματα του φτωχού φουστανελά από τη Μυτιλήνη αποτελούν αναμφίβολα μια ζώσα προσωποποίηση της αφήγησης της ελληνικής ιστορίας» σημειώνει η προϊσταμένη του ΙΑΜΥ Ντίνα Αδαμοπούλου, τονίζοντας ότι ο Θεόφιλος «βίωνε την ιστορία μέσα από τις διηγήσεις απλών ανθρώπων, μέσα από τα τραγούδια τους, τις αγωνίες και τα όνειρά τους. Την ιστορία την ανα-βίωνε ο Θεόφιλος, τη δραματοποιούσε, όπως μόνο εκείνος ήξερε, με τις μορφές και τα τοπία του, δίνοντας απλόχερα το αποτύπωμά της όπου του το ζητούσαν, σε τοίχους, σε πόρτες, σε κασέλες, σε μουσαμάδες, σε σκεύη».

Όπως μαρτυρεί ο Γιάννης Τσαρούχης, κάθε 25η Μαρτίου, ο Θεόφιλος «ντυνόταν με φουστανέλες και πήγαινε στο βερχανέ [σ.σ.: στοά] του ελληνικού προξενείου. Ντυμένος με αυτά παρίστανε πατριωτικά και ηρωικά θέματα και μετά, μαζί με το μπουλούκι του, έβγαζε αναμνηστικές φωτογραφίες»· από μια τέτοια φωτογραφία, άλλωστε, ζωγράφισε και ο ίδιος ο Τσαρούχης το γνωστό πορτρέτο του Θεόφιλου.

«Ο Καπετάν Λεωνίδας Ανδρούτσος το 1795». 1931 120 Χ 72 εκ., ενυπόγραφο. Μουσείο Θεόφιλου

Ο Θεόφιλος γεννήθηκε στο προάστιο της Μυτιλήνης Βαρειά, μεταξύ 1867-1870. Ο πατέρας του, Γαβριήλ Κεφαλάς (ή Κεφάλας), ήταν τσαγκάρης και η μητέρα του, Πηνελόπη Χατζημιχαήλ, ήταν κόρη αγιογράφου. Από μικρός επέδειξε ενδιαφέρον για τη ζωγραφική, παίρνοντας τις βασικές γνώσεις γι’ αυτήν από τον παππού του. Στα 18 του εγκαταστάθηκε στη Σμύρνη και εργάστηκε ως θυρωρός («καβάσης») στο εκεί ελληνικό προξενείο. Στα 1897 εγκαταστάθηκε στον Βόλο, κάνοντας ευκαιριακές δουλειές και ζωγραφίζοντας σε σπίτια και μαγαζιά της περιοχής.

Εκτός από τη ζωγραφική, ο Θεόφιλος συμμετείχε στη διοργάνωση λαϊκών θεατρικών παραστάσεων στις εθνικές γιορτές και την περίοδο της Αποκριάς, όπου κρατούσε τον πρωταγωνιστικό ρόλο, άλλοτε ντυμένος Μεγαλέξαντρος και άλλοτε ήρωας της Επανάστασης, με εξοπλισμό και κουστούμια που έφτιαχνε ο ίδιος. Το 1927 επέστρεψε στη Μυτιλήνη, όπου, παρά τις κοροϊδίες και τα πειράγματα, συνέχισε να ζωγραφίζει τοιχογραφίες σε χωριά, συνήθως για ένα πιάτο φαγητό και λίγο κρασί. Εκεί τον συνάντησε ο τεχνοκριτικός και εκδότης Στρατής Ελευθεριάδης-Tériade, ο οποίος αναγνώρισε την αξία του έργου του και του προσέφερε τα μέσα για να το συνεχίσει. Τα περισσότερα από τα σωζόμενα έργα του λαϊκού ζωγράφου ανήκουν σε αυτήν την περίοδο. Ο Θεόφιλος πέθανε τον Μάρτιο του 1934 στη Μυτιλήνη.