Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης: Μια περιδιάβαση στο «Κάλλος»

Θεϊκό ή δαιμονικό, αρχαϊκό, κλασικό ή ελληνιστικό, αθλητικό και ηρωικό, το «κάλλος» αποτελεί μία έννοια που συνοψίζει την κοσμοθεωρία των αρχαίων Ελλήνων περί θεών και θνητών…

Αυτές τις πολλαπλές πτυχές της έννοιας του «κάλλους», τόσο στη φιλοσοφική σκέψη όσο και στην καθημερινή ζωή επιχειρεί να προσεγγίσει η μεγάλη αρχαιολογική έκθεση του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης με τίτλο «Κάλλος: Η υπέρτατη ομορφιά», που ανοίγει τις πύλες της στο κοινό την Τετάρτη 29 Σεπτεμβρίου 2021 και θα διαρκέσει έως τις 16 Ιανουαρίου 2022.

Τριακόσια είκοσι έργα, τα οποία προέρχονται από 42 Μουσεία, Συλλογές και Εφορείες Αρχαιοτήτων απ’ όλη την Ελλάδα αλλά και δέκα μουσεία από την Ιταλία και το Βατικανό, φιλοξενούνται στην έκθεση, τα περισσότερα για πρώτη φορά εκτός των μουσείων προέλευσής τους.

Ένας τεράστιος πλούτος αρχαιοτήτων, από αγάλματα και αγγεία μέχρι όστρακα κάτοπτρα, κοσμήματα, αρωματοδόχα ληκύθια, χρηστικά είδη καλλωπισμού, ειδώλια, εργαλεία κόμμωσης, όπως σιδερένια ψαλίδια, χτενάκια κ.ά. αποτυπώνει το κάλλος στην έκθεση.

Τα εκθέματα χρονολογούνται από τον 7ο έως και τον 1ο αι. π.Χ., από την αρχαϊκή έως και την ελληνιστική περίοδο, και προέρχονται από ολόκληρη τη μητροπολιτική και νησιωτική Ελλάδα, καθώς και από τη Μεγάλη Ελλάδα στην Κάτω Ιταλία, προκειμένου να αποτυπωθεί η διάχυση της έννοιας κάλλους και η κεντρική θέση την οποία κατείχε στην αρχαιοελληνική σκέψη.

Οι επιμελητές της έκθεσης: Δρ. Ιωάννης Δ. Φάππας, Επιμελητής Αρχαιοτήτων Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης και Καθ. Νικόλαος Χρ. Σταμπολίδης, πρώην Διευθυντής Moυσείου Κυκλαδικής Τέχνης, Γενικός Διευθυντής του Μουσείου Ακρόπολης

Η έκθεση αποτελεί την αποχαιρετιστήρια προσφορά του καθηγητή Νίκου Σταμπολίδη στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, από τη διεύθυνση του οποίου αποχώρησε τον Ιούνιο, μετά από ευδόκιμη θητεία 25 χρόνων, προκειμένου να αναλάβει επικεφαλής του Μουσείου της Ακρόπολης. Στην επιμέλειά της, αυτή τη φορά είχε ως συνεπιμελητή τον δρα Ιωάννη Φάππα, επιμελητή αρχαιοτήτων του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης.

Έτσι, η παρουσίαση της έκθεσης στους εκπροσώπους του τύπου, τη Δευτέρα, θύμιζε κάπως την «τελευταία διάλεξη» όπου οι πανεπιστημιακοί δάσκαλοι, τη στιγμή της αφυπηρέτησής τους, παρουσιάζουν το απόσταγμα της σκέψης τους στους νέους. Φυσικά, ούτε ο Νίκος Σταμπολίδης αφυπηρετεί –κάθε άλλο– ούτε το ακροατήριό του αποτελούνταν από νέους αποκλειστικά.

©Μonopoli.gr

Παρουσίασε πάντως με τρόπο τεκμηριωμένο, και ελαφρώς ποιητικό, το σκεπτικό της έκθεσης, διευκρινίζοντας ότι το κάλλος παραπέμπει στην ομορφιά, την εξωτερική εμφάνιση, όμως δεν περιορίζεται σε αυτήν, καθώς συνδέεται, στην αρχαιοελληνική σκέψη, με την αρετή και την αγαθότητα, δηλαδή με την ομορφιά της ψυχής, και αυτήν την αντίληψη για τον κόσμο και για τον άνθρωπο αποτυπώνουν οι καλλιτέχνες στα έργα τους. «Ατενίζοντας την ομορφιά, ουσιαστικά ατενίζεις τον εαυτό σου, αυτόν που είσαι και αυτόν που θα ήθελες να είσαι εξωτερικά, αλλά και εσωτερικά», κατέληξε.

Η έκθεση «Κάλλος» πραγματοποιείται σε συνεργασία με το υπουργείο Πολιτισμού, με την οικονομική υποστήριξη του πολυεθνικού ομίλου L’Oréal, ο πρόεδρος του οποίου, Ζαν-Πωλ Αγκόν, τόνισε ότι «το ιδανικό του κάλλους συνδέει στενά την ομορφιά και την αισθητική με τις αξίες και τις αρετές, αποδεικνύει πως η ομορφιά μπορεί να είναι μια ισχυρή δύναμη για το καλό, που κινεί τον κόσμο». Παράλληλα, σημείωσε ότι, μολονότι η L’Oréal ενισχύει εκθέσεις που προσπαθούν να διερευνήσουν τις έννοιες της ομορφιάς σε διαφορετικούς πολιτισμούς, «είναι η πρώτη φορά που υποστηρίζει μια έκθεση αποκλειστικά αφιερωμένη στην ομορφιά στην αρχαία Ελλάδα».

©Μonopoli.gr

Η έκθεση διαρθρώνεται σε δέκα θεματικές ενότητες, που περιλαμβάνουν έργα από διαφορετικές περιόδους και τις οποίες ο επισκέπτης μπορεί να περιδιαβεί με πολλούς τρόπους, ανάλογα με την είσοδο από την οποία θα μπει και τη διαδρομή της επιλογής του. Για την καλύτερη περιήγηση του επισκέπτη, εκτός από τον κατάλογο, από το μουσείο διατίθεται και ένας μικρός οδηγός της έκθεσης.

Πάρις Ταβιτιάν © Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης

Το «Κάλλος» ως έννοια που περιλαμβάνει φυσική ομορφιά και ψυχικές αρετές αρχίζει να αποκρυσταλλώνεται στην αρχαία ελληνική φιλοσοφική σκέψη κατά την αρχαϊκή περίοδο (6ος αι. π.Χ.)  και κατόπιν κατά τους κλασικούς (5ος – 4ος αι. π.Χ.) και ελληνιστικούς χρόνους (3ος – 2ος αι. π.Χ.). Μέσα από μια σειρά έργων εξαιρετικής τέχνης, κυρίως γλυπτών, της αρχαϊκής και κλασικής περιόδου, δίδεται η απόδοση της ανθρώπινης μορφής αλλά και του ήθους της. Ξεχωρίζει, ανάμεσα σε άλλα, η Κόρη της Ακροπόλεως που επονομάζεται «Χιώτισσα», καθώς και η προτομή γυναικείας μορφής από ταφικό μνημείο της Ρόδου.

Η ομορφιά προέρχεται πάντοτε από τους θεούς, οι οποίοι την κατέχουν στον απόλυτο βαθμό. Ακόμα και οι ομορφότεροι άνθρωποι θεωρούνται ίσης ομορφιάς με τους θεούς και ποτέ δεν είναι υπέρτεροι από αυτούς. Επίσης, κάθε θεός έχει το δικό του γνώρισμα στην ελληνική μυθολογία και αποδίδεται με αυτό και στα έργα της αρχαιότητας: ο Δίας τη μεγαλοπρέπεια, η Ήρα τη σοβαρότητα, η Αφροδίτη την ομορφιά του προσώπου και του σώματος, η Αθηνά τη σοβαρότητα και τη σοφία, ο Άρης τη ρώμη, ο Ποσειδώνας τη δύναμη της φύσης, ο Απόλλων την ομορφιά και την ηρεμία, η Άρτεμις την αυστηρότητα… Στην ενότητα αυτή, που περιλαμβάνει μια μοναδική σειρά έργων γλυπτικής, ξεχωρίζουν κεφαλές αγαλμάτων του Διονύσου και του Απόλλωνος-Ηλίου από τη Θάσο και τη Ρόδο, αντίστοιχα.

Πάρις Ταβιτιάν © Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης

Σύμφωνα με την αρχαιοελληνική σκέψη, το κάλλος των ανθρώπων ενυπάρχει σε κάθε ηλικία, και χάρη σε αυτό πολλοί από τους θνητούς έγιναν αθάνατοι. Μυθικές, αλλά και υπαρκτές μορφές της αρχαιότητας, γνωστές για τη φυσική ομορφιά τους, όπως ο Άδωνις, η Ωραία Ελένη ή ο Μέγας Αλέξανδρος, μαζί με ανώνυμους θνητούς της καθημερινής ζωής, πλαισιώνουν την ενότητα αυτή.

Ο έπαινος της φυσικής ομορφιάς νέων, ανδρών και γυναικών, της καθημερινής ζωής στην αρχαία Ελλάδα από τους ίδιους τους συγχρόνους τους αποδίδεται μέσα από επιγραφές χαραγμένες επάνω σε αγγεία ή γραμμένες με χρώμα επάνω σε λίθινα αρχιτεκτονικά μέλη κ.λπ. Στην ενότητα αυτή παρουσιάζεται μια μεγάλη συλλογή επιγραφών που επαινούν την ομορφιά νέων αθλητών και πολεμιστών, εταιρών και γυναικών του σπιτιού.

Πάρις Ταβιτιάν © Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης

Έργα όπου πρωταγωνιστεί η σωματική και ψυχική δύναμη και ρώμη που καθιστά τον άνθρωπο ικανό να αντεπεξέρχεται στις κακουχίες και στις απαιτήσεις των αγωνισμάτων, σε συνδυασμό με την ευγενή άμιλλα και τα θαυμαστά επιτεύγματά του στον στίβο παρουσιάζονται εδώ. Κεφαλές στεφανωμένων αθλητών μαζί με παραστάσεις γυμνασίου και αθλητικά σύνεργα για την καθαριότητα και την προσωπική υγιεινή των αθλητών πλαισιώνουν την ενότητα αυτή, με εξέχον έκθεμα μια εξαιρετικής τέχνης αρχαϊκή βάση αγάλματος Κούρου με παραστάσεις σκηνών γυμνασίου. Στα εκθέματα περιλαμβάνεται και ένα σπάνιο χάλκινο αγαλμάτιο γυναίκας αθλήτριας από τη Δωδώνη.

Το πνεύμα της αυτοθυσίας για χάρη του κοινού καλού, οι πράξεις ηρωισμού στον πόλεμο και την ειρήνη, ενίοτε σε συνδυασμό και με τη φυσική ομορφιά προβάλλεται στην ενότητα αυτή. Οι ήρωες βρίσκονται ένα επίπεδο πάνω από τους κοινούς θνητούς και συχνά γίνονται ημίθεοι. Περίοπτη θέση κατέχει ο κατεξοχήν ήρωας της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας, ο Ηρακλής, και ακολουθούν άλλοι ονομαστοί ήρωες, όπως ο Αχιλλέας και ο Μελέαγρος, αλλά και η Αταλάντη, η φημισμένη και πανέμορφη κυνηγός. Οι Αμαζόνες, οι γυναίκες πολεμίστριες, είναι και αυτές παρούσες, ενώ υπάρχουν και αγαλμάτια ή παραστάσεις οπλιτών.

Η έλξη από την ομορφιά των ωραίων ανθρώπων οδηγεί θεούς και ήρωες να τους καταδιώξουν και να τους αρπάξουν για να συνευρεθούν μαζί τους ή να τους έχουν για πάντα δικούς τους, ο Δίας τον Γανυμήδη ή ο Θησέας την Αντιόπη κ.ά.

Ο Πάρις, πρίγκιπας της Τροίας, καλείται να αποφασίσει ποια είναι η πιο όμορφη θεά και να της δώσει ένα μήλο ως βραβείο της νίκης της. Τον διαγωνισμό κερδίζει η Αφροδίτη, η θεά της ομορφιάς, που υπόσχεται στον Πάρι να του χαρίσει την πιο όμορφη θνητή, την Ελένη, βασίλισσα της Σπάρτης. Τρεις μοναδικού κάλλους προτομές των θεαινών που συμμετέχουν στον διαγωνισμό, της Ήρας, της Αθηνάς και της Αφροδίτης, κυριαρχούν στην ενότητα αυτή, φερμένες από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο και από το Μουσείο της Μπολώνιας.

Η ελληνική μυθολογία παρουσιάζει πολλά μιξογενή όντα, όπως η Σφίγγα, η Μέδουσα, η Σκύλλα, οι Σάτυροι, που στην αρχική τους απόδοση στην τέχνη παρουσιάζονται με άγρια και άσχημη όψη, ενώ με την πάροδο των χρόνων εξανθρωπίζονται και αποκτούν ομορφιά. Ανάμεσά τους οι εκπληκτικής ομορφιάς Σφίγγες του Θέρμου και της Αμφίπολης, οι Σκύλλες της Όστιας και της Ελεύθερνας.

«Ωραίοι» είναι οι νέοι που βρίσκονται «στην ώρα τους», στο αποκορύφωμα της νεότητάς τους, και «άωροι» αυτοί που η μοίρα τούς πήρε πριν φτάσουν στο σημείο αυτό της ζωής τους. Δύο επιτύμβιες στήλες, μια αρχαϊκή, ενός νέου από το Ακραίφνιο της Βοιωτίας και μια κλασική, μιας νέας από την Καλλικράτεια Χαλκιδικής, συνομιλούν σε μια μοναδική συνύπαρξη στον ίδιο χώρο.

Πάρις Ταβιτιάν © Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης

Στην ενότητα αυτή, μέσα από μια μοναδική σειρά αντικειμένων καθημερινής χρήσης και ακολουθώντας την ομηρική περιγραφή για τον καλλωπισμό της Ήρας, παρουσιάζεται η διαδικασία του καλλωπισμού σε όλα της τα στάδια, από το λουτρό, τη χρήση αρωμάτων και αλοιφών, την περιποίηση προσώπου και σώματος, την κόμμωση, μέχρι τον στολισμό και την ένδυση. Ξεχωρίζουν τα αγγεία με σκηνές πώλησης αρωμάτων, καθώς και σπάνιο παλαίτυπο με κείμενο του Θεοφράστου για την παρασκευή και χρήση των αρωμάτων της αρχαιότητας.

Η έκθεση συνοδεύεται από έναν μνημειώδη κατάλογο 768 σελίδων, που κυκλοφορεί στα ελληνικά και στα αγγλικά, σε επιμέλεια του καθηγητή Νικόλαου Σταμπολίδη και του δρα Ιωάννη Φάππα, ο οποίος περιλαμβάνει αναλύσεις των δύο επιμελητών, καθώς και την παρουσίαση των εκθεμάτων μέσα από επεξηγηματικά κείμενα και πλούσιο φωτογραφικό υλικό. Στον κατάλογο συνεισφέρουν με κείμενά τους επιστήμονες όπως οι D. Konstan, Gr. Nagy, Β. Κάλφας, Ε. Μανακίδου, Ευ. Κεφαλίδου, Α. Κοτταρίδη, Π. Τσέλεκας, A. Stähli, Ειρ. Παπαγεωργίου, Δ. Ακτσελή, Ph. Walter.Τέλος, συμπεριλαμβάνεται μικρός οδηγός της έκθεσης με κείμενα του καθηγητή Σταμπολίδη.