Τζορτζ Μπέρναρντ Σω: Ένας ακούραστος κοινωνικός μεταρρυθμιστής

Στις 2 Νοεμβρίου, το 1950, έφυγε από τη ζωή ο δραματουργός, συγγραφέας, κριτικός και ακτιβιστής, Τζορτζ Μπέρναρντ Σω, ο μοναδικός άνθρωπος, μαζί με τον Μπομπ Ντύλαν, που έχει καταφέρει να βραβευτεί και με Όσκαρ και Νόμπελ Λογοτεχνίας.

O Τζορτζ Μπέρναρντ Σω γεννήθηκε, στο Δουβλίνο, στις 26 Ιουλίου 1856, το τρίτο παιδί του George Carr Shaw και της Lucinda Elizabeth Gurly Shaw. Τα παιδικά του χρόνια χαρακτηρίζονταν από στερήσεις, το πρόβλημα του πατέρα του με το αλκοόλ, την αντισυμβατική ζωή της μητέρας του, καθώς και την χλεύη που υπέστη από τους συμμαθητές του εξαιτίας της «θηλυπρέπειας» του.

Αν και ο ίδιος ξεκίνησε την επαγγελματική του σταδιοδρομία σε ηλικία μόλις δεκαπέντε ετών ως υπάλληλος σε ένα κτηματομεσιτικό γραφείο, ωστόσο η αγάπη του για τη μουσική, τη λογοτεχνία και τις τέχνες, που καλλιεργήθηκε εν μέρει από τη μητέρα του, των ώθησε να παραιτηθεί, το 1876, και να ακολουθήσει την ίδια και τις αδερφές του στο Λονδίνο, με στόχο να γίνει συγγραφέας.

Τα πρώτα εννέα χρόνια υπήρξαν αρκετά δύσκολα με τον Σω να αδυνατεί να βρει σταθερή εργασία. Τα πρωινά του τα περνούσε κυρίως στο αναγνωστήριο του Βρετανικού Μουσείου και τα απογεύματα του παρακολουθούσε διαλέξεις και ντιμπέιτ, στην προσπάθεια του να μάθει μόνος του όλα όσα χρειάζεται. Αυτοδίδακτος, πλέον, ο ίδιος μετατράπηκε σε έναν δεινό ρήτορα, ενώ από το 1881 έως το 1888 εργάστηκε ως βιβλιοκριτικός για την εφημερίδα «Pall Mall Gazette» και το 1886-1889 ως κριτικός τέχνης για το «World».

Τα πρώτα του μυθιστορήματα, «Ανωριμότητα» (1879), «Ο παράλογος κόμπος» (1880), «Έρωτας μεταξύ των καλλιτεχνών», (1881), απορρίφθηκαν από τους εκδότες. Τα επόμενα μυθιστορήματα, «Το επάγγελμα του Κάσελ Μπάιρον» (1882) και «Ένας ακοινώνητος σοσιαλιστής» (1883), αν και κατάφεραν να εκδοθούν, όμως δεν γνώρισαν εμπορική επιτυχία και για τον λόγο αυτό αποτέλεσαν και την τελευταία του προσπάθεια να ασχοληθεί με το συγκεκριμένο είδος.

Το 1888 ξεκίνησε να γράφει ως μουσικοκριτικός για την εφημερίδα «Star» υπό το ψευδώνυμο «Corno di Bassetto», ενώ από το 1895-1898 καθιερώθηκε ως κριτικός θεάτρου για την εφημερίδα «Saturday Review», όπου μέσα από το άρθρα του προώθησε το όραμα του για το θέατρο, αποκρυστάλλωσε τις θεωρίες του για την τέχνη, προσέφερε πρακτικές συμβουλές για την παραγωγή, τη σκηνοθεσία και την υποκριτική. Επιπλέον, τα επένδυσε, όπως και ολόκληρο το σώμα του συγγραφικού του έργου, με ένα προκλητικό για την εποχή σχολιασμό πάνω σε κοινωνικά, ηθικά και καλλιτεχνικά ζητήματα.

Από το 1892 έως και τον θάνατο του ο Τζορτζ Μπέρναρντ Σω έγραφε, συστηματικά, έργα για το θέατρο, τα περισσότερα σε κωμική φόρμα, και καθιερώθηκε ως μια από τις σημαντικότερες προσωπικότητες της αγγλοσαξονικής σκηνής.

Το πρώτο του έργο με τίτλο «Τα σπίτια των χήρων» (1892), ένα έργο-καταγγελία για τους τρόπους λειτουργίας της αστικής-καπιταλιστικής οικονομίας, παίχτηκε ιδιωτικά, για τα μέλη της λέσχης του Independent Theatre Club. Αποτέλεσε χαρακτηριστικό δείγμα της επιρροής που άσκησε ο Ίψεν στον συγγραφέα. Ο Σω, μάλιστα, ένα χρόνο πριν έχοντας παρακολουθήσει τις πρώτες παραγωγές των αριστουργημάτων του Νορβηγού δραματουργού στο Λονδίνο, κατέγραψε τις προσωπικές του δραματουργικές θεωρίες στο δοκίμιο με τίτλο «Η Πεμπτουσία του Ιψενισμού».

Τα επόμενα δύο έργα του, «Το Επάγγελμα της Κυρίας Γουώρεν», (1893) με κεντρική ηρωίδα μια «αμετανόητη» ιδιοκτήτρια οίκου ανοχής, και τον «Ακόλαστο» (1893), επίσης παίχτηκαν ιδιωτικά. Τα τρία αυτά έργα εκδόθηκαν κάτω από τον γενικό τίτλο «Δυσάρεστα Έργα», καθώς μέσα από την δραματουργική ορμή τους εξανάγκαζαν τους θεατές να έρθουν αντιμέτωποι με δυσάρεστα γεγονότα.

Το πρώτο έργο του Σω που παραστάθηκε δημόσια ήταν η αντιπολεμική σάτιρα «Ο Άνθρωπος και τα Όπλα», μια διακωμώδηση του έρωτα και του πολέμου, που ανέβηκε στο Avenue Theatre το 1894, και αποτέλεσε το πρώτο από τα τρία «ευχάριστα έργα», τα οποία τον καθιέρωσαν. Ακολούθησε η «Καντίντα» (1897) και το «Ποτέ δεν μπορείς να ξέρεις» (1897). Έργα με ευτυχές τέλος, όπου οι αξίες της ζωής και οι θεσμοί σατιρίζονται, το παράδοξο, η ειρωνεία και οι ζωηροί διάλογοι αποτελούν σήμα κατατεθέν, μαζί με ήρωες, ρομαντικούς ιδεαλιστές, που βλέπουν τα όνειρά τους να γκρεμίζονται και τον πραγματισμό να θριαμβεύει.

Στη συνέχεια, την τριλογία με «έργα για πουριτανούς» («Ο Μαθητής του Διαβόλου» 1897, «Καίσαρ και Κλεοπάτρα» 1889, «Ο Προσηλυτισμός του Καπετάνιου Μπρασμπάουντ» 1900) διαδέχθηκε μια ανανέωση της θεατρικής του γραφής με τον «Άνθρωπο και Υπεράνθρωπο» (1903), μια εκμοντερνισμένη παραλλαγή της θεματικής του Δον Ζουάν για τις σχέσεις ανδρών και γυναικών στη σύγχρονη κοινωνία. Την ίδια περίοδο θα ξεκινήσει και η επιτυχημένη συνεργασία του Τζορτζ Μπέρναρντ Σω με το Royal Court Theatre, όπου από το 1904 έως το 1907, ο συγγραφέας θα παρουσιάσει έντεκα έργα του σε παραγωγές σκηνοθετημένες από τον ίδιο.

Το 1905 θα γράψει τον «Ταγματάρχη Βαρβάρα», ενώ το 1912 θα παρουσιάσει ένα από τα πιο επιτυχημένα έργα του, το «Πυγμαλίων», για μια φτωχή πωλήτρια λουλουδιών η οποία μετατρέπεται σε αριστοκράτισσα από έναν καθηγητή φωνητικής.

Ο αναπαριστώμενος κόσμος των επόμενων δραμάτων του σαρώνεται από τον πόλεμο, όπως στο τσεχοφικού ύφους «Το σπίτι με τις ραγισμένες καρδιές», το οποίο ολοκληρώθηκε κατά τη διάρκεια του Α΄Παγκοσμίου Πολέμου. Ακολούθησε, ανάμεσα σε άλλα, η τελευταία του θεατρική επιτυχία, σύμφωνα με τους κριτικούς, με τίτλο «Αγία Ιωάννα» (1923).

Αν και ο ίδιος συνέχιζε να γράφει μέχρι το τέλος της ζωή του το 1950, εντείνοντας τις εξερευνήσεις του όσον αφορά το τραγικωμικό και τον μη ρεαλιστικό συμβολισμό, ωστόσο, η μετέπειτα δραματουργική παραγωγή του έχασε τη δύναμή της και η προσπάθεια ανανέωσης απέβη άκαρπη.

Λόρενς Ολίβιε και Βίβιαν Λι στην παράσταση του έργου του Σω «Καίσαρας και Κλεοπάτρα»

Ως συγγραφέας ο Τζορτζ Μπέρναρντ Σω αναγνώριζε την αξία του θεάτρου ως ιδεολογικό βήμα, το οποίο του έδινε τη δυνατότητα να παρουσιάζει με «ευχάριστο» τρόπο σύγχρονες του κοινωνικές προβληματικές και να ασκήσει κριτική στους θεσμούς και τις αξίες της εποχής του, συχνά σατιρίζοντας τες. Ωστόσο, αν και το ενδιαφέρον του για ιδέες και κοινωνικά προβλήματα των συνέδεε με τους ρεαλιστές δραματουργούς, ο Σω δεν πίστευε στην σημασία της κληρονομικότητας και του περιβάλλοντος αλλά στην ελευθερία επιλογής του ανθρώπου.

Το θέατρο του διαμορφώθηκε μέσα από την πολιτική του ενασχόληση με τις σοσιαλιστικές ιδέες και την μελέτη του έργου του Ερρίκου Ίψεν. Οι ήρωες του αποτελούσαν φορείς καλά αρθρωμένων σκέψεων μέσα από ενδιαφέρουσες συζητήσεις τις οποίες διέτρεχε το χιούμορ και η ειρωνεία. Καθένας από αυτούς σχεδιασμένος με τέτοιον τρόπο ώστε να απεικονίζουν μια διαφορετική οπτική γωνία. Δεν ακολουθούσαν τα πρότυπα της καθημερινής ομιλίας, ενώ ερχόμενοι αντιμέτωποι με το παράδοξο αναγκάζονταν να επανακαθορίσουν τις αξίες τους.

Οι ιδέες του συγγραφέας όσον αφορά διάφορα θέματα όπως ο καπιταλισμός, τα έμφυλα στερεότυπα, ο γάμος, ο πόλεμος, η πορνεία, ο έρωτας και ο σοσιαλισμός, υπήρξαν αρκετά αντισυμβατικές και πολλές φορές εξόργισαν το κοινό. Παράλληλα, ο ίδιος προχώρησε σε έναν ιδιόρρυθμο πειραματισμό όσον αφορά τις δραματουργικές φόρμες, από τη φάρσα και την ελαφριά κωμωδία έως το ιστορικό δράμα. Τα έργα διανθίζονταν με κλασικές, λογοτεχνικές και βιβλικές αναφορές.

Κατά τη διάρκεια της ζωής του ο Τζορτζ Μπέρναρντ Σω διατύπωσε τις απόψεις του πάνω σε ένα εύρος πολιτικοκοινωνικών και καλλιτεχνικών ζητημάτων.

Ήδη από πολύ μικρή ηλικία ο Σω απέκτησε ιδιαίτερη συμπάθεια για τις δυναμικές και ανεξάρτητες γυναίκες, μέσα από το παράδειγμα της μητέρας του και της αδερφής του, Λούσι, οι οποίες επαναστάτησαν ενάντια στους παραδοσιακούς έμφυλους ρόλους όσον αφορά την σεξουαλικότητα, τον σεβασμό και την προσωπική ολοκλήρωση.

Η σχέση του με το κίνημα του φεμινισμού γίνεται ιδιαίτερα εμφανής ήδη από τα πρώτα του έργα. Ο συγγραφέας δημιούργησε δυναμικούς γυναικείους χαρακτήρες, οι οποίοι ανατρέπουν τα ήθη και τα έθιμα, αδιαφορούν για την ευπρέπεια, ή υποκρίνονται υπακοή και υποταγή ενώ στην πραγματικότητα διεκδικούν το status ενός ενήλικου, ολοκληρωμένου και ώριμου ατόμου. Στο σύμπαν του δραματουργού οι γυναίκες είναι περισσότερο από ίσες με τους ανεπαρκείς άντρες.

Οι απόψεις του Σω πάνω στα έμφυλα ζητήματα είχαν ως αποτέλεσμα οι γυναίκες να ζητήσουν ουκ ολίγες φορές την πολιτική υποστήριξη του. Όπως όταν το 1912, μετά από προτροπή της ηθοποιού Lena Ashwell, ο ίδιος μίλησε υπέρ των δικαιωμάτων των εργαζόμενων γυναικών. Επιπλέον, συνέταξε και πολυάριθμα δοκίμια για το κίνημα των Σουφραζετών, κατακρίνοντας μάλιστα, τον Μάρτιο του 1913, την ακραία καταστολή με την οποία τις αντιμετώπισαν οι αρχές.

To 1907, σε μια σπάνια εμφάνιση του στο συνέδριο της Εθνικής Ένωσης Για το Δικαίωμα Ψήφου των Γυναικών, δήλωσε: «Αρνούμαι να πιστέψω ότι οποιοδήποτε κοινωνικό πρόβλημα μπορεί να λυθεί ικανοποιητικά αν οι γυναίκες δεν έχουν ισότιμο μερίδιο στης εξεύρεση της λύσης του. Ας αποτινάξουμε πια το εμπόδιο της πολιτικής σκλαβιάς των γυναικών και ας προσπαθήσουμε να εργαστούμε πάνω στα προβλήματα, μαζί και τα δύο φύλα, με ισχυρή θέληση». 

Η δραματουργική εξέλιξη του Τζορτζ Μπέρναρντ Σω δεν μπορεί να κατανοηθεί ξεχωριστά από τος σοσιαλιστικές του ιδέες. Ο ίδιος υπήρξε μέλος του σοσιαλιστικού κινήματος «Fabian Society», το οποίος υποστήριζε μια σταδιακή και εξελικτική μεταμόρφωση της κοινωνίας και όχι κάποιου είδους αιματηρής επανάστασης. Ο Σω θεωρούσε ότι η σφυρηλάτηση μιας καλύτερης κοινωνίας και οι προοπτικές του ανθρώπου εμποδίζονταν από την ανισότητα, ενώ φοβόταν τις καταστροφικές πολιτικές ταυτόχρονου γκρεμίσματος όλων των θεσμών και αντικατάστασης τους με μια «έτοιμη» ουτοπία.

Με τη συνδρομή του στο μανιφέστο του εν λόγω κινήματος, μάλιστα, ο συγγραφέας προπαγάνδισε υπέρ των γυναικείων δικαιωμάτων συμπεριλαμβανομένης και της ψήφου γράφοντας: «Οι άντρες δεν χρειάζονται πια τα ειδικά πολιτικά τους προνόμια για να προστατευθούν από τις γυναίκες, επομένως τα δύο φύλα θα πρέπει να απολαμβάνουν ίσα πολιτικά δικαιώματα». 

Από το 1881 ο Τζορτζ Μπέρναρντ Σω στράφηκε στη χορτοφαγία, επιτιθέμενος στην κρεατοφαγία ως μια μορφή κανιβαλισμού, αποτρόπαια για τον ίδιο. Οι απόψεις του όσον αφορά τη διατροφή υπήρξαν στενά συνδεδεμένες με τις καλλιτεχνικές και πολιτικές πτυχές του χαρακτήρα του, αποκτώντας ενός είδους «θρησκευτικής» χροιάς. Απέφευγε το αλκοόλ, το τσάι και τον καφέ, τρεφόμενος κυρίως με χυλό και φακές. Παράλληλα καταφέρθηκε ενάντια στα πειράματα με ζώα, εξισώνοντας τα με τα πειράματα πάνω σε ανθρώπους. Για τον ίδιο τα ζώα είτε πρόκειται για πειραματόζωα είτε για τροφή δεν θα πρέπει να θανατώνονται στην υπηρεσία των ανθρώπινων επιθυμιών.

Απευθυνόμενος με ένα γράμμα του στον συντάκτη της εφημερίδας «Truth», το 1889, μίλησε ενάντια στους «νόμους που επέβαλλαν εξοργιστικές ποινές σε συναινούντες ενήλικες». Η στάση του απέναντι στην ομοφυλοφιλία παρέμεινε προοδευτική, όντας υπέρμαχος ο ίδιος της σεξουαλικής ανοχής. Υπήρξε, μάλιστα, μέλος της Βρετανικής Εταιρείας για τη Μελέτη της Ψυχολογίας του Σεξ, η οποία είχε ως στόχο να μορφώσει το κοινό σε ζητήματα σεξουαλικής συμπεριφοράς και να προωθήσει μια κάποια μεταρρύθμιση στους νόμους που αφορούσαν την ομοφυλοφιλία.

Ο Σω τόσο μέσα από τα έργα του όσο και μέσα από δοκίμια, άρθρα και επιστολές, στηλίτευε την βικτωριανή ηθική και την υποκρισία όσον αφορά των έρωτα και τον γάμο. Για παράδειγμα στο μυθιστόρημα «Έρωτας μεταξύ των καλλιτεχνών», το 1881, εξυψώνει τις αντισυμβατικές γυναίκες που βάζουν την επαγγελματική τους ταυτότητα πάνω από την οικιακή ζωή.

Ενώ στο μυθιστόρημα «Επάγγελμα του Κάσελ Μπάιρον», το 1882, ανατρέπει τα πολιτισμικά στερεότυπα με τον πρωταθλητή πυγμαχίας Κάσελ να παρατάει την καριέρα του για να παντρευτεί τη διανοούμενη Lydia. Παράλληλα, στο θεατρικό έργο «Getting Married» (1908) διατυπώνει την άποψη ότι η διαφορά μεταξύ του γάμου και της πορνείας είναι σαν τη διαφορά μεταξύ «Συνδικαλιστικής οργάνωσης και ανοργάνωτου εργασιακού καθεστώτος».

Καθώς η Βρετανία έκανε την είσοδο της στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και ένα κύμα «πολεμοχαρούς ενθουσιασμού» απλωνόταν από άκρη σε άκρη της χώρας, ο Ιρλανδός δραματουργός βρέθηκε στο περιθώριο μαζί με άλλους πασιφιστές. Ο ίδιος έγραψε ένα φυλλάδιο με τίτλο «Common Sense About the War», στο οποίο υποστήριζε ότι η Βρετανία είχε ισάξιο μερίδιο ευθύνης με τη Γερμανία όσον αφορά την επερχόμενη σύγκρουση. Θεωρούσε τον πόλεμο ανώφελο και το γεγονός ότι διασύρθηκε γι’ αυτές τις απόψεις δεν τον πτόησε.

Τη δεκαετία του 1880 ο Σω ασχολήθηκε με την πυγμαχία, η οποία τον απασχολούσε, επίσης, από μια επιστημονική και καλλιτεχνική οπτική. Το 1883 έχοντας κερδίσει μια κάποια φήμη ως αθλητής δήλωσε συμμετοχή στο Ερασιτεχνικό Πρωτάθλημα Πυγμαχίας του Queensberry, δεν του δόθηκε, ωστόσο, η δυνατότητα να αγωνιστεί. Δεν έχασε, όμως, ποτέ το ενδιαφέρον του για το άθλημα και τις δεξιότητες που προσέφερε, τις οποίες ανέλυε σε γράμματα και άρθρα. Θεωρούσε την πυγμαχία ως επαναφορά τελετουργικών που τοποθετούνται χρονικά στην Αρχαία Ελλάδα και έχουν ως επίκεντρο τη δοξασία του αντρικού σώματος.

Κατά τη διάρκεια της καριέρας του ως δραματουργού ο Τζορτζ Μπέρναρντ Σω είδε τρεις φορές έργα του να μην παίρνουν σχετική άδεια για να παιχτούν δημόσια. Η πρώτη το 1893, όταν και το  «Επάγγελμα της Κυρίας Γουώρεν», θεωρήθηκε από τον Λόρδο Αρχιθαλαμηπόλο ως ανάρμοστο για να παρασταθεί. Η δεύτερη και η τρίτη το 1909 με τα σύντομα θεατρικά έργα «The Shewing-Up of Blanco Posnet» και «Press Cuttings». Το διάστημα μεταξύ 1895 και 1909 από τα τριάντα συνολικά έργα που δεν έλαβαν σχετική άδεια, τα τρία άνηκαν στον Σω.

Η εμπειρία του αυτή τον οδήγησε να εναντιωθεί όχι μόνο στη λογοκρισία της σκηνής αλλά σε όλες τις μορφές λογοκρισίας, ιδιαίτερα όσον αφορά τις κοινωνικές συμπεριφορές.

Δεν είχαν όλες οι απόψεις που διατύπωσε ο Σω, ωστόσο, θετικό πρόσημο. Το 1881 ασθένησε βαριά από ευλογιά, η οποία τον σημάδεψε σωματικά και ψυχολογικά. Από εκείνη τη στιγμή έως το τέλος της ζωής του ξεκίνησε, ατυχώς, μια εκστρατεία ενάντια στον εμβολιασμό, ο οποίος απέτυχε σύμφωνα με τα λεγόμενα του να του «παρέχει ολοκληρωτική προστασία». Ο ίδιος μέσα από δοκίμια και άρθρα του εκδήλωνε το μίσος του για τους γιατρούς και την επιστήμη, ενώ καταφέρθηκε ενάντια στους Έντουαρντ Τζέννερ και Λουί Παστέρ.