Ελένη Ευθυμίου: Μεγαλωμένη σε μια πατριαρχική κοινωνία, φέρω αναγκαστικά την πατριαρχία μέσα μου

Έχει ρίξει τόσο νερό αυτές τις μέρες που υπομονετικά καθόμαστε στα βρεγμένα μαξιλάρια ενός καφέ. Όμως, τώρα έχει βγει ήλιος που σε κάνει να αισιοδοξείς. Κάπως έτσι, μπορεί κανείς να αντιμετωπίσει και την περίπτωση της Ελένης Ευθυμίου. Είναι η πρώτη γυναίκα που σκηνοθετεί φέτος για την Κεντρική Σκηνή του Εθνικού, μετά την ερεβώδη περίοδο με την προηγούμενη καλλιτεχνική διεύθυνση του οργανισμού. Και μάλιστα σκηνοθετεί το «Φουέντε Οβεχούνα» του Λόπε Δε Βέγα, ένα έργο για την δύναμη της συλλογικότητας μέσα σε αυταρχικά καθεστώτα και για τη θέση της γυναίκας στην κοινωνία. Η ανάθεση της σκηνοθεσίας της μοιάζει σαν τον ήλιο μετά την καταιγίδα.

Η ίδια βρίσκεται ακόμα μέσα στη δημιουργική δίνη των εβδομάδων που προηγούνται της πρεμιέρας και δεν καταπιάνεται τόσο με αυτήν την πτυχή της παρουσίας της στο Εθνικό. Μολονότι είναι γεμάτη από θετικά πρόσημα: Αφού στην ομάδα της Ευθυμίου συμμετέχει η Λωξάνδρα Λούκας, η πρώτη ηθοποιός με σύνδρομο Down που εργάζεται στο Εθνικό.

Ακόμα κι αν δεν έχεις παρακολουθήσει τις σκηνοθεσίες της μέχρι σήμερα, δεν χρειάζεται μεγάλη προσπάθεια για να αντιληφθείς τα οξυμένα κοινωνικά αντανακλαστικά που την ενεργοποιούν καλλιτεχνικά. Σταθερή εισηγήτρια του συμπεριληπτικού θεάτρου, σκηνοθέτις της ομάδας «Εν δυνάμει» που αποτελείται από άτομα με αναπηρία και μη, ενορχηστρώτρια μεγάλων ομάδων και παραστάσεων μεγάλης πνοής και υψηλών δονήσεων, μια γυναίκα με ευαισθησία και ενσυναίσθηση, η Ελένη Ευθυμίου είναι μια δημιουργός που θα είχε έτσι κι αλλιώς θέση στο Εθνικό. Ακόμα κι αν η ίδια έχει δεύτερες σκέψεις. Εξηγείται.

Ντεμπούτο στην Κεντρική Σκηνή του Εθνικού για την Ελένη Ευθυμίου με το έργο του Λόπε δε Βέγα «Φουέντε Οβεχούνα».

Δεν σου κρύβω πως βιώνω την ευθύνη που μου έχει ανατεθεί τη δεδομένη χρονική στιγμή ως μια αρκετά δύσκολη υπόθεση. Έχω συναίσθηση του τι έχω να φέρω εις πέρας και αυτό με τρομάζει, ίσως και με μπλοκάρει. Επίσης, έχω συναίσθηση πως είναι συγκυριακό το γεγονός ότι σκηνοθετώ στην Κεντρική Σκηνή του Εθνικού για ενήλικο κοινό. Αν δεν συνέβαιναν όλα αυτά με τον προηγούμενο καλλιτεχνικό διευθυντή θα αργούσα πολύ να είμαι ένα από τα πρόσωπα που θα σκηνοθετούσαν στην Κεντρική Σκηνή. Και γενικότερα, θα αργούσε πολύ η γυναίκα σκηνοθέτρια να είναι ένα πρώτο ζητούμενο για τον οργανισμό. Ωστόσο, είναι πολύ συγκινητικό που συμβαίνει φέτος. Ερχόμαστε όλοι από μια περίοδο με πολύ έντονα συναισθήματα, ανοιχτές πληγές και ανάγκη για κάθαρση. Για όλους αυτούς τους λόγους, είναι μια πρόκληση.

Έχω συναίσθηση πως είναι συγκυριακό το γεγονός ότι σκηνοθετώ στην Κεντρική Σκηνή του Εθνικού για ενήλικο κοινό

Μοιάζει, πάντα, το θέατρο να είναι ο καθρέφτης της ζωής. Kαι τώρα φαίνεται να είναι λίγο περισσότερο. Ελπίζω, βέβαια, στη συγκεκριμένη περίπτωση, η παράστασή μας να λειτουργήσει περισσότερο με τη λυτρωτική λειτουργία που έχει το θέατρο κι όχι να δημιουργήσει μια αναμόχλευση της κατάστασης. Ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια ιστορία που μοιάζει με όσα ζούμε και αυτόματα μας βάζει να σκεφτούμε ξανά. Δεν τη θεωρώ τυχαία επιλογή, ωστόσο με κανένα τρόπο δεν αποτελεί μομφή ή δήλωση για την επικαιρότητα. Η στόχευση μου δεν είναι να κουνήσουμε το δάχτυλο σε κανέναν. Είναι, πάντως, μια προσπάθεια να υπενθυμίσουμε πως τα αντανακλαστικά της κοινωνίας χρειάζονται χρόνο για να ενεργοποιηθούν· και συνάμα να θέσουμε ένα ερωτηματικό που λέει «μετά από την εξέγερση, τι;».

Μας βρίσκει σίγουρα αλλαγμένους και πιο συνειδητούς. Και πιο υπεύθυνους για τις αποφάσεις και τις πράξεις μας. Την επόμενη μέρα δεν υπάρχει δικαιολογία.

«Ο κοινωνικός αυτοματισμός στρέφει τον έναν απέναντι στον άλλο – αντί να ενωθούμε απέναντι στο πραγματικό πρόβλημα που είναι ο κρατικός μηχανισμός, ο καπιταλισμός και γενικότερα ένα προβληματικό σύστημα για την ισοτιμία των ανθρώπων» τονίζει.

Πολλά σημεία του έργου το κάνουν σημαντικό για τη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία. Φυσικά, το ζήτημα της αλληλεγγύης, της συλλογικότητας, της εξέγερσης απέναντι σε ένα τύραννο όσο και η απάντηση στην ατίμωση μιας γυναίκας. Το πρόβλημα στις μέρες μας είναι ότι δεν υπάρχει κοινωνική συνοχή· με διάφορους τρόπους διασπώνται τα σύνολα. Ο κοινωνικός αυτοματισμός στρέφει τον έναν απέναντι στον άλλο – αντί να ενωθούμε απέναντι στο πραγματικό πρόβλημα που είναι ο κρατικός μηχανισμός, ο καπιταλισμός και γενικότερα ένα προβληματικό σύστημα για την ισοτιμία των ανθρώπων. Το σύστημα, λοιπόν, εξυπηρετείται διχάζοντας τους ανθρώπους. Φυσικά, δεν υποτιμώ το πολιτικό παρελθόν της Ελλάδας – είναι σαν να μην έχουμε ξεπεράσει τα κατάλοιπα του Εμφυλίου. Θεωρώ ότι είναι πολύ σημαντικό να θυμόμαστε τη λαϊκή δύναμη και μακάρι να υπήρχε ένας τρόπος να ανατρέψουμε το σύστημα που υπηρετούμε με τη βολή και την καθημερινότητα μας.

Το πρόβλημα στις μέρες μας είναι ότι δεν υπάρχει κοινωνική συνοχή· με διάφορους τρόπους διασπώνται τα σύνολα. Ο κοινωνικός αυτοματισμός στρέφει τον έναν απέναντι στον άλλο

Δεν είναι δύσκολο μα δεν είναι και εύκολο – τόσο όσο πιθανά είναι για έναν άνδρα σκηνοθέτη. Προσωπικά, νιώθω ευγνώμων και τυχερή που, από την πρώτη μου σκηνοθεσία, χαίρω μιας κάποιας αναγνώρισης και μέσα από τη δουλειά μου προκύπτουν τα επόμενα βήματα. Υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που με έχουν στηρίξει. Δεν έχω συναντήσει μεγάλες δυσκολίες ή απόρριψη σε σχέση με το φύλο μου, αλλά κι εγώ δεν έχω επιτρέψει να θεωρούμαι αδύναμη ως γυναίκα. Υποπτεύομαι ότι έχει να κάνει με τον τρόπο που αντιλαμβάνομαι κι εγώ την πραγματικότητα – ότι μέχρι πρόσφατα δηλαδή δεν είχα οξυμένα αντανακλαστικά σχετικά με τη διάκριση που μπορεί να είχα λόγω του φύλου μου. Πάντως, ποτέ δεν είχα θέσει στόχους με χρονικό ορίζοντα για το τι θέλω να κάνω. Περισσότερο με κινούσε η γοητεία των θεμάτων που επέλεγα κι όχι το πόσο σπουδαία θα είναι μια συνεργασία μου. Ίσως, αν ήμουν πιο στοχοπροσηλωμένη σε έναν καριερίστικο στόχο να φαινόταν πιο καθαρά η άργητα που θα είχε η επίτευξη του στόχου αυτού συγκριτικά με ενός συναδέλφου σκηνοθέτη (άντρα).

Φυσικά. Μου έχει τύχει να αισθανθώ πατροναριστική διάθεση από κάποιον άνδρα και ήμουν αρκετά αντιδραστική προς τη γραμμή που μου επιβαλλόταν. Αυτό, ασφαλώς, δεν μου δίνει την ψευδαίσθηση ότι οι γυναίκες συνάδελφοι μου βαδίζουν σε δρόμο στρωμένο με ροδοπέταλα. Απεναντίας.

«Μου έχει τύχει να αισθανθώ πατροναριστική διάθεση από κάποιον άνδρα και ήμουν αρκετά αντιδραστική προς τη γραμμή που μου επιβαλλόταν» ομολογεί.

Πάντα ήθελα να καταπιάνομαι με πράγματα τα οποία μπορούν ν’ ανοίξουν ένα θέμα συζήτησης. Δεν με ενδιαφέρει το εξωραϊσμένο ή απλώς καλοφτιαγμένο θέατρο, που απλώς έχει σαν στόχο την περίτεχνη διαχείριση μιας θεματικής χωρίς δονήσεις για τους θεατές.

Δεν έχω συναντήσει μεγάλες δυσκολίες ή απόρριψη σε σχέση με το φύλο μου, αλλά κι εγώ δεν έχω επιτρέψει να θεωρούμαι αδύναμη ως γυναίκα

Εκτιμώ πώς πάντα το ανώδυνο είναι ευκολότερο να προωθηθεί. Από κει και πέρα, υπάρχουν πολλοί και πολλές δημιουργοί στην Ελλάδα που αγωνίζονται για ένα θέατρο πιο “επικίνδυνο”.

Σαλονάτο θέατρο; Ναι, αν είχα κάτι να σχολιάσω μέσα από αυτό. Αν υπήρχε, δηλαδή, ένα διακύβευμα. Αν και πιστεύω ότι στο τέλος δεν θα ήταν και τόσο εύπεπτο…

Η Ελένη Ευθυμίου σημειώνει πως «από μικρή έπαιρνα τη θέση του αδύναμου ή ήθελα να ερευνήσω γιατί ο θύτης είναι θύτης. Κι ίσως αυτό συνδέεται με τα ερεθίσματα που είχα στην παιδική μου ηλικία».

Νομίζω ότι ήταν πηγαίο. Με γοήτευαν τα ζητήματα για τα οποία αποφεύγαμε να μιλήσουμε ή αγνοούσαμε επιδεικτικά. Από μικρή έπαιρνα τη θέση του αδύναμου ή ήθελα να ερευνήσω γιατί ο θύτης είναι θύτης. Κι ίσως αυτό συνδέεται με τα ερεθίσματα που είχα στην παιδική μου ηλικία.

Ναι, ήθελα να γίνω ηθοποιός και προσπαθώντας να παίξω σκηνοθετούσα τους άλλους – συνήθως τους φίλους μου. Έτσι κατάλαβα πως μέσα από τη σκηνοθεσία δημιουργείς άλλους κόσμους. Έβρισκα διέξοδο λοιπόν έτσι, ήθελα να αποφύγω τον πραγματικό κόσμο και να φτιάξω κάτι καλύτερο. Από το Γυμνάσιο, ήδη, είχα αποφασίσει ότι θα δώσω για το Τμήμα Θεάτρου στην Καλών Τεχνών. Εκεί κάνοντας τόσο υποκριτική όσο και σκηνοθεσία επιβεβαιώθηκα και το κομμάτι της σκηνοθεσίας λειτούργησε πολύ καλά. Σε αυτό, υποθέτω, βοήθησε και η σχέση μου με τη μουσική γιατί ο ρυθμός και η μελωδία συνυπάρχουν στον τρόπο που σκέφτομαι και σκηνοθετώ.

Δεν με ενδιαφέρει το εξωραϊσμένο ή απλώς καλοφτιαγμένο θέατρο, που απλώς έχει σαν στόχο την περίτεχνη διαχείριση μιας θεματικής χωρίς δονήσεις για τους θεατές

Ε, είναι πιο ωραία να είσαι σε ένα κόσμο που ορίζεις εσύ. Ο πραγματικός κόσμος σε φέρνει αντιμέτωπο με προβλήματα.

Είχα μια πολύ ωραία παιδική ηλικία που, δυστυχώς, είχε και τραυματικές στιγμές. Υπήρχαν, δηλαδή, από νωρίς και θέματα που έπρεπε να διαχειριστώ. Κι αυτό με έκανε να τοποθετώ τον εαυτό μου δίπλα στον αδύναμο. Ή να με απασχολεί περισσότερο το πως γεφυρώνονται οι σχέσεις των ανθρώπων. Ο παππούς μου έλεγε «να είσαι πάντα αυτός που σβήνει τη φωτιά κι όχι αυτός που την ανάβει». Βέβαια, εξαρτάται για ποια φωτιά μιλάμε: Κάποιες φωτιές πρέπει να τις ανάβεις.

«Πιστεύω ότι είμαστε μια συντηρητική κοινωνία, ναι. Υπάρχει πολύς δρόμος να διανύσουμε» παρατηρεί.

Η πρώτη παράσταση που σκηνοθέτησα ήταν στην Πειραματική Σκηνή της Τέχνης στη Θεσσαλονίκη το 2012 και σχολίαζε την ενδοοικογενειακή βία και τη γυναικεία κακοποίηση. Ήταν ένα θέμα που με απασχολούσε πολύ και συνάμα είχα προσκληθεί γι’ αυτό σε ένα φεστιβάλ στην Ελβετία. Εκεί με συνάντησε η Ελένη Δημοπούλου και μου πρότεινε να συνεργαστούμε, χωρίς να ξέρω λεπτομέρειες για τη δράση της και για την κόρη της, Λωξάνδρα.

Μου επιβεβαίωσαν πως όλοι έχουμε κάτι να πούμε. Και ότι η δημιουργία είναι κρυμμένη σε μικρές αλήθειες. Με έκαναν πιο απενοχοποιημένη ως προς τις επιλογές μου και πρόθυμη να αποζητώ τη δημιουργία ομάδων σε ό,τι κάνω· να μην υπάρχει, δηλαδή, η σχέση του σκηνοθέτη – αρχηγού και των ηθοποιών που ακολουθούν στεγνά ένα όραμα, όσο να υπάρχει η ομαδική διερεύνηση. Είδα πιο καθαρά πολλά θέματα σε σχέση με το πως η κοινωνία μας αντιμετωπίζει τις μειονότητες. Κι έχω πάρει πολλά σε ανθρώπινο επίπεδο. Για μένα οι «Εν δυνάμει» είναι οικογένεια.

Από μικρή έπαιρνα τη θέση του αδύναμου ή ήθελα να ερευνήσω γιατί ο θύτης είναι θύτης. Κι ίσως αυτό συνδέεται με τα ερεθίσματα που είχα στην παιδική μου ηλικία

Έχω συνείδηση που βρισκόμαστε σαν κοινωνία και ότι αυτό που στηρίζω με τη δουλειά μου δεν είναι το αναμενόμενο. Κατά συνέπεια, δημιουργείται ένα προηγούμενο, ένα σημείο αναφοράς. Ωστόσο, προτιμώ να μην καρπωθώ αυτόν τον τίτλο γιατί είναι πολλοί άνθρωποι που συμβάλλουν στο να δημιουργηθεί κάτι τέτοιο – όπως και η πρόταση της Έρις Κύργια να ενταχθεί στην παράσταση μας ένα άτομο με αναπηρία. Οπότε, θα πω ότι αισθάνομαι πολύ τυχερή που μπορώ να συμβάλλω σε κάτι τόσο σημαντικό και μεγαλύτερο από εμένα και εύχομαι να ακολουθήσουν πολλές ακόμα παρόμοιες κινήσεις. Η συμμετοχή της Λωξάνδρα Λούκας στην παράσταση μας, δεν θα ήθελα να εντυπωθεί ως ένα ειδικό περιστατικό. Με αυτή την έννοια, δεν μου λέει κάτι. Θα ήθελα να είναι μία νέα αρχή για ένα συμπεριληπτικό θέατρο.

Ιδανικά, άνθρωποι με αναπηρίες, άνθρωποι που δεν προσδιορίζουν το φύλο τους ή άνθρωποι από άλλες χώρες θα μπορούσαν να έχουν ισότιμη πρόσβαση στις δραματικές σχολές και παράλληλα να εντάσσονται σε θεατρικές παραστάσεις – χωρίς να θεωρείται ένα ειδικό γεγονός και θέαμα. Ιδανικότερα, θα έπρεπε για μένα να μην θεωρούνται άνθρωποι ειδικής κατηγορίας.

«Το θέατρο δεν είναι μόνο εργαλείο κοινωνικού επαναπροσδιορισμού – είναι και προσωπικού. Μέσα στην ομάδα ανασυνθέτεις την κοινωνία, φτιάχνεις ένα κοινωνικό πυρήνα. Οπότε ακόμα κι εκεί να μείνει η κοινωνική ανατροπή, είναι κέρδος» εξηγεί.

Ο Λευτέρης Βογιατζής είχε εντάξει ανθρώπους με σύνδρομο down στο «Bella Venecia». Κι έτσι όταν, για πρώτη φορά, η Ελένη Δημοπούλου μου πρότεινε συνεργασία, προχώρησα με μεγαλύτερη ευκολία έχοντας ένα καλλιτεχνικό πρότυπο, παρότι δεν είχα την τύχη να δω την παράστασή του αυτή. Φυσικά και το να παίζουν ως επαγγελματίες άνθρωποι με αναπηρίες το προωθούν κι άλλες ομάδες – όπως η Ομάδα Θέαμα. Πάντως ναι, με έναν τρόπο, ακόμα, δυστυχώς, είναι ένα ειδικού ενδιαφέροντος πράγμα αυτό το θέατρο, κάτι εξωτικό για την ελληνική κοινωνία.

Πιστεύω ότι είμαστε μια συντηρητική κοινωνία, ναι. Υπάρχει πολύς δρόμος να διανύσουμε. Και δεν εκφράζω την απαισιοδοξία μου, απλώς διαβάζω τα γεγονότα.

Η συμμετοχή της Λωξάνδρα Λούκας στην παράσταση μας, δεν θα ήθελα να εντυπωθεί ως ένα ειδικό περιστατικό. Με αυτή την έννοια, δεν μου λέει κάτι. Θα ήθελα να είναι μία νέα αρχή για ένα συμπεριληπτικό θέατρο

Σίγουρα! Δεν ξέρω τι, αλλά κάτι θα έχω. Ως γυναίκα, μεγαλωμένη σε μια πατριαρχική κοινωνία φέρω αναγκαστικά την πατριαρχία μέσα μου. Οι γυναίκες που προσπαθούν να επιβληθούν, συχνά επιβάλλονται με τον “ανδρικό τρόπο”. Είναι ένα ερώτημα το πως καταφέρνουμε να ελισσόμαστε σε ένα κόσμο ανδρών.

Δεν το έχω βιώσει ποτέ σε αντίστοιχη ένταση που, πιθανώς, το έχει βιώσει κάποιος που ανήκει σε μειονότητα. Μπορεί να το έχω νιώσει περιστασιακά. Πάντα κάποιοι θα μας κάνουν στην άκρη. Όμως, δεν είναι το ίδιο με τους ανθρώπους που είναι αποκλεισμένοι από την αρχή της ύπαρξης τους. Δεν θα νιώσουμε τον ίδιο αποκλεισμό με ένα πρόσφυγα, λόγου χάρη. Έχουμε άλλη αφετηρία κι αυτό είναι κρίσιμο να το γνωρίζουμε, γιατί μας δίνει τη δύναμη να μιλήσουμε, να αντιδράσουμε και να υπερασπιστούμε τους εαυτούς μας και τους άλλους.

Είναι άπειρα τα θέματα με κοινωνικές προεκτάσεις. Δεν αισθάνομαι καθόλου εγκλωβισμένη ως προς αυτό. Με αφορούν τα πάντα, γιατί τα πάντα είναι μέσα στην κοινωνία. Μοιάζουν οι επιλογές μου να είναι συγκεκριμένες – αλλά με έναν τρόπο δεν είναι. Δεν το κάνω συνειδητά και με σχέδιο, τύπου «τώρα θα μιλήσω για την οικογενειακή βία» ή «τώρα θα μιλήσω για τη μετανάστευση». Τα συναντώ μπροστά μου και τα ακολουθώ.

Την ανάγκη μου να υπάρχω σε μια υγιή κοινωνία, την ανάγκη να νιώθω ενταγμένη μέσα σε ένα σύνολο. Είναι ένας πόλεμος της μοναξιάς και πραγματικά καταφέρνω να την πολεμήσω μέσα από εμπειρίες συνόλου που με περιέχουν. Όταν κάθεσαι σε ένα κύκλο και κοιτάζεσαι με ειλικρίνεια στα μάτια με τους άλλους κάτι θα προκύψει – δεν μπορεί.

Πιστεύω πως δεν πρέπει να φοβηθούμε την πολιτική και κοινωνική κορεκτίλα που προκύπτει. Λόγου χάρη, η διεκδίκηση του να μιλάμε με σεβασμό και όχι σεξιστικό λόγο δεν θα σκοτώσει το φλερτ

Ναι, αλλιώς δεν αξίζει να το κάνεις. Είναι μια δουλειά πολύ δύσκολη. Μοιάζει εύκολη γιατί συνυπάρχεις, παίζεις κι έχει ανταπόδοση. Από την άλλη, είναι δύσκολη γιατί σε αναγκάζει να είσαι διαρκώς μέσα σε ένα πρόβλημα που ζητάει λύση. Επίσης, εκτίθεσαι, γυμνώνεσαι στο πλήθος. Υπό αυτή την έννοια, το θέατρο δεν είναι μόνο εργαλείο κοινωνικού επαναπροσδιορισμού – είναι και προσωπικού. Μέσα στην ομάδα ανασυνθέτεις την κοινωνία, φτιάχνεις ένα κοινωνικό πυρήνα. Οπότε ακόμα κι εκεί να μείνει η κοινωνική ανατροπή, είναι κέρδος.

Για το ξέσπασμα του ελληνικού metoo: «Πρέπει, λοιπόν, να βρισκόμαστε στην αρχή μιας συζήτησης – διαφορετικά μιλάμε για ένα ξέσπασμα-φούσκα».

Τα πράγματα αλλάζουν. Αν παρατηρήσεις έχει αλλάξει ο τρόπος που η ειδησεογραφία – όσο το επιτρέπει το σύστημα – αποτυπώνει τη βία κατά των γυναικών. Συνεπώς, το metoo ήταν αρκετό για να γίνει μια αρχή για διάλογο. Πιστεύω πως δεν πρέπει να φοβηθούμε την πολιτική και κοινωνική κορεκτίλα που προκύπτει. Λόγου χάρη, η διεκδίκηση του να μιλάμε με σεβασμό και όχι σεξιστικό λόγο δεν θα σκοτώσει το φλερτ. Ή έστω ό,τι κι αν χάσουμε προσωρινά κάπως θα το ξαναβρούμε, εφόσον αξίζει. Παρένθεση, σιχαίνομαι την πολιτική κορεκτίλα. Πρέπει, λοιπόν, να βρισκόμαστε στην αρχή μιας συζήτησης – διαφορετικά μιλάμε για ένα ξέσπασμα-φούσκα.

Όχι, τα πάντα πηγαίνουν προς την πρόοδο. Από την άλλη, έχουμε την κίνηση της συντήρησης που τα κρατάει καθηλωμένα. Υπάρχει ένα πρόβλημα στην ανθρώπινη φύση: Η βολή και η συνήθεια στην οποία θα επιστρέφουμε. Όσο ξεβολευόμαστε, κάτι κερδίζουμε. Φυσικά, υπάρχει ο κίνδυνος να ξεβολευτούμε εντελώς – βλέπε την κλιματική αλλαγή, τις ροές της μετανάστευσης. Καλό θα ήταν να ξέρουμε που βρισκόμαστε κάθε φορά.

Υπάρχει ένα πρόβλημα στην ανθρώπινη φύση: Η βολή και η συνήθεια στην οποία θα επιστρέφουμε. Όσο ξεβολευόμαστε, κάτι κερδίζουμε.

Να χρησιμοποιείς ασύδοτα και χωρίς συνείδηση τα εργαλεία που σου παρέχει ο καπιταλισμός. Να καταναλώνεις χωρίς να χρειάζεσαι πραγματικά. Να είσαι κοινωνικά κυνικός, να περπατάς και να αποστρέφεις το βλέμμα ενώ οι άνθρωποι πεθαίνουν δίπλα σου. Είναι βόλεμα να πεις ότι «δεν μπορώ να κάνω κάτι για το τάδε πρόβλημα». Είναι βόλεμα να είσαι φυγόπονος.